||ఓమ్ తత్ సత్||

సుందరకాండ.

అథ  శ్లోకార్థ తత్త్వదీపికా సహిత

ఏక షష్టితమస్సర్గః||

- ’మహావనం నిర్విషయం చ చక్రుః’ -

’నిర్విషయం చ చక్రుః’, అంటే రామటీకాలో  ’ఫలాదిభ్యో రహితం చక్రుః’ అంటారు. అంటే ఫలమూలములు లేకుండా ధ్వంసము చేశారు అని. దేన్ని అంటే - మహావనం- ఆ మహావనాన్ని.

మహావనం అంటే ఇక్కడ సన్నివేశం లో ’మధువనము’. ఎందుకు ఎలా ఆ మధువనము విధ్వంశమైందో  ఈ సర్గలో మనము వింటాము.

అరవయ్యవ సర్గలో జాంబవంతుని మాట, అంటే ’రాముని మనస్సులో  ఎలావుందో అలా చేద్దాము’, అన్నమాట ప్రకారము రాముని దగ్గరకు వెళదాము అని, హనుమదంగద జాంబవదాదులు ఆకాశమార్గములో పడతారు. కాని కార్యము సాధించి ఆకాశములో ఎగురుతున్న ఆ వానరుల మనస్సు కూడా ఎగురుతూ,  దారిలో మధువనము చూచి, చేయవలసిన కార్యక్రమము మరచి పోతుంది.

భగవానుని దర్శనానికి పోయే మనస్సు,  దారి తప్పడము ఎంత సులభమో ఈ వృత్తాంతము ద్వారా మనకి తెలుస్తుంది. భగవద్గీతలో అర్జునుడు కృష్ణుడిని అడుగుతాడు ఈ చంచలమైన మనస్సుని ఎలా అదుపులో పెట్టాలి అని. కృష్ణుడి సమాధానము ?

’అసంశయం మహాబాహో’, అంటే అసంశయముగా మనస్సుని అదుపులో పెట్టడము కష్టము. అయితే అది అసాధ్యముకాదు. ’అభ్యాసేన తు కౌన్తేయా’, కుంతీ పుత్రుడా అది అభ్యాసముతో వస్తుంది అని. 

ఇక్కడ వానరుల మధువన ఘట్టములో  హనుమ అంగదాదులు కూడా చేరడముతో మనకి తెలిసేది మనస్సు ఎంత చంచలమో అని. దానిని అదుపులో పెట్టడము ఎంత కష్టమో అని .

ఇక అరవై ఒకటవ సర్గలో శ్లోకాలు అర్థతాత్పర్యాలతో:

||శ్లోకము 61.01||

తతో జామ్బవతో వాక్యమగృఃణన్త వనౌకసః |

అఙ్గదప్రముఖా వీరా హనుమాంశ్చ మహాకపిః ||61.01||

స|| తతః అఙ్గదప్రముఖాః వనౌకసః మహాకపిః హనుమంతశ్చజాంబవతః వాక్యం అగృహ్ణంత ||

||శ్లోకార్థములు||

తతః అఙ్గదప్రముఖాః వనౌకసః - 

అప్పుడు అంగదుడు తదితర వానర ప్రముఖులు 

మహాకపిః హనుమంతశ్చ - 

మహాకపి హనుమంతుడు

జాంబవతః వాక్యం అగృహ్ణంత - 

జాంబవంతుని మాటలను అంగీకరించిరి

||శ్లోకతాత్పర్యము||

అప్పుడు అంగదుడు మహాకపి హనుమంతుడు  తదితర వానర ప్రముఖులు జాంబవంతుని మాటలను అంగీకరించిరి. ||61.01||

||శ్లోకము 61.02||

ప్రీతిమన్తః తతః సర్వే వాయుపుత్త్ర పురస్సరాః |

మహేంద్రాద్రిం పరిత్యజ్య పుప్లువుః ప్లవగర్షభాః ||61.02||

స|| తతః సర్వే ప్లవగర్షభాః ప్రీతిమన్తః మహేంద్రాద్రిం పరిత్యజ్య వాయుపుత్త్ర పురస్సరాః పుప్లువుః| | 

రామ టీకాలో - ప్రీతిమన్త ఇతి। ఆకాశం ఛాదయన్త ఇవ మత్తా మహజగజా ఇవ మహాకాయాః భూతైః సిద్ధాదిభిః సభాజ్యమానం పూజ్యమానం హనూమన్తం దృష్టిభిః  అనిమిష అవలోకనైః  వహన్త ఇవ సమృద్ధః సంపన్నః అర్థః ప్రయోజనం ఏషాం తే కర్మసిద్ధిభిః సీతాదర్శన లంకాదహన ఆదిభిః, ఉన్నతాః ఉద్ధత చిత్తాః, వాయుపుత్ర పురస్సరాః ప్రీతిమన్తః సర్వే వానరాః రాఘవే రాఘవస్య కార్య సిద్ధిం కర్తుం సంపాదయితుం పరమం యశః సమాదాయ ప్రాప్య, మహేన్ద్రాత్ సముత్పత్య పుప్లువుః జగ్ముః। చతుర్ణామేకాన్వయీ॥1-4॥ ఇది నాలుగు శ్లోకాల (1-4) అర్థము.అని

||శ్లోకార్థములు||

తతః సర్వే ప్లవగర్షభాః ప్రీతిమన్తః - 

అప్పుడు వానరులందరూ సంతుష్ఠ హృదయులై

మహేంద్రాద్రిం పరిత్యజ్య - 

మహేంద్ర పర్వతము వదిలి

వాయుపుత్త్ర పురస్సరాః పుప్లువుః - 

వాయుపుత్రుని ముందుగా వుంచుకోని ఆకాశములోకి ఎగిరిరి

||శ్లోకతాత్పర్యము||

’అప్పుడు వానరులందరూ సంతుష్ఠ హృదయులై , మహేంద్ర పర్వతము వదిలి, వాయుపుత్రుని ముందుగా వుంచుకోని ఆకాశములోకి ఎగిరిరి. ||61.02||

||శ్లోకము 61.03||

మేరుమందరసంకాశా మత్తా ఇవ మహాగజాః |

ఛాదయంత ఇవాకాశం మహాకాయా మహాబలాః ||61.03||

స|| (తే) మేరుమందరసంకాశాః మత్తాః మహాగజాః ఇవ ఆకాశం ఛాదయంతః ఇవ మహాబలాః మహాకాయా ( పుప్లువుః) ||

||శ్లోకార్థములు||

(తే) మేరుమందరసంకాశాః - 

మేరు మందర పర్వతముల వలెనున్నవారు

మత్తాః మహాగజాః ఇవ - 

మదించిన ఏనుగులవలె నున్నవారు

ఆకాశం ఛాదయంతః ఇవ - 

ఆకాశమునంతా కప్పివేయుచున్నట్లు ఉన్నవారు

మహాబలాః మహాకాయా - 

మహాబలురు మహాకాయము గలవారు

( పుప్లువుః) - ఆకాశములోకి ఎగిరిరి

(||శ్లోకతాత్పర్యము||

’వారు మేరు మందర పర్వతముల వలెనున్నవారు, మహాకాయము గలవారు. మదించిన ఏనుగులవలె నున్నవారు మహాబలురు ఆకాశమునంతా కప్పివేయుచున్నట్లు ఉన్నవారు (ఆకాశములోకి ఎగిరిరి). ||61.03|| 

ఈ శ్లోకములో , (ఆకాశములోకి ఎగిరిరి) అన్నమాట ముందు శ్లోకము లోంచి అన్వయించడము అవుతుంది

||శ్లోకము 61.04||

సభాజ్యమానం భూతైః తం ఆత్మవంతం మహాబలమ్ |

హనూమంతం మహావేగం వహంత ఇవ దృష్టిభిః ||61.04||

స|| (తే) భూతైః సభాజ్యమానం ఆత్మవంతం మహాబలమ్ హనూమంతం మహావేగం వహంత ఇవ దృష్టిభిః || 

||శ్లోకార్థములు||

(తే) భూతైః సభాజ్యమానం - 

సకల భూతములచే గౌరవింపబడిన

ఆత్మవంతం మహాబలమ్ - 

ఆత్మబలముకల మహాబలముగల

మహావేగం హనూమంతం  - 

మహావేగముకల హనుమంతుని

వహంత ఇవ దృష్టిభిః - 

రెప్పవేయకుండా చూచుచున్నవారి చేత 

||శ్లోకతాత్పర్యము||

’వారు సకల భూతములచే గౌరవంపబడి మహావేగముతో పోవుచున్న , ఆత్మబలముకల హనుమంతుని  ( అతి గౌరవముతో ) రెప్పవేయకుండా చూస్తూ పోసాగిరి’. ||61.04||

గౌరవ భావముతో వానరులందరి దృష్టి హనుమ మీదనే. 

ఈ శ్లోకము కూడా  , (ఆకాశములో పోసాగిరి) అన్నమాట ముందు శ్లోకము లోంచి అన్వయించడము అవుతుంది.

||శ్లోకము 61.05||

రాఘవేచార్థనిర్వృత్తిం కర్తుం చ పరమం యశః |

సమాధాయ సమృద్ధార్థాః కర్మసిద్ధిభిరున్నతాః ||61.05||

స|| (తే) రాఘవే చ అర్థ నిర్వృత్తిం సమాధాయ సమృద్ధార్థాః కర్మసిద్ధిభిః ఉన్నతాః  పరమం యశః కర్తుం (పుప్లువుః ) || 

గోవిన్దరాజ టీకాలో- సభాజ్యమానం సంపూజ్యమానం । వహన్త ఇవ దృష్టిభిరితి। అర్థ నిర్వృత్తిం అర్థ సిద్ధిం సమాధాయ నిశ్చిత్య సంకల్పం వా సమృద్ధార్థాః సిద్ధకార్యాః కర్మ సిద్ధిభిః కార్య సిద్ధిభిః ఉన్నతాః । ఇతరేభ్య ఉత్కృష్టాః ।రామప్రతీకారే రామ ప్రత్యుపకారే । పుప్లువురితి పూర్వేణ సంబన్ధః॥

||శ్లోకార్థములు||

రాఘవే చ అర్థ నిర్వృత్తిం సమాధాయ - 

రాఘవునకు సాధించిన కార్యము చెప్పుటకు

సమృద్ధార్థాః కర్మసిద్ధిభిః ఉన్నతాః  -  

కృతార్థులై చేసిన కార్యముతో మనస్సులో పైకి లేచినవారై

పరమం యశః కర్తుం (పుప్లువుః )- పరమ యశస్సు పొందుటకు

(పుప్లువుః ) - ఆకాశములో ఎగిరిరి

||శ్లోకతాత్పర్యము||

రాఘవునకు సాధించిన కార్యము చెప్పుటకు, కృతార్థులై చేసిన కార్యముతో మనస్సులో పైకి లేచినవారై, రామ కార్య నిరతులై పరమ యశస్సు పొందుటకు ఆకాశములో ఎగిరిరి. ||61.05||

||శ్లోకము 61.06||

ప్రియాఖ్యానోన్ముఖాః సర్వే సర్వే యుద్ధాభినందినః |

సర్వే రామప్రతీకారే నిశ్చితార్ధా మనస్వినః ||61.06||

స|| సర్వే ప్రియాఖ్యానోన్ముఖాః సర్వే యుద్ధాభినందినః సర్వే రామప్రతీకారే నిశ్చితార్ధా మనస్వినః ||

రామ టీకాలో - రామ ప్రతీకారే రామ కర్తవ్యే రావణ ప్రతీకారే నిశ్చితార్థాః అభూవన్ ఇతి శేషః।

||శ్లోకార్థములు||

సర్వే ప్రియాఖ్యానోన్ముఖాః - 

ప్రియమైన వార్త అందించుటకు తహతహలాడుచున్నవారు

సర్వే యుద్ధాభినందినః - 

అందరూ రణోత్సాహముతోనున్నవారు

సర్వే రామప్రతీకారే -  

అందరూ రామునికి రావణుడు చేసిన అపకారమునకు ప్రతీకారవిషయములో

నిశ్చితార్ధా మనస్వినః-నిశ్చితమైన మనస్సుకలవారు

( పుప్లువుః - ఎగిరిరి}

||శ్లోకతాత్పర్యము||

అందరూ రణోత్సాహముతో నున్నవారు. అందరూ మనస్సులో రామకార్యసిద్ధికి కట్టబడి యున్నవారు. ||61.06||

అందరికి రామకార్యములో పాల్గొని  రామకార్య సిద్ధితో యశస్సు పొందాలని కోరికతో ఎగురుతున్నారు అన్నమాట. 

||శ్లోకము 61.07||

ప్లవమానాః ఖమాప్లుత్య తతస్తే కాననౌకసః |

నందనోపమమాసేదుర్వనం  ద్రుమలతాయుతమ్ ||61.07||

స|| తతః తే కాననౌకసః ఖం ఆప్లుత్య ప్లవమానాః ద్రుమలయతాయుతం నన్దనోపమమ్ వనం ఆసేదుః || 

||శ్లోకార్థములు||

తతః తే కాననౌకసః ఖం ఆప్లుత్య- 

అప్పుడు ఆ వానరులు ఆకాశములో ఎగురుతూ

ప్లవమానాః - ఎగురుచున్నవానరులు

ద్రుమలయతాయుతం - 

అనేక చెట్లతో లతలతో కూడియున్న

నన్దనోపమమ్ వనం ఆసేదుః- 

నందనవనము లాగ వున్న,వనము చూచితిరి

||శ్లోకతాత్పర్యము||

’అప్పుడు ఆ వానరులు ఆకాశములో ఎగురుతూ, అనేక చెట్లతో లతలతో కూడియున్న, నందనవనము లాగ వున్న, వనము చూచితిరి. ||61.07||

||శ్లోకము 61.08||

యత్తన్మధువనం నామ సుగ్రీవస్యాభిరక్షితమ్ |

అధృష్యం  సర్వభూతానాం సర్వభూతమనోహరమ్ ||61.08||

స|| అధృష్యం సర్వభూతానాం అభిరక్షితం సర్వభూత మనోహరం యత్ సుగ్రీవస్య మధువనం నామ తత్ ||

||శ్లోకార్థములు||

 యత్ అధృష్యం - 

ఏది ప్రవేశింప సాధ్యము కాని

సర్వభూతానాం అభిరక్షితం - 

అందరినుంచి రక్షింపబడినదో

సర్వభూత మనోహరం - 

అందరికి ఆహ్లాదకరమైనదో

తత్ సుగ్రీవస్య మధువనం నామ - 

అది సుగ్రీవునియొక్క మధువనము అను పేరుగలవనము

||శ్లోకతాత్పర్యము||

ప్రవేశింప సాధ్యము కాని, అందరినుంచి రక్షింపబడిన, అందరికి ఆహ్లాదకరమైన  ఆ సుగ్రీవుని వనము, మధువనము అని పేరు గలది. ||61.08||

||శ్లోకము 61.09||

యద్రక్షతి మహావీర్యః సదా దదిముఖః కపిః |

మాతులః కపిముఖ్యస్య  సుగ్రీవస్య మహాత్మనః ||61.09||

స|| మహాత్మనః కపిముఖ్యస్య సుగ్రీవస్య మాతులః మహావీర్యః దధిముఖః కపిః యత్ సదా రక్షతి || 

||శ్లోకార్థములు||

మహాత్మనః కపిముఖ్యస్య -  

మహాత్ముడు వానరాధిపతి 

సుగ్రీవస్య మాతులః - 

సుగ్రీవునియొక్క మామ

మహావీర్యః దధిముఖః కపిః - 

మహావీరుడు దధిముఖుడను వానరునిచే 

యత్ సదా రక్షతి - 

ఎల్లవేళలా రక్షింప బడుతూవున్నది

||శ్లోకతాత్పర్యము||

( ఆ మధువనము) మహాత్ముడు వానరాధిపతి సుగ్రీవునియొక్క మామ , మహావీరుడు దధిముఖుడను వానరునిచే ఎల్లవేళలా రక్షింప బడుతూవున్నది. ||61.09||

||శ్లోకము 61.10||

తే త ద్వన ముపాగమ్య బభూవుః పరమోత్కటాః |

వానరా వానరేన్ద్రస్య మనః కాంతతమం మహత్ ||61.10||

స॥ తే వానరాః వానరేన్ద్రస్య మనః క్లాంతతమం మహత్ తత్ వనం ఉపాగమ్య పరమోత్కటాః బభూవుః ||  

||శ్లోకార్థములు||

తే వానరాః - ఆ వానరులు 

వానరేన్ద్రస్య మనః క్లాంతతమం - 

వానరాధిపతికి మనసోల్లాసము కలిగించు

మహత్ తత్ వనం ఉపాగమ్య - 

ఆ మహత్తరమైన వనము సమీపించి 

పరమోత్కటాః బభూవుః - 

మధువును త్రాగవలెనని కటకటలాడిపోయారు.

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"ఆ వానరులు అందరూ ఆ వానరాధిపతికి మనసోల్లాసము కలిగించు, ఆ మహత్తరమైన వనము సమీపించి మధువును త్రాగవలెనని కటకటలాడి పోయారు."||61.10||

 

||శ్లోకము 61.11||

తతస్తే వానరా హృష్టా దృష్ట్వా మధువనం మహత్ |

కుమారం అభ్యయాచంత మధూని మధుపిఙ్గళాః ||61.11||

స|| తతః మధుపిఙ్గళాః తే వానరాః మహత్ మధువనం దృష్ట్వా హృష్టాః కుమారం మధూని అభ్యయాచంత ||

||శ్లోకార్థములు||

తతః మధుపిఙ్గళాః - 

అప్పుడు ఆ మధువు బోలిన పింగళ వర్ణము కల

తే వానరాః - ఆ వానరులు,

మహత్ మధువనం దృష్ట్వా - 

ఆ మహత్తరమైన మధువనము చూచి

హృష్టాః కుమారం మధూని - సంతోషపడి, ఆ మధువు కోసము అంగదకుమారుని

అభ్యయాచంత - అభ్యర్థించిరి

||శ్లోకతాత్పర్యము||

అప్పుడు ఆ మధువు బోలిన పింగళ వర్ణము కల ఆ వానరులు, ఆ మహత్తరమైన మధువనము చూచి సంతోషపడి, ఆ మధువు కోసము అంగదకుమారుని అభ్యర్థించిరి. ||61.11||

||శ్లోకము 61.12||

తతః కుమారస్తాన్ వృద్ధాన్ జాంబవత్ప్రముఖాన్ కపీన్ |

అనుమాన్య దదౌ తేషాం విసర్గం మధుభక్షణే ||61.12||

స|| తతః  కుమారః వృద్ధాన్ తాన్ జామ్బవత ప్రముఖాన్ కపీన్ అనుమాన్య తేషాం మధు భక్షణే నిసర్గం దదౌ||

||శ్లోకార్థములు||

తతః  కుమారః - అప్పుడు అంగదకుమారుడు

వృద్ధాన్ తాన్ జామ్బవత ప్రముఖాన్ కపీన్ అనుమాన్య - 

జంబవదాది ప్రముఖులను సంప్రదించి

తేషాం మధు భక్షణే నిసర్గం దదౌ- 

మధుభక్షణకై వారికి అనుమతి ఇచ్చెను

||శ్లోకతాత్పర్యము||

అప్పుడు అంగదకుమారుడు జంబవదాది ప్రముఖులను సంప్రదించి మధుభక్షణకై వానరులకు అనుమతి ఇచ్చెను. ||61.12||

||శ్లోకము 61.13||

తతశ్చానుమతాః సర్వే సంప్రహృష్టా వనౌకసః |

ముదితాః ప్రేరితాశ్చాపి ప్రనృత్యంతోఽభవం స్తతః ||61.13||

స|| తతః సర్వే వనౌకసః అనుమతాః సమ్ప్రహృష్టాః తదా ప్రేరితాః ముదితాః ప్రనృత్యంతః అభవన్ || 

||శ్లోకార్థములు||

తతః సర్వే వనౌకసః - 

అప్పుడు ఆ వానరులందరూ

అనుమతాః సమ్ప్రహృష్టాః - 

అనుమతింపబడినవారై అత్యధిక  సంతోషముతో

తదా ప్రేరితాః ముదితాః -

 ప్రేరేపింపబడిన వారై సంతోషముతో

ప్రనృత్యంతః అభవన్ - 

నృత్యము చేయ సాగిరి.

||శ్లోకతాత్పర్యము||

అప్పుడు ఆ వానరులందరూ ఆ విధముగా అనుమతింపబడినవారై , అత్యధిక  సంతోషముతో ప్రేరేపింపబడిన వారై నృత్యము చేయ సాగిరి. ||61.13||

||శ్లోకము 61.14||

గాయంతి కేచిత్ ప్రణమంతి కేచిత్

 నృత్యంతి కేచిత్ ప్రహసంతి కేచిత్ |

పతంతి కేచిత్ విచరంతి కేచిత్

 ప్లవంతి కేచిత్ ప్రలపంతి కేచిత్ ||61.14||

స|| కేచిత్ గాయన్తి | కేచిత్ ప్రణమంతి | కేచిత్ నృత్యన్తి | కేచిత్ ప్రహసన్తి | కేచిత్ పతన్తి | కేచిత్ పతన్తి | కేచిత్ విచరన్తి | కేచిత్ ప్లవన్తి | కేచిత్ ప్రలపన్తి || 

||శ్లోకార్థములు||

కేచిత్ గాయన్తి కేచిత్ ప్రణమంతి- 

కొందరూ గానము చేయుచుండిరి - కోందరు వంగి నమస్కారములు 

కేచిత్ నృత్యన్తి  కేచిత్ ప్రహసన్తి-  

కొందరు నృత్యము చేయుచుండిరి, కొందరు నవ్వుచుండిరి

కేచిత్ పతన్తి కేచిత్ విచరన్తి - 

కొందరు క్రింద పడుచుండిరి. కొందరు అటూ ఇటూ తిరుగుచుండిరి

కేచిత్ ప్లవన్తి కేచిత్ ప్రలపన్తి - 

కొందరు ఎగురుచున్నవారు, కొందరు ప్రలాపనలు చేయుచుండిరి

 

||శ్లోకతాత్పర్యము||

కొందరూ గానము చేయుచుండిరి . కోందరు వంగి నమస్కారములు పెట్టుచుండిరి. కొందరు నృత్యము చేయుచుండిరి . కొందరు నవ్వుచుండిరి, కొందరు క్రింద పడుచుండిరి. కొందరు అటూ ఇటూ తిరుగుచుండిరి. కొందరు ఎగురుచున్నవారు, కొందరు ప్రలాపనలు చేయుచుండిరి  ||61.14||

ఇక్కడ శ్లోకాలు కూడా వానరుల అనందాన్ని నిరూపిస్తున్నాయా అన్నట్లు చదవడానికి ఇంపుగా వుంటాయి. ఇక్కడ వాల్మీకి కవితా మాధుర్యము, ’సుందరే కిం నసుందరం’, అంటే సుందరకాండలో సుందరము కానిది ఏది, అన్న మాటకి అనుగుణముగా వుంటుంది.

 

||శ్లోకము 61.15||

పరస్పరం కేచిదుపాశ్రయంతే

 పరస్పరం కేచిదుపాక్రమంతే |

పరస్పరం కేచిదుపబ్రువంతే

 పరస్పరం కేచిదుపారమంతే ||61.15||

స|| కేచిత్ పరస్పరం ఉపాశ్రయన్తే| కేచిత్ పరస్పరం ఉపాక్రమంతి | కేచిత్ పరస్పరం ఉపబ్రువంతి|| కేశిత్ పరస్పరం ఉపారమంతే || 

||శ్లోకార్థములు||

కేచిత్ పరస్పరం ఉపాశ్రయన్తే - 

కొందరు ఒకరినొకరితో కలిసి తిరుగుచుండిరి

 కేచిత్ పరస్పరం ఉపాక్రమంతి- 

కొందరు ఒకరినొకరిపై ఎక్కుచుండిరి

 కేచిత్ పరస్పరం ఉపబ్రువంతి -

 కొందరు ఒకరినొకరితో మాట్లాడుచుండిరి

కేశిత్ పరస్పరం ఉపారమంతే -

 కొందరు ఒకరినొకరితో ఆడుకొనుచుండిరి

||శ్లోకతాత్పర్యము||

కొందరు ఒకరినొకరితో కలిసి తిరుగుచుండిరి. కొందరు ఒకరినొకరిపై ఎక్కుచుండిరి. కొందరు ఒకరినొకరితో మాట్లాడుచుండిరి. కొందరు ఒకరినొకరితో ఆడుకొనుచుండిరి. ||61.15||

||శ్లోకము 61.16||

ద్రుమాద్ద్రుమం కేచిదభిద్రవంతే

 క్షితౌనగాగ్రాన్ నిపతంతి కేచిత్ |

మహీతలా కేచిదుదీర్ణవేగా 

మహాద్రుమాగ్రాణ్యభిసంపతంతి ||61.16||

స|| కేచిత్ ద్రుమాత్ ద్రుమం అభిద్రవన్తే |  కేచిత్ క్షితౌ నగాగ్రాత్ నిపతన్తి | ఉదీర్ణవేగాః మహీతలాత్ మహాద్రుమాగ్రాణి అభిసంపతన్తి ||

||శ్లోకార్థములు||

కేచిత్ ద్రుమాత్ ద్రుమం అభిద్రవన్తే  - 

కొందరు ఒక చెట్టునుంచి ఇంకొక చెట్టుపైకి ఎగురుచున్నవారు 

కేచిత్ క్షితౌ నగాగ్రాత్ నిపతన్తి - 

కొందరూ విరిగిన కొమ్మలమీదనుంచి దూకుచూ ఉన్నారు

ఉదీర్ణవేగాః మహీతలాత్ - మహవేగముతో మహీతలము నుండి 

మహాద్రుమాగ్రాణి అభిసంపతన్తి - 

మహా వృక్షముల చివరి కొమ్మలపై ఎగురుచున్నవారు

||శ్లోకతాత్పర్యము||

అందులో కొందరు ఒక చెట్టునుంచి ఇంకొక చెట్టుపైకి ఎగురుచున్నవారు. కొందరూ విరిగిన కొమ్మలమీదనుంచి దూకుచూ ఉన్నారు. కొందరు మహవేగముతో మహీతలము నుండి మహా వృక్షముల చివరి కొమ్మలపై ఎగురుచున్నవారు. ||61.16||

 

||శ్లోకము 61.17||

గాయంతమన్యః ప్రహసన్నుపైతి

హసంతమన్యః ప్రరుదన్నుపైతి |

రుదంత మన్యః ప్రణుదన్నుపైతి 

నుదంతమన్యః ప్రణదన్నుపైతి ||61.17||

స|| గాయన్తం అన్యః ప్రహసన్ ఉపైతి | హసన్తం అన్యః ప్రరుదన్ ఉపైతి | రుదంతం అన్యః ప్రణుదన్  ఉపైతి || నుదన్తం అన్యః ప్రణదన్ ఉపైతి ||

తిలక టీకాలో - గాన రోదన హాసా మధుపాన మత్త ధర్మాః ఇతి॥

గానము, రోదనము, హాసము , మధువు త్రాగినవారి లక్షణములు అని తిలక టీకాలో.

||శ్లోకార్థములు||

గాయన్తం అన్యః - ఇంకొందరు గానము చేయుచున్నవారు

ప్రహసన్ ఉపైతి- మరికొందరు నవ్వుతూ వారివద్దకు పోవుచున్నవారు.

హసన్తం అన్యః - నవ్వుతున్నవాని వద్దకు

ప్రరుదన్ ఉపైతి - ఏడుస్తూ వున్న ఇంకొకడు వెళ్ళుతున్నాడు

రుదంతం అన్యః - ఏడుస్తూ వున్నవాడిని ఇంకొకడు 

ప్రణుదన్  ఉపైతి-  తోస్తూ ఇంఒకొకరిపై పడుచున్నాడు

నుదన్తం - ఇంకొకటి చెపుతున్నవాని వద్దకు

అన్యః ప్రణదన్ ఉపైతి - ఇంకొకడు అరుస్తూ పడుచున్నాడు

||శ్లోకతాత్పర్యము||

ఇంకొందరు గానము చేయుచున్నవారు. మరికొందరు నవ్వుతూ వారివద్దకు పోవుచున్నవారు. ఆ నవ్వుతున్నవాని వద్దకు ఏడుస్తూ వున్న ఇంకొకడు వెళ్ళుతున్నాడు. ఏడుస్తూ వున్నవాడిని ఇంకొకడు తోస్తున్నాడు. తోసేస్తున్నవాడి దగ్గరకు ఇంకొకడు అరుస్తూ పోయెను. ||61.17||

||శ్లోకము 61.18||

సమాకులం తత్కపి సైన్యమాసీత్

 మధుప్రసానోత్కట సత్త్వచేష్టం |

న చాత్రకశ్చన్నభభూవ మత్తో

 న చాత్ర కశ్చిన్నబభూవ తృప్తః ||61.18||

స|| మధుప్రసానోత్కట సత్త్వచేష్టం తత్ కపిసైన్యం సమాకులం ఆసీత్ | అత్ర కశ్చిత్ మత్తః న బభూవ ఇతి న | అత్ర కశ్చిత్ తృప్తః న బభూవ ఇతి  న || 

||శ్లోకార్థములు||

మధుప్రసానోత్కట  సత్త్వచేష్టం-

మధుపానముతో అనేక విధములైన చేష్టలు చేయుచున్నవారితో

తత్ కపిసైన్యం సమాకులం ఆసీత్  - 

ఆ   వానర సైన్యము నిండిపోయినది.

అత్ర కశ్చిత్ మత్తః న బభూవ ఇతి న - 

అచట మధువు తో మత్తెక్కని వాడుగాని లేడు

అత్ర కశ్చిత్ తృప్తః న బభూవ ఇతి  న - 

మధువుతో తృప్తి చెందిని వాడుగాని లేడు

||శ్లోకతాత్పర్యము||

మధుపానముతో అనేక విధములైన చేష్టలు చేయుచున్నవారితో, ఆ   వానర సైన్యము నిండిపోయినది. అచట మధువు తో మత్తెక్కని వాడుగాని, మధువుతో తృప్తి చెందిని వాడుగాని ఒక్కడు లేడు. ||61.18||

||శ్లోకము 61.19||

తతో వనం తత్పరిభక్ష్యమాణమ్

 ద్రుమాంశ్చ విధ్వంసితపత్త్రపుష్పాన్ |

సమీక్ష్య కోపాద్దధివక్త్రనామా

 నివారయామాస కపిః కపీంస్తాన్ ||61.19||

స|| తతః దధివక్త్రనామా కపిః  తత్ వనం విధ్వంసితపత్రపుష్పాన్ ద్రుమాంశ్చ సమీక్ష్య కోపాత్ పరిభక్ష్యమాణమ్ తాన్ కపీన్ నివారయామాస ||

||శ్లోకార్థములు||

తతః దధివక్త్రనామా కపిః - 

అప్పుడు దధి ముఖుడని పేరుగల వానరుడు  

విధ్వంసిత పత్రపుష్పాన్ ద్రుమాంశ్చ - 

ధ్వంసము చేయబడిన పత్రపుష్పములు వృక్షములు గల

తత్ వనం  సమీక్ష్య - అ వనము చూచి  

కోపాత్ పరిభక్ష్యమాణమ్ - 

కోపముతో మధువు తాగుచున్న 

తాన్ కపీన్ నివారయామాస -

 ఆవానరులను నివారింపసాగెను

||శ్లోకతాత్పర్యము||

అప్పుడు దధి ముఖుడని పేరుగల వానరుడు ఆ ధ్వంసము చేయబడిన వృక్షములను పత్రపుష్పములను చూచి ఆ మధువును  తాగుచున్న వానరులని కోపముతో నివారింపసాగెను. ||61.19||

||శ్లోకము 61.20||

సతైః ప్రవృద్ధైః పరిభర్త్స్యమానో

వనస్య గోప్తా హరివీరవృద్ధః |

చకార భూయో మతి ముగ్రతేజా 

వనస్య రక్షాం ప్రతి వానరేభ్యః ||61.20||

స|| ప్రవృద్ధైః తైః పరిభర్త్స్యమానః వనస్య గోప్తా హరివీర వృద్ధః ఉగ్రతేజాః వానరేభ్యః వనస్య రక్షాం ప్రతి భూయః మతిం చకార ||

||శ్లోకార్థములు||

ప్రవృద్ధైః తైః పరిభర్త్స్యమానః - 

మితిమీరి ప్రవర్తిస్తున్న వారిచేత నిర్లక్ష్యము చేయబడిన

వనస్య గోప్తా హరివీర వృద్ధః - 

వనరక్షకుడు అగు వృద్ధవానరుడు

ఉగ్రతేజాః వానరేభ్యః - 

 ఉగ్రతేజములో ఉన్న వానరులనుంచి

వనస్య రక్షాం ప్రతి - 

వనము రక్షించుటకు గురించి 

భూయః మతిం చకార -

 ఇతర మార్గములగురించి అలోచించసాగెను

||శ్లోకతాత్పర్యము||

మితిమీరి ప్రవర్తిస్తున్న వారిచేత నిర్లక్ష్యము చేయబడిన, ఆ వనరక్షకుడు అగు వృద్ధవానరుడు, ఆ ఉగ్రతేజములో ఉన్న వానరులనుంచి, ఆ వనము రక్షించుటకు ఇతర మార్గములగురించి అలోచించసాగెను. ||61.20||

||శ్లోకము 61.21||

ఉవాచకాంశ్చిత్పరుషాణి ధృష్ట

 మసక్తమన్యాంశ్చ తలైర్జఘాన|

సమేత్యకైశ్చిత్ కలహం చకార 

 తథైవ సామ్నోపజగామ కాంశ్చిత్||61.21||

స|| కాంశ్చిత్ పరుషాణి ఉవాచ| అన్యాంశ్చ అసక్తం |  తలైః ధృష్టం జఘాన | కేచిత్ సమేత్య | కేచిత్ కలహం చకార | తహైవ కాంస్చిత్ సామ్నా ఉపజగామ ||

||శ్లోకార్థములు||

కాంశ్చిత్ పరుషాణి ఉవాచ - 

కొందరికి పురుషవాక్యములతో చెప్పెను

అన్యాంశ్చ అసక్తం  - 

కొందరిని ఏమీ అనలేదు

తలైః ధృష్టం జఘాన - 

కొందరిని అరచేతులతో కొట్టెను

కేచిత్ సమేత్య -

 కొందరికి మంచి మాటలతో

కేచిత్ కలహం చకార - 

కొందరితో తగువులాడెను

తహైవ కాంశ్చిత్ సామ్నా ఉపజగామ - 

కొందరితో సామోపాయము ఉపయోగించెను

||శ్లోకతాత్పర్యము||

కొందరికి పురుషవాక్యములతో చెప్పెను. కొందరిని ఏమీ అనలేదు. కొందరిని అరచేతులతో కొట్టెను. కొందరితో తగువులాడెను. కొందరితో సామోపాయము ఉపయోగించెను. ||61.21|| 

 ||శ్లోకము 61.22||

సతైర్మదాత్ సంపరివార్య వాక్యై

ర్బలాచ్చ తేన ప్రతివార్యమాణైః |

ప్రధర్షితః త్యక్తభయైః సమేత్య

ప్రకృష్యతేచాప్యనవేక్ష్య దోషమ్ ||61.22||

స|| తే మదాత్ అప్రతివార్య వాక్యైః తేన బలాత్ ప్రతివార్యమాణైః త్యక్త భయైః తైః ప్రధర్షితః | సః దోషం చ అనవేక్ష్య సమ్యే ప్రకృష్యతే చ ||

||శ్లోకార్థములు||

 తే మదాత్ అప్రతివార్య వాక్యైః - 

వారు మదముతో, ప్రతిఘటించు వాక్యములతోనూ

తేన బలాత్ ప్రతివార్యమాణైః - 

తమ బలము ప్రకటించుచూ 

త్యక్త భయైః -

 భయము లేని వారై

తైః ప్రధర్షితః - 

అతని పై అనుచితముగా ప్రవర్తించిరి

సః దోషం చ అనవేక్ష్య సమ్యే ప్రకృష్యతే చ- 

తమ తప్పును చూడకుండా  ఆ వానరులందరూ అతనిని ప్రతిఘటించిరి.

||శ్లోకతాత్పర్యము||

వారు మదముతో, ప్రతిఘటించు వాక్యములతోనూ, తమ బలము ప్రకటించుచూ భయము లేని వారై, అతని పై అనుచితముగా ప్రవర్తించిరి . తమ తప్పును చూడకుండా  ఆ వానరులందరూ అతనిని ప్రతిఘటించిరి. ||61.22||

||శ్లోకము 61.23||

నఖైస్తుదంతో దశనైర్దశంతః

తలైశ్చ పాదైశ్చ సమాపయంతః |

మదాత్కపిం కపయః సమగ్రా

 మహావనం నిర్విషయం చ చక్రుః ||61.23||

స|| సమగ్రాః కపయః మదాత్ నఖైః తుదన్తః | దశనైః దసన్తః | తలైశ్చ పాదైశ్చ తం కపిం సమాపయన్తః | (తే సర్వే)  మహావనం నిర్విషయం చకృః ||

తిలక టీకాలో- సమాపయన్తః మృతకల్పం కుర్వన్తః। నిర్విషయం నిర్గత మధు ఫలాది భోజ్యమ్।

గోవిన్దరాజ టీకాలో- నఖైరితి || నిర్విషయం నిర్గత మధుమూలాదిభోగ్యవస్తుకం  చక్రురితి అర్థః ||

||శ్లోకార్థములు||

సమగ్రాః కపయః మదాత్ -

 ఆ వానరులందరూ మదముతో 

నఖైః తుదన్తః  దశనైః దసన్తః - 

గోళ్ళతో గీకిరి దంతములతో కొరికిరి.

తలైశ్చ పాదైశ్చ తం కపిం సమాపయన్తః - 

చేతులతోనూ కాళ్ళతోనూ ఆ వానరును ఎదురుకొనిరి.

(తే సర్వే)  మహావనం - ఆ వానరులందరూ ఆ మహా వనమును

నిర్విషయం చకృః- ధ్వంసము  చేసిరి

||శ్లోకతాత్పర్యము||

ఆ వానరులందరూ గోళ్లతో రక్కిరి. దంతములతో కొరికిరి. చేతులతోనూ కాళ్ళతోనూ ఆ వానరును ఎదురు కొనిరి. ఆ వానరులందరూ ఆ వనమును ధ్వంసము చేసిరి. ||61.23||

హనుమ సీతాన్వేషణలో, ’ దదర్శ హరిశార్దూల తస్య రక్షః పతేర్గృహే’  అంటూ రావణాంతః పురములో చూసిన భక్ష్యములు  పానీయములు వర్ణించ బడతాయి. ఆ అన్వేషణలో నిమగ్నమైన హనుమ , తన దృష్టి అన్వేషణార్థము వాటివేపు సారించినా , తన మనస్సు మాత్రము అన్వేషణ మీదనే నిమగ్నమైవుండడము చూశాము. కాని ఇక్కడ మధు భక్షణముతో, మనస్సు ఎంత చంచలమో తెలుస్తుంది. మధువన ధ్వంశము గురించి  అరువది రెండవ సర్గలో కూడా వింటాము.

ఈ మాటతో శ్రీమద్వాల్మీకి రామాయణములో సుందరకాండలో అరువది ఒకటవ సర్గ సమాప్తము.

 ఇత్యార్షే శ్రీమద్రామాయణే ఆదికావ్యే వాల్మీకీయే 

చతుర్వింశత్ సహస్రికాయాం సంహితాయామ్

శ్రీమత్సుందరకాండే ఏకషష్టితమస్సర్గః ||

||ఓమ్ తత్ సత్||