||సుందరకాండ ||
|| అరవై మూడవ సర్గ శ్లోకార్థతాత్పర్యతత్త్వదీపికతో ||
|| Sarga 63 || with Slokas and meanings in Telugu
||ఓమ్ తత్ సత్||
||ఓమ్ తత్ సత్||
సుందరకాండ.
అథ శ్లోకార్థ తత్త్వదీపికా సహిత
త్రిషష్టితమస్సర్గః||
- ’దృష్టా దేవీ న సందేహో’-
’దృష్టా దేవీ న సందేహో’, అంటే ’దేవిని తప్పక చూశారు , సందేహము లేదు’, అని. అది సుగ్రీవుని మాట. అంటే హనుమ అంగదాదులు వచ్చి, ’సీతమ్మ కుశలము’, అని చెప్పక ముందే సుగ్రీవునికి ఈ సంగతి తెలిసిపోయిందన్న మాట. వెదకడానికి వెళ్ళిన వానరులు విజయము సాధించి వచ్చుచున్నారు అని. అందులోనే మనకు వినిపించే ఇంకో ధ్వని , హనుమంతునిపై సుగ్రీవునికి వున్న నమ్మకము. పునరాగమన సాగర లంఘనములో హనుమంతుని ఘోష విని, జాంబవంతుడు హనుమంతుని చేత సీతమ్మ చూడబడినది అని ఎలా ఊహించాడో, అలాగే ఇక్కడ సుగ్రీవుని ఆలోచన. హనుమంతుని గురించి ఎక్కడ ఎప్పుడు ఏమి చెప్పబడినా, రాయబడినా, ఈ రెండు సన్నివేశాలు తప్పక గణనలోకి వస్తాయి.
ఈ సర్గలో ఇంకోమాట. ’బాహ్వోరాసన్నాం’ , ’కర్మసిద్ధిం విదిత్వా’ - చేతిలోకి రాబోతున్న, కర్మ సిద్ధిని తెలిసికొని సుగ్రీవుడు అమిత ఆనందము పొందాడుట. రామలక్ష్మణులతో చేసుకున్న ఒప్పందములో, సీతమ్మని వెదికి తీసుకు వస్తాను అనే తన భాధ్యత తీర్చుకొనే సమయము ఆసన్నమైనది అని సుగ్రీవుడు గ్రహిస్తాడు అన్నమాట. అది ఎలాజరిగిందో ఈ సర్గలో వింటాము.
ఇక అరవైమూడవ సర్గలో శ్లోకాలు అర్థతాత్పర్యాలతో.
||శ్లోకము 63.01||
తతో మూర్ధ్నా నిపతితం వానరం వానరర్షభః |
దృష్ట్వైవో ద్విగ్నహృదయో వాక్తమేత దువాచ హ ||63.01||
స|| తతః వానరర్షభః మూర్ధ్నా నిపతితం వానరం దృష్ట్వా ఉద్విగ్న హృదయః ఏతత్ వాక్యం ఉవాచ హ ||
||శ్లోకార్థములు||
తతః వానరర్షభః - అప్పుడు ఆ వానరేంద్రుడు
మూర్ధ్నా నిపతితం వానరం దృష్ట్వా -
తన కాళ్ళమీద శిరస్సు పెట్టిన ఆ వానరుని చూచి
ఉద్విగ్న హృదయః - అదుర్దాగావున్న హృదయముతో
ఏతత్ వాక్యం ఉవాచ హ- ఈ మాటలు పలికెను
||శ్లోకతాత్పర్యము||
అప్పుడు ఆ వానరేంద్రుడు తన కాళ్ళమీద శిరస్సు పెట్టిన ఆ వానరుని చూచి, అదుర్దాగావున్న హృదయముతో ఈ మాటలు పలికెను. ||63.01||
||శ్లోకము 63.02||
ఉత్తిష్టోత్తిష్ఠ కస్మాత్త్వం పాదయోః పతితో మమ |
అభయం తే భవేత్ వీర సర్వ మేవాభిదీయతామ్ ||63.02||
స|| వీర ఉత్తిష్ఠ ఉత్తిష్ఠ కస్మాత్ మమ పాదయోః త్వం పతితః | తే అభయం భవేత్ | సర్వం ఏవ అభిధీయతామ్ ||
||శ్లోకార్థములు||
వీర ఉత్తిష్ఠ ఉత్తిష్ఠ - ఓ వీరుడా లెమ్ము లెమ్ము
కస్మాత్ మమ పాదయోః త్వం పతితః -
ఎందుకు నా కాళ్లమీద నీవు పడ్డావు
తే అభయం భవేత్ - నీకు భయము లేకుండు గాక
సర్వం ఏవ అభిధీయతామ్ -
అన్ని విషయములు చెప్పుము
||శ్లోకతాత్పర్యము||
'ఓ వీరుడా లెమ్ము .లెమ్ము. ఎందుకు నా కాళ్లమీద నీవు పడ్డావు. నీకు అభయము ఇచ్చు చున్నాను. అన్ని విషయములు చెప్పుము' అని. ||63.02||
||శ్లోకము 63.03||
స తు విశ్వాసితః తేన సుగ్రీవేణ మహాత్మనా |
ఉత్థాయ సుమహాప్రాజ్ఞో వాక్యం దధిముఖోబ్రవీత్ ||63.03||
స|| సుమహాప్రాజ్ఞః దధిముఖః తేన సుగ్రీవేణ విశ్వాశితః ఉత్థాయ సః వాక్యః అబ్రవీత్||
||శ్లోకార్థములు||
సుమహాప్రాజ్ఞః దధిముఖః -
వివేకముగల దధిముఖుడు
తేన సుగ్రీవేణ విశ్వాశితః -
ఆ సుగ్రీవునిచేత ఆవిధముగా అభయము ఇవ్వబడి
ఉత్థాయ సః వాక్యః అబ్రవీత్ -
లేచి అతడు ఈ వాక్యములు చెప్పెను
||శ్లోకతాత్పర్యము||
ఆ వివేకముగల దధిముఖుడు ఆ సుగ్రీవునిచేత ఆవిధముగా అభయము ఇవ్వబడి లేచి నిలబడి ఈ వాక్యములు చెప్పెను. ||63.03||
||శ్లోకము 63.04||
నైవర్క్షరజసా రాజన్ న త్వయా నాపి వాలినా |
వనం విసృష్టపూర్వం హి భక్షితం తచ్చ వానరైః ||63.04||
స|| రాజన్ ఋక్షరజసా నైవ త్వయా న వాలినా అపి వనం విశ్రుష్టపూర్వం తచ్చ వానరైః భక్షితమ్||
తిలక టీకాలో - నైవ విశ్రుష్టపూర్వం వానరేభ్యో యథేచ్ఛభోగాయ కదాపి న అనుజ్ఞాతమ్ |
గోవిన్దరాజ టీకాలో- న విస్రుష్టపూర్వం యథేచ్ఛభోగాయ న దత్తం |
||శ్లోకార్థములు||
రాజన్ ఋక్షరజసా - ఓ రాజా ఋక్షరజసుని చేత గాని
త్వయా న వాలినా అపి - వాలిచేతగాని నీ చేత గానీ
నైవ విశ్రుష్టపూర్వం వనం -
యథేచ్చగా అనుభవించుటకు అనుమతి ఇవ్వబడని వనము
తచ్చ వానరైః భక్షితమ్ హి-
ఆది వానరులచేత తినబడినది
||శ్లోకతాత్పర్యము||
’ఓ రాజా ! ఋక్షరజసుని చేత గాని అందుకు ముందుగాని, వాలిచేతగాని నీ చేత గానీ అనుమతి ఇవ్వబడని ఆ వనము వానరులచేత తినబడినది’. ||63.04||
||శ్లోకము 63.05||
ఏభిః ప్రదర్షితాశ్చైవ వానరా వనరక్షిభిః |
మధూన్యచిన్తయత్వేమాన్ భక్షయంతి పిబంతి చ ||63.05||
స|| ఏభిః వనరక్షిభిః ప్రధర్షితశ్చఏవ ఇమాన్ అచిన్తయిత్వా మధూని భక్ష్యన్తి పిబన్తి చ||
రామ టీకాలో - అచిన్తయిత్వా అపరిగణ్య
||శ్లోకార్థములు||
ఏభిః ఇమాన్ వనరక్షిభిః ప్రధర్షితశ్చఏవ -
ఈ వనరక్షకులచేత నివారింపబడినప్పటికీ
అచిన్తయిత్వా - వినకుండా ( లెక్క చెయ్యకుండా)
మధూని భక్ష్యన్తి పిబన్తి చ-
మధుభక్షణము చేసి మధుపానము కూడా చేసిరి
||శ్లోకతాత్పర్యము||
ఈ వనరక్షకులచేత నివారింపబడినప్పటికీ లెక్క చెయ్యకుండా, మధుభక్షణము చేసి మధుపానము కూడా చేసిరి. ||63.05||
||శ్లోకము 63.06||
శిష్టమత్రాపవిధ్యంతి భక్షయంతి తథాపరే |
నివార్యమాణాస్తే సర్వే భ్రువౌ వై దర్శయంతి హి ||63.06||
స|| శిష్టం అత్ర అపవిధ్యన్తి | అపరే తథా భక్షయన్తి| తే సర్వే నివార్యమాణః భృవః దర్శయన్తి చ||
తిలక టీకాలో - భ్రువౌ భృకుటీం వక్రౌ కుర్వన్తి।
రామ టీకాలో - అపరే భక్షయన్తి శిష్టమవిశిష్టం అపవిధ్యన్తి ప్రక్షిపన్తి చ నివార్యమాణాః సన్తః భ్రుకుటీం దర్శయన్తి చ।
||శ్లోకార్థములు||
శిష్టం అత్ర అపవిధ్యన్తి -
తాగిన పిమ్మట మిగిలినది పారవేస్తున్నారు
అపరే తథా భక్షయన్తి - ఇతరులు ఇంకా తినుచున్నారు
తే సర్వే నివార్యమాణః - వారు ఆపబడినప్పుడు
భృవః దర్శయన్తి చ - కనుబొమలు ఎత్తుచున్నారు
||శ్లోకతాత్పర్యము||
'తాగిన పిమ్మట మిగిలినది పారవేస్తున్నారు. ఇతరులు ఇంకా తినుచున్నారు. వారు ఆపబడినప్పుడు కనుబొమలు ఎత్తుచున్నారు'. ||63.06||
||శ్లోకము 63.07||
ఇమే హి సంరబ్ధతరాః తథా తైః సంప్రధర్షితాః |
వారయంతో వనాత్ తస్మాత్ క్రుద్ధైర్వానరపుంగవైః ||63.07||
స|| తథా తస్మాత్ వనాత్ వారయన్తః సంరబ్ధతరాః క్రుద్ధైః తైః వానరపుంగవైః ఇమే సంప్రధర్షితాః ||
తిలకటీకాలో - సంరబ్ధతరాః నివారణాయ అతియత్నవన్తః |
రామ టీకాలో - సంరబ్ధతరాః నివారణఫలక యత్నవన్తః|
||శ్లోకార్థములు||
తథా తస్మాత్ వనాత్ వారయన్తః -
అప్పుడు ఆ వనమునుండి నివారింపబడిన
సంరబ్ధతరాః క్రుద్ధైః తైః వానరపుంగవైః -
నివారించుటకు ప్రయత్నముచేయు వారిపై ఆ వానరపుంగవులు కోపించినవారై
ఇమే సంప్రధర్షితాః -
ఈ రక్షకులను ఎదుర్కొనిరి.
||శ్లోకతాత్పర్యము||
'అప్పుడు ఆ వనమునుండి నివారింపబడిన ఆ వానరపుంగవులు కోపించినవారై, ఈ రక్షకులను ఎదుర్కొనిరి.' ||63.07||
||శ్లోకము 63.08||
తతస్తైర్బహుభిర్వీరైః వానరైర్వానరర్షభః |
సంరక్తనయనైః క్రోధాద్దరయః ప్రవిచాలితాః ||63.08||
స|| వానరర్షభ తతః క్రోధాత్ సంరక్తనయనైః వీరైః బహుభిః తైః వానరైః హరయః ప్రవిచాలితః||
రామ టీకాలో - హరయః మదనుయాయీ వానరాః (రక్షకః ఇత్యర్థః)
||శ్లోకార్థములు||
వానరర్షభ తతః - ఓ వానరేంద్ర అప్పుడు
క్రోధాత్ సంరక్తనయనైః వీరైః -
క్రోధముతో రక్తము నిండిన కళ్ళతో వున్న వీరులు
తైః వానరైః బహుభిః - అనేకమంది వానరులచేత
హరయః ప్రవిచాలితః- ఈ రక్షకులు తరిమికొట్టబడిరి.
||శ్లోకతాత్పర్యము||
'ఓ వానరేంద్ర అప్పుడు క్రోధముతో రక్తము నిండిన కళ్ళతో వున్న ఆ వీరులు అనేకమందిచేత ఈ రక్షకులు తరిమికొట్టబడిరి.' ||63.08||
||శ్లోకము 63.09||
పాణిభిర్నిహతాః కేచిత్ కేచిత్ జానుభిరాహతాః |
ప్రకృష్టాశ్చ యథాకామం దేవమార్గం చ దర్శితాః ||63.09||
స|| కేచిత్ పాణిభిః నిహతాః| కేచిత్ జానుభిః ఆహతాః| యథాకామం ప్రకృష్టాః దేవమార్గం దర్శితాః చ||
||శ్లోకార్థములు||
కేచిత్ పాణిభిః నిహతాః - కొందరు చేతితో కొట్టబడిరి
కేచిత్ జానుభిః ఆహతాః - కొందరు మోకాళ్లతో తన్నబడిరి
యథాకామం ప్రకృష్టాః - ఇష్టమువచ్చినట్లు కొట్టబడి
దేవమార్గం దర్శితాః చ- ఆకాశమార్గములోకి విసరబడిరి
||శ్లోకతాత్పర్యము||
'కొందరు చేతితో కొట్టబడిరి. కొందరు మోకాళ్లతో తన్నబడిరి. ఇష్టమువచ్చినట్లు కొట్టబడి, ఆకాశమార్గములోకి విసరబడిరి.' ||63.09||
||శ్లోకము 63.10||
ఏవ మేతే హతాః శూరాః త్వయి తిష్ఠతి భర్తరి |
కృత్స్నం మధువనం చైవ ప్రకామం తైః ప్రభక్ష్యతే ||63.10||
స|| త్వయి భర్తరి తిష్ఠతి ఏతే శూరాః ఏవం హతాః | తైః కృత్స్నం మధువనం చైవ ప్రకామం ప్రభక్ష్యతే||
||శ్లోకార్థములు||
త్వయి భర్తరి తిష్ఠతి - నీవు రాజుగా వున్నప్పుడే
ఏతే శూరాః ఏవం హతాః - ఈ శూరులు ఈ విధముగా కొట్టబడిరి
తైః కృత్స్నం మధువనం చ - నీ మధువనమును ధ్వంసముచేసి
ఏవ ప్రకామం ప్రభక్ష్యతే - ఇష్టము వచ్చినట్లు భక్షించుచున్నారు
||శ్లోకతాత్పర్యము||
'నీవు రాజుగా వున్నప్పుడే ఈ శూరులు ఈ విధముగా కొట్టబడిరి. నీ మధువనమును ధ్వంసముచేసి ఇష్టము వచ్చినట్లు భక్షించుచున్నారు'. ||63.10||
||శ్లోకము 63.11||
ఏవం విజ్ఞాప్యమానం తం సుగ్రీవం వానరర్షభమ్ |
అపృచ్ఛ తం మహాప్రాజ్ఞో లక్ష్మణః పరవీరహ ||63.11||
స|| ఏవం విజ్ఞాప్యమానం తం వానరర్షభం సుగ్రీవం మహాప్రాజ్ఞః పరవీరహ లక్ష్మణః అపృచ్ఛత్||
||శ్లోకార్థములు||
తం ఏవం విజ్ఞాప్యమానం -
ఈ విధముగా విన్నవించబడుచున్న
వానరర్షభం సుగ్రీవం -
వానరాధిపుడైన సుగ్రీవుని
మహాప్రాజ్ఞః పరవీరహ -
మహాప్రాజ్ఞుడు శత్రువీర సంహారకుడూ
లక్ష్మణః అపృచ్ఛత్ -
అయిన లక్ష్మణుడు ఇలా అడిగెను
||శ్లోకతాత్పర్యము||
ఈ విధముగా విన్నవించబడుచున్న ఆ వానరాధిపుని మహాప్రాజ్ఞుడు శత్రువీర సంహారకుడూ అయిన లక్ష్మణుడు ఇలా అడిగెను. ||63.11||
||శ్లోకము 63.12||
కిమయం వానరో రాజన్ వనపః ప్రత్యుపస్థితః |
కం చార్థమభినిర్దిశ్య దుఃఖితో వాక్యమబ్రవీత్ ||63.12||
స|| రాజన్ కిం వనపః అయః వానరః ప్రత్యుపస్థితః | దుఃఖితః కిం | అర్థమ్ అభినిర్దిస్య వాక్యం అబ్రవీత్ ||
రామ టీకాలో - కిమితి। హే రాజన్ అయం వనపః కిం కిమర్థం ప్రత్యుపస్థితః । కిమర్థం అభినిర్దిస్య బొధయిత్వా దుఃఖితః సన్ అబ్రవీత్ ।
||శ్లోకార్థములు||
రాజన్ కిం వనపః - ఓ రాజా వనపాలకుడు అయిన
అయః వానరః ప్రత్యుపస్థితః- ఈ వానరుడు ఎందుకు ఇక్కడికి వచ్చెను?
దుఃఖితః కిం అర్థమ్ - ఎందుకు దుఃఖములో ఉన్నాడు?
అభినిర్దిస్య వాక్యం అబ్రవీత్ - దేనిని గురించి చెప్పుచున్నాడు?
||శ్లోకతాత్పర్యము||
'ఓ రాజా వనపాలకుడు అయిన వానరుడు ఎందుకు ఇక్కడికి వచ్చెను? ఎందుకు దుఃఖములో ఉన్నాడు?దేనిని గురించి చెప్పుచున్నాడు?' ||63.12||
||శ్లోకము 63.13||
ఏవముక్తస్తు సుగ్రీవో లక్ష్మణేన మహాత్మనా |
లక్ష్మణం ప్రత్యువాచేదం వాక్యం వాక్యవిశారదః ||63.13||
స|| మహాత్మనా లక్ష్మణేన ఏవం ఉక్తః సుగ్రీవః వాక్యవిశారదః ఇదం వాక్యం లక్ష్మణం ప్రత్యువాచ||
||శ్లోకార్థములు||
మహాత్మనా లక్ష్మణేన ఏవం ఉక్తః-
మహత్ముడైన లక్ష్మణునిచేత ఈవిధముగా అడగబడి
సుగ్రీవః వాక్యవిశారదః -
వాక్య విశారదుడైన సుగ్రీవుడు
ఇదం వాక్యం లక్ష్మణం ప్రత్యువాచ -
ఇట్టి వాక్యములను లక్ష్మణునికి ప్రత్యుత్తరముగా పలికెను
||శ్లోకతాత్పర్యము||
మహత్ముడైన లక్ష్మణునిచేత ఈవిధముగా అడగబడి వాక్య విశారదుడైన సుగ్రీవుడు ఇట్టి వాక్యములను పలికెను. ||63.13||
||శ్లోకము 63.14||
ఆర్య లక్ష్మణ సంప్రాహ వీరో దధిముఖః కపిః |
అంగదప్రముఖైర్వీరైః భక్షితం మధు వానరైః ||63.14||
విచిత్య దక్షిణామాశాం ఆగతైర్హరిపుంగవైః |
స|| ఆర్య లక్ష్మణ వీరః దధిముఖః కపిః సంప్రాహ దక్షిణామ్ ఆశాం విచిన్త్య ఆగతైః అంగద ప్రముఖైః వీరైః వానరైః మధు భక్షితం ||
||శ్లోకార్థములు||
ఆర్య లక్ష్మణ -ఓ ఆర్యా! లక్ష్మణా
వీరః దధిముఖః కపిః సంప్రాహ - వానరవీరుడు దధిముఖుడు చెప్పుచున్నాడు
దక్షిణామ్ ఆశాం విచిన్త్య ఆగతైః - దక్షిణదిశనుంచి వెదికి వచ్చిన
అంగద ప్రముఖైః వీరైః - అంగదాదిప్రముఖులైన వీరుల చేత
వానరైః మధు భక్షితం - వానరుల చేత మధువు భక్షించబడినది
||శ్లోకతాత్పర్యము||
'ఓ ఆర్యా! లక్ష్మణా! వానరవీరుడు దధిముఖుడు దక్షిణదిశనుంచి వెదికి వచ్చిన అంగదాదిప్రముఖులైన వానరుల చేత మధువు భక్షించబడినది అని చెప్పుచున్నాడు'.||63.14||
||శ్లోకము 63.16||
నైషామకృతకృత్యానాం ఈదృశస్స్యాదుపక్రమః ||63.15||
అగతైశ్చ ప్రమథితం యథా మధువనం హి తైః |
ధర్షితం చ వనం కృత్స్నముపయుక్తం చ వానరైః ||63.16||
స|| ఆగతైః తైః వానరైః మధువనం యథా ప్రమథితం కృత్స్నం వనం ధర్షితం ఉపయుక్తం చ ఏషాం అకృతకృత్యానాం ఈదృశః ఉపక్రమః న స్యాత్ ||
||శ్లోకార్థములు||
ఆగతైః తైః వానరైః -
ఆ వచ్చిన వానరులచేత
మధువనం యథా ప్రమథితం -
ఏ విధముగా ఆ మధువనమును ధ్వంసము చేయబడినదో
కృత్స్నం వనం ధర్షితం ఉపయుక్తం చ -
వనము ఆక్రమించబడి ఉపయోగించబడినదో
ఏషాం అకృతకృత్యానాం -
అది కృతకృత్యులు కాని వారి చేత
ఈదృశః ఉపక్రమః న స్యాత్ -
ఇటువంటి పని చేయబడదు
||శ్లోకతాత్పర్యము||
’ఆ వచ్చిన వానరులచేత ఏ విధముగా ఆ మధువనమును ధ్వంసము చేయబడినదో వనము ఉపయోగించినబడినదో, (విని) అది కృతకృత్యులుకాని వారి చేత ఇటువంటి పని చేయబడదు అనిపించుచున్నది’. ||63.15,16||
||శ్లోకము 63.17||
వనం యదఽభిపన్నాస్తే సాధితం కర్మవానరైః |
దృష్టా దేవీ న సందేహో న చాన్యేన హనూమతా ||63.17||
స|| తే యదా వనం అభిపన్నాః వానరైః కర్మ సాధితం | దేవీ దృష్టా | న సందేహః న అన్యేన స్వయం హనుమతా ||
||శ్లోకార్థములు||
తే యదా వనం అభిపన్నాః -
వారు ఏ విధముగా వనమును చేరుకొనినారో
వానరైః కర్మ సాధితం -
ఆ వానరులు చేత పని సాధించి బడినది
దేవీ దృష్టా న సందేహః -
దేవి చూడబడినది సందేహము లేదు
న అన్యేన ( స్వయం) హనుమతా -
ఇంకెవరి చేతనో కాదు ( స్వయముగా) హనుమంతుని చేతనే
||శ్లోకతాత్పర్యము||
'వారు ఏ విధముగా వనమును చేరుకొనినారో దాని బట్టి ఆ వానరులచేత పని సాధింపబడినది. దేవి చూడబడినది సందేహము లేదు. ఇంకెవరి చేతనో కాదు హనుమంతుని చేతనే'. ||63.17||
||శ్లోకము 63.18||
న హ్యన్యః సాధనే హేతుః కర్మణోఽస్య హనూమతః |
కార్యసిద్ధిర్మతిశ్చైవ తస్మిన్వానరపుంగవే ||63.18||
వ్యవసాయశ్చ వీర్యం చ శ్రుతం చాపి ప్రతిష్టితమ్ |
స|| అస్య కర్మనః సాధనే హనూమతః అన్యః హేతుః న హి కార్యసిద్ధిః మతిశ్చైవ వ్యవసాయశ్చ వీర్యం చ శ్రుతం చాపి తస్మిన్ వానరపుంగవే ప్రతిష్ఠితామ్ ||
||శ్లోకార్థములు||
అస్య కర్మనః సాధనే హనూమతః -
ఈ కార్య సిద్ధికి హనుమంతుడు
అన్యః హేతుః న హి -
ఇతరులకు సాధ్యముకాదు.
కార్యసిద్ధిః మతిశ్చైవ -
కార్య దక్షత బుద్ధి
వ్యవసాయశ్చ వీర్యం చ శ్రుతం చాపి -
పరాక్రమము శాస్త్రజ్ఞానము అన్నీ
తస్మిన్ వానరపుంగవే ప్రతిష్ఠితామ్ -
ఆ వానరపుంగవునిలో ప్రతిష్టించబడినాయి
||శ్లోకతాత్పర్యము||
’ఈ కార్య సిద్ధికి హనుమంతుడి వలననే. ఇతరులకు సాధ్యముకాదు. ఆ వానరపుంగవునిలో తగిన కార్య దక్షత బుద్ధి పరాక్రమము శాస్త్రజ్ఞానము అన్నీ ప్రతిష్టించబడినాయి’. ||63.18||
||శ్లోకము 63.19||
జాంబవాన్యత్ర నేతాస్యాదంగదశ్చ మహాబలః ||63.19||
హనుమాంశ్చాప్యధిష్ఠాతా న తస్య గతి రన్యథా |
స|| యత్ర జామ్బవాన్ నేతా స్యాత్ మహాబలః అంగదస్య చ హనుమాంశ్చ అధితిష్ఠతా తస్య గతిః అన్యథా న||
||శ్లోకార్థములు||
యత్ర జామ్బవాన్ నేతా స్యాత్ -
ఎక్కడైతే జాంబవంతుడు నేతగా వుండునో
మహాబలః అంగదస్య చ -
మహాబలుడు అంగదుడు
హనుమాంశ్చ అధితిష్ఠతా -
హనుమంతుడుల అధిపత్యము వున్నదో
తస్య గతిః అన్యథా న -
అక్కడ విజయము తథ్యము
||శ్లోకతాత్పర్యము||
'ఎక్కడైతే జాంబవంతుడు నేతగా వుండునో, మహాబలము కల అంగదుడు హనుమంతుడుల అధిపత్యము వున్నదో, అక్కడ విజయము తథ్యము'. ||63.19||
||శ్లోకము 63.20||
అంగదప్రముఖైర్వీరైః హతం మధువనం కిల ||63.20||
వారయంతశ్చ సహితాః తథా జానుభిరాహతాః |
స|| అంగదప్రముఖైః వీరైః మధువనం హతం కిల| సహితాః వారయన్తశ్చ తదా జానుభిః ఆహతాః||
||శ్లోకార్థములు||
అంగదప్రముఖైః వీరైః -
అంగదాది ప్రముఖులు వీరులు
మధువనం హతం కిల -
మధువనమును తప్పక ధ్వంశము చేసి ఉండవచ్చు
తదా సహితాః వారయన్తశ్చ - అప్పుడు నివారించినవారు
తదా జానుభిః ఆహతాః- అప్పుడు మోకాళ్లతో తన్నబడిరి
||శ్లోకతాత్పర్యము||
'అంగదాది ప్రముఖులు వీరులు మధువనమును తప్పక ధ్వంశము చేసి ఉండవచ్చు. అప్పుడు నివరించినవారు మోకాళ్లతో తన్నబడిరి'. ||63.20||
||శ్లోకము 63.21||
ఏతదర్థమయం ప్రాప్తో వక్తుం మధురవా గిహ ||63.21||
నామ్నా దధిముఖో నామ హరిః ప్రఖ్యాతవిక్రమః |
స|| నామ్నా దధిముఖో నామ ప్రఖ్యాత్ విక్రమః హరిః ఏతత్ అర్థం వక్తుం మధురవాక్ ఇహ ప్రాప్తః||
||శ్లోకార్థములు||
నామ్నా దధిముఖో నామ -
దధిముఖుడు అనబడు
ప్రఖ్యాత్ విక్రమః హరిః -
ప్రఖ్యాతి చెందిన వానరుడు
ఏతత్ మధురవాక్ అర్థం వక్తుం -
ఈ మధురమైన మాటను చెప్పుటకు
ఇహ ప్రాప్తః- ఇక్కడికి వచ్చినవాడు
||శ్లోకతాత్పర్యము||
'దధిముఖుడు అనబడు ప్రఖ్యాతి చెందిన వానరుడు ఈ మధురమైన మాటను చెప్పుటకు ఇక్కడికి వచ్చినవాడు'. ||63.21||
||శ్లోకము 63.22||
దృష్టా సీతా మహాబాహో సౌమిత్రే పశ్యతత్త్వతః ||63.22||
అభిగమ్య తథా సర్వే పిబంతి మధు వానరాః|
స|| మహాబాహో సౌమిత్రే సీతా తత్త్వతః దృష్టా| పశ్య తథా వానరాః సర్వే అభిగమ్య మధు పిబన్తి||
||శ్లోకార్థములు||
మహాబాహో సౌమిత్రే - ఓ మహాబాహో లక్ష్మణా
సీతా తత్త్వతః దృష్టా - సీత నిజముగా చూడబడినది
పశ్య తథా సర్వే వానరాః - చూడుము. ఆ వానరులందరూ
అభిగమ్య మధు పిబన్తి - వచ్చి మధువు సేవించుచున్నారు
||శ్లోకతాత్పర్యము||
'ఓ మహాబాహో, సీత నిజముగా చూడబడినది. చూడుము. ఆ వానరులందరూ వచ్చి మధువు సేవించుచున్నారు'. ||63.22||
||శ్లోకము 63.23||
న చాప్యదృష్ట్వా వైదేహీం విశ్రుతాః పురుషర్షభ ||63.23||
వనం దత్తవరం దివ్యం ధర్షయేయుర్వనౌకసః |
స|| పురుషర్షభ విశ్రుతాః వనౌకసః వైదేహీం అదృష్ట్వా దత్తవరం దివ్యం వనం న ధర్షయేయుః||
||శ్లోకార్థములు||
పురుషర్షభ - ఓ పురుషులలో వృషభము వంటి వాడా
విశ్రుతాః వనౌకసః వైదేహీం అదృష్ట్వా -
విశ్రుతులైన వానరులు వైదేహిని చూడకుండా
దత్తవరం దివ్యం వనం -
వరముగా వచ్చిన దివ్యమైన వనమును
న ధర్షయేయుః - ధ్వంశము చేయలేరు
||శ్లోకతాత్పర్యము||
'ఓ పురుషులలో వృషభము వంటి వాడా ! విశ్రుతులైన వానరులు, వైదేహిని చూడకుండా వరముగా వచ్చిన దివ్యమైన వనమును ధ్వంశము చేయలేరు'. ||63.23||
||శ్లోకము 63.24,25||
తతః ప్రహృష్టో ధర్మాత్మా లక్ష్మణః సహ రాఘవః ||63.24||
శ్రుత్వా కర్ణసుఖాం వాణీం సుగ్రీవ వదనాచ్చ్యుతామ్ |
ప్రాహృష్యత భృశం రామో లక్ష్మణశ్చ మహాబలః ||63.25||
స|| తతః సహ రాఘవః ధర్మాత్మా లక్ష్మణః ప్రహృష్టః సుగ్రీవవదనాత్ చ్యుతం కర్ణసుఖాం వాణీం శ్రుత్వా ప్రాహృష్యత| రామః లక్ష్మణః మహాబలః చ భృశం ప్రాహృష్యత ||
||శ్లోకార్థములు||
తతః సహ రాఘవః - అప్పుడు రాఘవునితో కూడిన
ధర్మాత్మా లక్ష్మణః - ధర్మాత్ముడు అగు లక్ష్మణుడు
ప్రహృష్టః సుగ్రీవవదనాత్ చ్యుతం కర్ణసుఖాం -
సంతోషముతో వున్న సుగ్రీవుని చెవులకు సుఖము ఇచ్చు నోటినుంచి వచ్చిన
వాణీం శ్రుత్వా ప్రాహృష్యత -
వాక్యములను విని అనందభరితులైరి
రామః లక్ష్మణః మహాబలః చ -
మహాబలురైన రాముడు లక్షమణులు కూడా
భృశం ప్రాహృష్యత- అధికముగా ప్రసన్నులైరి
ప్రాహృష్యత- were very delighted
||శ్లోకతాత్పర్యము||
'అప్పుడు రాఘవునితో కూడిన ధర్మాత్ముడు అగు లక్ష్మణుడు సంతోషముతో వున్న సుగ్రీవుని నోటినుంచి వచ్చిన వాక్యములను విని అనందభరితులైరి. రాముడు లక్ష్మణులు కూడా అధికముగా ప్రసన్నులైరి'. ||63.24,25||
||శ్లోకము 63.26||
శ్రుత్వా దధిముఖస్యేదం సుగ్రీవస్తు ప్రహృష్య చ |
వనపాలం పునర్వాక్యం సుగ్రీవః ప్రత్యభాషత ||63.26||
స|| సుగ్రీవః దధిముఖస్య ఇదం శ్రుత్వా సంప్రహృష్య చ పునః వనపాలం వాక్యం ప్రత్యభాషత||
||శ్లోకార్థములు||
సుగ్రీవః దధిముఖస్య ఇదం శ్రుత్వా -
సుగ్రీవుడు దధిముఖుని ఈ వచనములను విని
సంప్రహృష్య చ - సంతోషముతో
పునః వనపాలం - మళ్ళీ వనపాలునికి
వాక్యం ప్రత్యభాషత- ఈ వాక్యములతో సమాధానమిచ్చెను
||శ్లోకతాత్పర్యము||
'సుగ్రీవుడు, దధిముఖుని ఈ వచనములను విని సంతోషముతో మళ్ళీ వనపాలునికి ఈ వాక్యములతో సమాధానమిచ్చెను.' ||63.26||
||శ్లోకము 63.27||
ప్రీతోఽ స్మి సోఽహం యద్భుక్తం వనం తైః కృతకర్మభిః |
మర్షితం మర్షణీయం చ చేష్టితం కృతకర్మణామ్ ||63.27||
స|| కృతకర్మభిః తైః వనం యత్ భుక్తం సః అహం ప్రీతః | కృతకార్యమాణామ్ మర్షణీయం చేష్టితం మర్షితామ్||
||శ్లోకార్థములు||
కృతకర్మభిః తైః - కార్యసిద్ధి సాధించినవారిచేత
వనం యత్ భుక్తం స అహం ప్రీతః -
భుజింపబడిన ఆ వనము గురించి (విని) నాకు సంతోషము గా వున్నది.
కృతకార్యమాణామ్ - కృత కృత్యులైనవారిచేత
మర్షణీయం చేష్టితం మర్షితామ్-
చేయబడిన చేయకూడని కార్యము క్షమించబడినది
||శ్లోకతాత్పర్యము||
'కార్యసిద్ధి సాధించినవారిచేత భుజింపబడిన ఆ వనము గురించి (విని) నాకు సంతోషము గా వున్నది. కృత కృత్యులైనవారిచేత చేయబడిన, చేయకూడని కార్యము క్షమించబడినది.'||63.27||
||శ్లోకము 63.28||
ఇచ్ఛామి శీఘ్రం హనుమత్ప్రధానాన్
శాఖామృగాం స్తాన్ మృగరాజ దర్పాన్|
ద్రష్టుం కృతార్థాన్ సహ రాఘవాభ్యాం
శ్రోతుం చ సీతాధిగమే ప్రయత్నమ్ ||63.28||
స|| హనుమత్ప్రధానాన్ మృగరాజదర్పాన్ కృతార్థాన్ తాన్ శాఖామృగాన్ రాఘవాభ్యాం సహ ద్రష్టుం సీతాధిగమేన ప్రయత్నం శ్రోతుం చ ఇచ్ఛామి ||
||శ్లోకార్థములు||
హనుమత్ప్రధానాన్ - హనుమదాది ప్రముఖుల
మృగరాజదర్పాన్ కృతార్థాన్ -
కృతార్థులైన సింహపరాక్రమము గల
తాన్ శాఖామృగాన్ - ఆ వానరులను
రాఘవాభ్యాం సహ ద్రష్టుం -
రాఘవునితో సహా చూచుటకు
సీతాధిగమేన ప్రయత్నం శ్రోతుం చ -
సీతను కనుగొనుటకై చేసిన ప్రయత్నము గురించి వినుటకు
ఇచ్ఛామి - కోరికగా వున్నది
||శ్లోకతాత్పర్యము||
'కృతార్థులైన సింహపరాక్రమము గల హనుమదాది ప్రముఖుల ను వెంటనే చూడాలని , సీతను కనుగొనుటకై చేసిన ప్రయత్నము గురించి వినాలని కోరికగా వున్నది'. ||63.28||
||శ్లోకము 63.29||
ప్రీతిస్ఫీతాక్షౌ సంప్రహృష్టౌ కుమారౌ
దృష్ట్వా సిద్దార్థౌ వానరాణాం చ రాజా |
అంగైః సంహృష్టైః కర్మసిద్ధిం విదిత్వా
బాహ్వోరాసన్నాం సోఽతిమాత్రం ననంద ||63.29||
స|| సః వానరాణాం రాజా ప్రీతిస్ఫీతాక్షౌ సంప్రహృష్టౌ సిద్ధార్థౌ కుమారౌ దృష్ట్వా సంహృష్టైః అంగైః కర్మసిద్ధిం బాహ్వోః ఆసన్నాం విదిత్వా అతిమాత్రం ననన్ద ||
గోవిన్దరాజ టీకాలో - అథ ప్రత్యుపకారార్థం సుగ్రీవః స్వ ఉద్యోగసాఫల్య దర్శనాత్ భృశం ననన్ద ఇత్యాహ ప్రీతిస్ఫీతాక్షౌ | సంపహృష్టౌ కుమారౌ దృష్ట్వా సిద్ధార్థో వానరాణాం చ రాజా| అంగైః సంహృష్టై కర్మసిద్ధిం విదిత్వా బాహ్వోరాసనాం స అతిమాత్రం ననన్ద|ప్రీత్యా సంతోషేణ| సంప్రహృష్టౌ రోమస్వితి శేషః| కర్మసిద్ధిం బాహ్వోరాసన్నాం హస్త ప్రాప్తాం విదిత్వా నిశ్చిత్యేత్యర్థః |
||శ్లోకార్థములు||
సః వానరాణాం రాజా - ఆ వానరులరాజు
ప్రీతిస్ఫీతాక్షౌ సంప్రహృష్టౌ -
సంతోషముతో నిండిన కళ్ళుకలవాడై
సిద్ధార్థౌ కుమారౌ దృష్ట్వా -
సిద్దిపొందిన ఆ రాజకుమారులను చూచి
సంహృష్టైః అంగైః బాహ్వోః ఆసన్నాం-
అంగములన్నీ సంతోషముతో పులకిరించగా
బాహ్వోః ఆసన్నాం కర్మసిద్ధిం విదిత్వా -
చేతిలోకి అందబోతున్న కర్మసిద్ధి ని గ్రహించి
అతిమాత్రం ననన్ద - అతి ఆనందము పొందెను
||శ్లోకతాత్పర్యము||
ఆ వానరులరాజు సంతోషముతో నిండిన కళ్ళుకలవాడై , సిద్దిపొందిన ఆ రాజకుమారులను చూచి చేతిలోకి అందబోతున్న కర్మసిద్ధిని గ్రహించి అంగములన్నీ సంతోషముతో పులకిరించగా అతడు అతి ఆనందము పొందెను. ||63.29||
అంటే సుగ్రీవుడు సంతోషముతో నిండిన కళ్ళుకలవాడై , సిద్దిపొందిన ఆ రాజకుమారులను చూచి, తను ప్రతిజ్ఞచేసిన కార్యము ఫలసిద్ధి కాబోతున్నదని గ్రహించి అతిశయ ఆనందము పొందెను అన్నమాట.
ఈ మాట తో అరవై మూడవ సర్గ సమాప్తము.
ఇత్యార్షే శ్రీమద్రామాయణే ఆదికావ్యే వాల్మీకీయే
చతుర్వింశత్ సహస్రికాయాం సంహితాయామ్
శ్రీమత్సుందరకాండే త్రిషష్టితమస్సర్గః ||
|| ఓమ్ తత్ సత్||