Sanskrit Text in Telugu , Kannada, Gujarati, Devanagari, English

|| om tat sat||

Sundarakanda
Sarga 12.

( with word meanings summary and commentary)

Tika Traya summarizes the Sarga in the following words; चित्र गृह निकुञ्जादि नाना स्थाने अन्विष्य अप्राप्य अप्राप्त सीता दर्शनो हनमान् तदा रावणेन प्रमापणादि सम्भाव्याकृतकार्यतया स्वयत्न वैफल्यं मन्वानः सुग्रीव दर्शनादिषु निर्विण्णोऽपि निर्वेदस्य अनर्थपादकत्वं विचिन्त्य अनिर्वेदश्यैव फलोपादकत्वं निश्चिन्वन् पुनरपि अन्वेष्ठुं आरभते। अन्विष्ठाखिलप्रदेशोऽपि अलभ्दसीता दर्शनः पुनश्च विषीदति। इति॥ इति॥ Tika Traya says, having searched in all places and not having found Sita, analyzing all possibilities of Ravana as the cause, realizing his own failure to find Sita makes it difficult to face the King Sugriva etc, realizing the danger of becoming dispirited, realizing the importance of being positive, Hanuma starts his search again. Again having gone through all places and not finding Sita, Hanuma again becomes sad. That is the brief summary of the twelfth Sarga

Though not as brief, the story of the twelfth Sarga can be summarized as follows.

In search for Sita, Hanuman, the son of Vayu , goes through the inner harem of Ravana . But "न चेव तां पश्यति" meaning , he was unable to see her. Then Hanuman goes into a deep thought. "I am unable to find Sita", "धृवं हि सीता म्रियते" - meaning that "certainly she might have been dead". But he does not think it is right to go back to Kishkindha. He says to himself - "न मे अस्ति सुग्रीव समीपगा गतिः"- ""should not go near Sugriva" . Thinking further he wonders if his effort has been wasted. "वृथा जातो मम श्रमः"- "My effort has become a waste"

His thinking continues and he wonders. What he can share with the rest of the Vanaras and Jambavan? Realizing that his thinking is going in a gloomy direction, Hanuman recollects a general truth saying, "keeping the gloomy spirits at bay is essential for prosperity and critical for happiness. It is needed to carry on with all affairs at all times. It brings success to any endeavor that a man takes up."

Applying that general truth in his case for the current task on hand, Hanuman decides that he should put forth his best effort and search for Sita again. But unable to see Sita his mind was filled with sorrow.
Hanuman then goes into a deep thought.

That is the story of the twelfth Sarga.

Now we go through the Slokas with meanings and summary

||Sloka 12.01||

स तस्य मध्ये भवनस्य मारुतिः
लतागृहं श्चित्रगहान्निशागृहान्।
जगाम सीतां प्रतिदर्शनोत्सुको
न चैव तां पश्यति चारुदर्शनाम्॥12.01||

स॥ सः मारुतिः तस्य भवनस्य मध्ये सीतां प्रति दर्शनोत्सुकः लता गृहान् चित्रगृहान् निशागृहान् जगाम। चारुदर्शनाम् तां न पश्यति एव ||

Rama Tika says- तस्य रावणस्य भवनस्य मध्ये संस्थितो हनुमान् सीतां प्रति दर्शनोत्सुकः सन् लतागृहान् लता छ्चादितवेश्मानि चित्र गृहान् अनेक विध चित्रलिखित भवनानि निशागृहान् रात्रि निवास योग्य भवनानि च जगाम। सीतां च नैव पश्यति॥

॥Sloka meanings||.

सीतां प्रति दर्शनोत्सुकः - anxious to see Sita
सः मारुतिः - that Maruti
तस्य भवनस्य मध्ये -
in the middle of those palace complex
लता गृहान् चित्रगृहान् निशागृहान् जगाम -
went to the houses of creepers, picture galleries, night places
चारुदर्शनाम् तां न पश्यति एव-
But he could not find the beautiful lady Sita.

||Sloka summary||

That Maruti anxious to see Sita went to the houses of creepers, picture galleries, night places in the middle of those palace complex. But he could not find the beautiful lady Sita. ||12.01||

||Sloka 12.02||

स चिंतयामास ततो महाकपिः
प्रियामपश्यन् रघुनंदनस्य ताम्।
ध्रुवं हि सीता म्रियते यथा नमे
विचिन्वतोदर्शन मेति मैथिली॥12.02||

स॥ ततः महाकपिः रघुनन्दनस्य प्रियाम् ताम् अपश्यन् चिंतयामास | मैथिली विचिन्वतः मे यथा दर्शनम् न उपैति सीता ध्रुवम् म्रियते॥

॥Sloka meanings||

ततः महाकपिः -
then the great Vanara
रघुनन्दनस्य प्रियाम् -
beloved of Rama started
ताम् अपश्यन् चिंतयामास -
unable to see (her) started thinking
मैथिली विचिन्वतः -
while searching for Mythili
यथा मे दर्शनम् न उपैति -
I am unable to find her.
सीता ध्रुवम् म्रियते -
she might surely be dead

||Sloka summary||

"Then the great Vanara unable to see the beloved of Rama started thinking. "While searching for Mythili I am unable to find her. She might surely be dead."||12.02||

||Sloka 12.03||

सा राक्षसानां प्रवरेण जानकी
स्वशीलसंरक्षण तत्परा सती।
अनेन नूनं प्रति दुष्ट कर्मणा
हता भवेत् आर्यपथे परे स्थिता॥12.03||

स॥ सा जानकी परे आर्यपथे स्थिता स्वशीलसंरक्षणतत्परा सती प्रति दुष्टकर्मणा अनेन राक्षसानां प्रवरेण हता भवेत् नूनं॥

॥Sloka meanings||

सा जानकी परे आर्यपथे स्थिता -
that Janaki the follower of noble path
स्वशीलसंरक्षणतत्परा सती -
focused on protecting her chastity
प्रति दुष्टकर्मणा अनेन राक्षसानां प्रवरेण -
by him the evil mind of best of Rakshasas
हता भवेत् नूनं -
surely must have been killed.

||Sloka summary||

"That Janaki the follower of noble path who wishes to protect her chastity surely must have been killed by him the evil minded king of Rakshasas." ||12.03||

||Sloka 12.04||

विरूप रूपा विकृता विवर्चसो
महानना दीर्घविरूप दर्शनाः।
समीक्ष्य सा राक्षसराजयोषितो
भयाद्विनष्टा जनकेश्वरात्मजा॥12.04||

स॥ (ताम्) विरूपरूपाः विकृताः विवर्चसः महाननाः दीर्घविरूप दर्शनाः राक्षसराज योषितः समीक्ष्य सा जनकेश्वरात्मजा भयात् विनष्टा॥

॥Sloka meanings||

विरूपरूपाः विकृताः विवर्चसः -
ugly distorted dull women ,
महाननाः दीर्घविरूप दर्शनाः -
with huge faces, tall and with deformed looks
राक्षसराज योषितः समीक्ष्य -
looking at women of the Rakshasa King
सा जनकेश्वरात्मजा भयात् विनष्टा -
that daughter of king Janaka may have died out of fear

||Sloka summary||

"Looking at the women of the Rakshasa king, who are ugly, distorted, dull, with huge faces, tall and deformed, that daughter of king Janaka may have died out of fear."||12.04||

||Sloka 12.05||

सीतां अदृष्ट्वाह्यनवाप्य पौरुषम्
विहृत्य कालं सह वानरैश्चिरम्।
न मेऽस्ति सुग्रीव समीपगा गतिः
सुतीक्ष्ण दंडो बलवांश्च वानरः॥12.05||

स॥ सीतां अदृष्ट्वा पौरुषं अनवाप्य वानरैः सह चिरं कालं विहृत्य सुग्रीव समीपगा गतिः नास्ति | वानरः (सुग्रीवः) सुतीक्ष्णदण्डः बलवांश्च॥

Rama Tika says- वानरैः सह चिरकालं विहृत्य सीताम् अदृष्ट्वा अत एव पौरुषं पुरुष कार्यं अनवाप्य अप्राप्य सुग्रीव समीपगा सुग्रीव समीप प्रापिका नमे गती मार्गः नास्ति तत्र हेतुः वानरः सुग्रीवः तीक्ष्ण दण्डः बलवान् च।

Govindaraja adds the following in his Tika - पौरुषं शतृविषय पराक्रमम् । चिरं कालं विहृत्य अतिक्रम्य इत्यर्थः। It means that the time given for the Vanaras has expired, hence Hanuman says he cannot go back without seeing Sita. That is the comment of Govindaraja

||Sloka meanings||

सीतां अदृष्ट्वा -
without seeing Sita
पौरुषं अनवाप्य -
without achieving he pride of achievement
वानरैः सह चिरं कालं विहृत्य -
having passed time with Vanaras
सुग्रीव समीपगा गतिः नास्ति -
not possible to go near Sugriva.
वानरः (सुग्रीवः) सुतीक्ष्णदण्डः बलवांश्च -
that Vanara (Sugriva) punishes severely and is powerful.

||Sloka summary||

Without seeing Sita , searching for whom is the pride of achievement, having passed the time limit it is not possible to go to Sugriva. That Sugriva punishes severely and is powerful.||12.05|| .

||Sloka 12.06||

दृष्टमंतः पुरं सर्वं दृष्ट्वा रावणयोषिताः |
न सीता दृश्यते साध्वी वृथाजातो मम श्रमः॥12.06||

स॥ सर्वं अंतः पुरं दृष्टं। रावणयोषिताः दृष्टा। साध्वी सीता नदृश्यते।मम श्रमः वृथा जातः॥

॥Sloka meanings||

सर्वं अंतः पुरं दृष्टं -
all of the harem has been seen
रावणयोषिताः दृष्टा -
Ravana women were seen
साध्वी सीता नदृश्यते -
pious Sita is not seen
मम श्रमः वृथा जातः -
my effort has gone waste

||Sloka summary||

All the harem has been seen. All the Ravana women were seen. Pious Sita is not seen. My effort has gone waste. ||12.06||

||Sloka 12.07||

किंनु मां वानरास्सर्वे गतं वक्ष्यंति संगताः।
गत्वा तत्र त्वया वीर किं कृतं तद्वदस्य नः ||12.07||

स॥ गतं मां संगताः सर्वे वानराः किं नु वक्ष्यंति |वीर तत्र गत्वा त्वया किं कृतं | तत् नः वदस्व॥

॥Sloka meanings||

गतं मां संगताः -
once I go back together (meeting me)
सर्वे वानराः किं नु वक्ष्यंति -
what will Vanaras say
वीर तत्र गत्वा त्वया किं कृतं-
'valiant one ! what have you done after going there?
तत् नः वदस्व -
that you tell us

||Sloka summary||

"Once I go back what will Vanaras say ? 'Valiant one ! what have you done after going there? That you tell us." ||12.07||

||Sloka 12.08||

अदृष्ट्वा किं प्रवक्ष्यामि तां अहं जनकात्मजाम्।
ध्रुवं प्रायमुपैष्यंति कालस्य व्यतिवर्तने॥12.08||

स॥ कालस्य व्यतिवर्तने तां जनकात्मजां अदृष्ट्वा किं प्रवक्ष्यामि | धृवं प्रायं उपैष्यंति॥

॥Sloka meanings||

कालस्य व्यतिवर्तने -
having exceeded the time limit
तां जनकात्मजां अदृष्ट्वा -
not having seen the daughter of Janaka
किं प्रवक्ष्यामि - what can I say?
धृवं प्रायं उपैष्यंति -
they will surely sit and wait unto death

||Sloka summary||

"Not having seen the daughter of Janaka what can I say? Having exceeded the time limit, they will surely sit and wait unto death." ||12.08||

||Sloka 12.09||

किं वा वक्ष्यति वृद्धश्च जांबवान् अंगदश्च सः।
गतं पारं समुद्रस्य वानराश्च समागताः॥12.09||

स॥ समुद्रस्य पारं गतं (मां) वृद्धः जाम्बवान् किं वा वक्ष्यति | सः अंगदः च | समागतः वानराश्च।

॥Sloka meanings||

समुद्रस्य पारं गतं (मां)-
Once I cross the sea
वृद्धः जाम्बवान् किं वा वक्ष्यति -
what will the elder Jambavan say?
सः अंगदः च समागतः वानराश्च-
Angada and other Vanaras too

||Sloka summary||

"Once I cross the sea what will the elder Jambavan say. What will Angada and other Vanaras who gather say." ||12.09||

||Sloka 12.10||

अनिर्वेद श्श्रियोमूलं अनिर्वेदः परं सुखम्।
अनिर्वेदो हि सततं सर्वार्थेषु प्रवर्तकः॥12.10||

स॥ अनिर्वेदः श्रियः मूलं अनिर्वेदः परं सुखं अनिर्वेदः सतताम् सर्वार्थेषु प्रवर्तकः हि

||Sloka meanings||

अनिर्वेदः श्रियः मूलं -
Being free from despair is the cause of prosperity
अनिर्वेदः परं सुखं -
Being free from despair leads to ultimate happiness.
अनिर्वेदः सतताम् -
one free from despair , will always
सर्वार्थेषु प्रवर्तकः हि -
prevails in achieving all objectives
प्रयत्नमुललोनू सफलुडु अगुनु

॥Sloka summary||

"Being free from despair is the cause of prosperity. Being free from despair leads to ultimate happiness. one free from despair always prevails in achieving all objectives."||12.10||

||Sloka 12.11||

करोतिसफलं जंतोः कर्म यत् तत् करोति सः।
तस्मात् अनिर्वेदकृतं यत्नं चेष्टेऽहमुत्तमम् ||12.11||
भूयस्तावत् विचेष्यामि देशान् रावणपालितान्।

स॥ यत् कर्म करोति जंतोः तत् सफलं करोति सः। तस्मात् अहं अनिर्वेदकृतं उत्तमम् प्रयत्नं चेष्टे |भूयः अदृष्टवान् रावणपालितान् देशान् विचेष्टामि तावत्॥

Rama Tika says - सोऽनिर्वेदः यत् कर्म जन्तुः करोति तत् जन्तोः कर्म सफलं करोति।

Govindaraja says - चिरं निर्वेदं कार्यहानिः स्यात् इति मत्वा अनिर्वेदम् अवलम्बते - अनिर्वेद इति।अनिर्वेदः उत्साहः तत्कृतं तत् प्रयुक्तं यत्नं चेष्टे करोमि इत्यर्थः। यत् करोति जन्तुरिति सिद्धम् । जन्तोः सबन्धी तत्सर्वं कर्म सः अनिर्वेद एव सफलं करोति इति अन्वयः।

||Sloka meanings||

यत् कर्म करोति जंतोः -
action performed by a being (free from despair)
तत् (अनिर्वेदम्) सफलं करोति -
always bears fruit
तस्मात् अहं - hence I
अनिर्वेदकृतं उत्तमम् प्रयत्नं चेष्टे -
free from despair I will do my best efforts
भूयः अदृष्टवान् -
all places not seen before
रावणपालितान् देशान् विचेष्टामि-
will see in this land ruled by Ravana

||Sloka summary||

"Action performed by a being free from despair always bears fruit. Therefore without despairing I will do my best efforts. I will look at all places not seen in this land ruled by Ravana." ||12.11||

Here Hanuman who was moving towards despair in his search, being unable to find Sita, remembers a common saying. That being free from despair is the cause of prosperity. Being free from despair leads to ultimate happiness. one free from despair always prevails in achieving all objectives

Remembering this and applying it himself , he decides to proceed with the search without despairing.

This is an example of Hanuma's single minded focus.

||Sloka 12.12,13||

अपानशाला विचिताः तथा पुष्पगृहाणि च॥12.12||
चित्रशालाश्च विचिता भूयः क्रीडा गृहाणि च।
निष्कुटान्तर रथ्याश्च विमानानि च सर्वशः॥12.13||

स॥पानशालाः विचिताः |तथा पुष्फगृहाणि च | चित्रशालाश्च विचिताः |भूयः क्रीडागृहाणि च।निष्कुटान्तर रथ्याश्च। विमानानि च। सर्वशः॥

॥Sloka meanings||

पानशालाः विचिताः -
drinking places have been seen
तथा पुष्फगृहाणि च -
garden houses too
चित्रशालाश्च विचिताः -
picture galleries too have been seen.
भूयः क्रीडागृहाणि च -
again the play houses too
निष्कुटान्तर रथ्याश्च -
paths through the gardens and mansions were seen
विमानानि च -
chariot Pushpaka too
सर्वशः -
all places have been seen

||Sloka summary||

"The drinking places are visited. The garden houses too. The picture galleries too. Again all the play houses too. The paths through the gardens and mansions were searched. Everywhere including the chariot Pushpaka were searched." ||12.12,13||

||Sloka 12.14,||

इति संचित्य भूयोऽपि विचेतु मुपचक्रमे।
भूमिगृहां श्चैत्य गृहान् गृहातिगृहकानपि॥12.14||

स॥ इति संचित्य भूमि गृहान् चैत्य गृहान् गृहातिगृहकानपि भूयः अपि विचेतुं उपचक्रमे॥

Rama Tika says- आपानशालाप्रभृतयो मया विचिताः। अतः अन्यत्र विचेतव्यम् इति अर्थः। इति संचित्य विचेतुं उपक्रमे। तत्र निष्कूटान्तर रथ्थ्याः गृहाराम वीथ्याः भूमि गृहाः भुवोऽन्तराले निर्मित भवनानि, गृहात् गृहकाः गृहोऽपरिविद्यमानगृहान् इति कतकः।

॥Sloka meanings||

इति संचित्य -
having thought as above
भूमि गृहान् चैत्य गृहान् -
underground houses, temples
गृहातिगृहकानपि -
the houses within houses
भूयः अपि विचेतुं उपचक्रमे -
again started searching

||Sloka summary||

"Having thought as above he again started searching the underground houses, temples, the houses within houses." ||12.14||

||Sloka 12.15,16||

उत्पतन् निष्पतं श्चापि तिष्ठन् गच्चन् पुनः पुनः।
अपावृण्वंश्च द्वाराणि कवाटान्यवघाटयन्॥12.15||

प्रविशन् निष्पतं श्चापि प्रपतन् उत्पततन् अपि।
सर्वमप्यवकाशं स विचचार महाकपिः॥12.16||

स॥ सः महाकपिः पुनः पुनः उत्पतन् निष्पतंश्चापि तिष्ठन् गच्छन् द्वाराणि अपावृण्वन् कवाटानि अवघाटयन् प्रविशन् निष्पतंश्चापि प्रपतन् उत्पतन्नपि सर्वं अपि अवकाशम् विचचार॥

॥Sloka meanings||

सः महाकपिः -
The great Vanara
पुनः पुनः उत्पतन् निष्पतंश्चापि -
again and again going up and down
तिष्ठन् गच्छन् द्वाराणि अपावृण्वन् -
stopping for some time and moving, opening doors
कवाटानि अवघाटयन् -
crossing the doors
प्रविशन् निष्पतंश्चापि -
entering, and exiting
प्रपतन् उत्पतन्नपि -
jumping up and down
सर्वं अपि अवकाशम् विचचार -
moved about wherever there was scope

||Sloka summary||

"The great Vanara searched again going up and down, stopping for some time and moving, opening and closing doors by crossing, entering, and exiting , jumping up and down. He searched wherever there was scope for search." ||12.15,16||

||Sloka 12.17||

चतुरंगुळमात्रोऽपि नावकाश स्सविद्यते।
रावणांतःपुरे तस्मिन् यं कपिर्नजगाम सः॥12.17||

स॥ तस्मिन् रावणांतःपुरे सः कपिः यं न जगाम सः अवकाशः चतुरंगुळमात्रोऽपि न विद्यते॥

॥Sloka meanings||

तस्मिन् रावणांतःपुरे -
in that Ravana's harem
सः कपिः यं न जगाम -
the places he did not go
सः अवकाशः -
that space
चतुरंगुळमात्रोऽपि न विद्यते -
was not even four fingers wide

||Sloka summary||

"In that inner palaces of Ravana's harem he did not leave space of even four fingers. He went through." ||12.17||

||Sloka 12.18||

प्राकारान्तररथ्याश्च वेदिकाश्चैत्य संश्रयाः।
दीर्घिकाः पुष्करिण्यश्च सर्वं ते नावलोकितम्॥12.18||

स॥ प्राकारान्तररथ्याश्च चैत्यसंश्रयाः वेदिकाः दीर्घिकाः पुष्करिणश्च सर्वम् तेन अवलोकितम्॥

॥Sloka meanings||

प्राकारान्तररथ्याश्च-
the lanes inside the boundaries,
वेदिकाश्चैत्य संश्रयाः -
around the temples, the pandals,
दीर्घिकाः पुष्करिणश्च -
the wells and ponds.
सर्वम् तेन अवलोकितम् -
all of them were searched by him

||Sloka summary||

"He went through the lanes inside the boundaries, around the temples, the pandals, the wells and ponds. He searched all of them." ||12.18||

||Sloka 12.19||

राक्षस्यो विविधाकारा विरूपा विकृतास्तथा।
दृष्टा हनुमता तत्र नतु सा जनकात्मजा ||19||

स॥ तत्र हनुमता विविधाकाराः विकृताः विरूपाः राक्षस्यः दृष्टा | सा जनकात्मजा न तु॥

॥Sloka meanings||

तत्र हनुमता राक्षस्यः विविधाकाराः -
there Hanuman saw Rakshasas of different types
विकृताः विरूपाः -
ugly and deformed.
दृष्टा - saw
सा जनकात्मजा न तु -
did not see the daughter of Janaka

||Sloka summary||

There Hanuman saw Rakshasas of different types ugly and deformed. But he did not see the daughter of Janaka ||12.19||

||Sloka 12.20||

रूपेणा प्रतिमा लोके वरा विध्याधरस्त्रियः।
दृष्टा हनुमता तत्र नतु राघवनन्दिनी॥20||

स॥ हनुमता तत्र लोके रूपेण अप्रतिमा वराः विध्याधरस्त्रियः दृष्टा। न तु राघवनन्दिनी।

॥Sloka meanings||

तत्र लोके रूपेण अप्रतिमा -
there matchless beauty of the world
वराः विध्याधरस्त्रियः दृष्टा -
best Vidyadharas women were seen
न तु राघवनन्दिनी -
but not the daughter of Janaka

||Sloka summary||

"Hanuman saw Vidyadharas women who are of matchless beauty, but not the daughter of Janaka". ||12.20||

||Sloka 12.21||

नागकन्या वरारोहाः पूर्णचंद्रनिभाननाः।
दृष्टा हनुमता तत्र नतु सीता सुमध्यमा॥12.21||

स॥ हनुमता तत्र वरारोहाः पूर्णचंद्र निभाननाः नागकन्याः दृष्टा। न तु सुमध्यमा सीता॥

॥Sloka meanings||

वरारोहाः पूर्णचंद्र निभाननाः -
very lovely women with moon like faces
नागकन्याः दृष्टा -
daughters of Nagas were seen
न तु सुमध्यमा सीता -
but not see Sita with slender waist

||Sloka summary||

"Hanuman saw lovely Naga women with moon like faces, but he did not see Sita with slender waist". ||12.21||

||Sloka 12.22||

प्रमध्य राक्षसेंद्रेण देवकन्या बलाद्दृताः।
दृष्टा हनुमता तत्र नतु सा जनकनन्दिनी॥12.22||

स॥राक्षसेंद्रेण प्रमथ्य बलात् हृताः नागकन्याः तत्र हनुमता दृष्टा। न तु सा जनकनंदिनी॥

॥Sloka meanings||.

राक्षसेंद्रेण प्रमथ्य -
defeated by the king of Rakshasas
बलात् हृताः नागकन्याः -
Naga women brought by force
तत्र हनुमता दृष्टा -
there Hanuman saw
न तु सा जनकनंदिनी -
but not Sita

||Sloka summary||

"Hanuman saw the Naga women forcibly taken away after defeating them. But not Sita."||12.22||

||Sloka 12.23||

सोऽपश्यं स्तां महाबाहुः पश्यं श्चान्या वरस्त्रियः।
विषसाद मुहुर्थीमान् हनुमान्मारुतात्मजः॥12.23||

स॥ महाबाहुः धीमान् मारुतात्मजः सः हनुमान् ताम् ( सीतां ) अपश्यन् अन्याः वरस्त्रियः पश्यन् मुहुः विषसाद॥

॥Sloka meanings||

महाबाहुः धीमान् मारुतात्मजः -
the great armed Vanara, son of wind god
सः हनुमान् ताम् ( सीतां ) अपश्यन् -
Hanuman, not being able to see Sita
अन्याः वरस्त्रियः पश्यन् -
seeing other great women
मुहुः विषसाद -
again despondent

||Sloka summary||

"Hanuman, the great armed Vanara not being able to see Sita while seeing other great women was again despondent." ||12.23||

||Sloka 12.24||

उद्योगं वानरेंद्राणां प्लवनं सागरस्य च।
व्यर्थं वीक्ष्यानिलसुतः चिंतां पुनरुपागमत्॥12.24||

स॥ अनिलसुतः तां वीक्ष्य वानरेंद्राणाम् उद्योगम् सागरस्य च प्लवनं च व्यर्थम् (इति चिन्तयामास)| सः पुनः चिन्ताम् उपागमत्॥

॥Sloka meanings||

अनिलसुतः तां वीक्ष्य -
Hanuman looking at them
वानरेंद्राणाम् उद्योगम् -
task assigned by the king of Vanaras
सागरस्य च प्लवनं व्यर्थम् -
the effort of crossing the sea is wasted
सः पुनः चिन्ताम् उपागमत् -
again he started to brood

||Sloka summary||

"Looking at them, task assigned by the king of Vanaras was lost, the son of wind god felt that the effort of crossing the sea are wasted. Again he started to brood." ||12.24||

||Sloka 12.25||

अवतीर्य विमानाच्च हनुमान् मारुतात्मजः |
चिंतामुपजगामा थ शोकोपहतचेतनः॥25||

स॥ अथ मारुतात्मजः हनुमान् विमानात् अवतीर्य शोकोपहतचेतनः चिंतां उपजगाम॥

॥Sloka meanings||

अथ मारुतात्मजः हनुमान् -
then Hanuman the son of wind god
विमानात् अवतीर्य -
got down from the chariot
शोकोपहतचेतनः -
with a mind stricken with grief
चिंतां उपजगाम -
started to think

||Sloka summary||

"Then with a mind stricken with grief, the Hanuman got down from the chariot and started to think." ||12.25||

The twelfth Sarga ends with this Sloka

The high point of this Sarga is when he loses his heart on being unable to find Sita and wonders , "वृथा जातो मम श्रम". That his effort of crossing the ocean has become a waste. But he quickly rouses himself by resorting to an old maxim

The general maxim is that to achieve success in any given task one must work with enthusiasm. That is also the message we hear in this Sarga through Hanuman. .

अनिर्वेदः श्रियोमूलं अनिर्वेदः परं सुखं।
अनिर्वेदो हि सततं सर्वार्थेषु प्रवर्तकः॥

"Being free from despair is the cause of prosperity. Being free from despair leads to ultimate happiness. Being free from despair is needed to carry on with all affairs at all times."

Here we have interesting commentaries from Tika Traya.

Govinda Tika says - चिरं निर्वेदं कार्यहानिः स्यात् इति मत्वा अनिर्वेदमवलम्बते - अनिर्वेद इति। अनिर्वेद उत्साहः तत्कृतं तत्प्रयुक्तं यत् चेष्टे करोमीत्यर्थः। अनिर्वेद एव सफलं करोति इत्यर्थः। "Thinking that being distressed for long is damaging he decides to be 'without distress'. It means that 'That action without distress and with enthusiasm is what I will do'. Being without distress only make the being successful"

Ramayana tilaka says: - उत्साहस्य संपत्तिमूलकत्वं उपपादयन् आह - अनिर्वेद इति। To emphasize that enthusiasm is at the root of wealth fortune he said this Aniverda etc"

In Valmiki Ramayan , we hear the general truths of that period and many of them may also be valid today.
The thought about being free from despair or having enthusiasm is one such. Having remembered the maxim , Hanuman tries to apply it for himself says the following.

"करोति सफलं जंतोः कर्म यत् करोति सः।
तस्मात् अनिर्वेद कृतं यत्नंचेष्टेहमुत्तमं"॥

" That enthusiasm or being free of distress makes the actions of the beings successful. Therefore, I shall put forth my best effort without feeling despondent. 

Then Hanuma gets on with the search.

The point being made is that even if the effort is not successful , one should not give up and pursue again with renewed enthusiasm". Just as we pursue the goals in normal life in spite of many failures, one should also pursue search for "Self" in spite of many obstacles.

Among thousands of seekers only few achieve the goal of "Self-realization". That search faces innumerable obstacles. Disheartened by the obstacle many give up. Only a few will continue towards the goal in spite of those obstacles. In the search for Self-one has to overcome those obstacles. . Overcome them with vigor and enthusiasm and an unwavering mind. It is not something one overcomes with diffidence .

That is the point conveyed in this Sarga.

इत्यार्षे श्रीमद्रामायणे आदिकाव्ये वाल्मीकीये
चतुर्विंशत् सहस्रिकायां संहितायाम्
श्रीमत्सुंदरकांडे द्वादशस्सर्गः॥

thus ends the 12th Sarga of Sundarakanda.

||ओम् तत् सत्॥

||om tat sat||

updated 23/10/2022 0555