Sanskrit Text in Telugu , Kannada, Gujarati, Devanagari, English

|| om tat sat||

Sundarakanda
Sarga 13
(with Sloka meanings and summary along with commentary)

Tika Traya gives a very brief summary of the thirteenth Sarga as follows: - पुष्पकविमानात् निर्गतो हनुमान् विद्युत्वेगेन सर्वतो अन्विष्यापि अलब्ध सीतादर्शनः तस्या विनाशमेवादर्शने हेतुत्वेन उत्प्रेक्षते। जानक्या अनुपलब्धी रामे निवेदितानिवेदितापि अनेक महानर्थान् आदि विचिन्त्य प्रतिप्रयाणान्निवृत्तः प्रायोपवेशनं प्राणमोक्षणं रावण मारणं या यावत् विचिन्तयती तावत् एकां वनवाटिकां अन्वेषितां निर्धार्य तां अन्वेष्ठुं उपक्रान्तः स्वोद्योगसाफल्यापादनार्थं ऋषीं देवगणं ब्रह्मादीन् प्रार्थयते।
" It is said here that Hanuma who jumped off the Pushpaka, having not been able to find Sita , goes on to thinking about the catastrophe that may unfold .Realizing that both informing Rama and not informing Rama about Sita are fraught with complications, rejecting the plan to return to Kishkindha, while thinking of giving up life etc, Hanuma sees Ashoka grove which he decides to search for Sita again. To ensure success, he prays all gods before entering Ashoka grove".

The story of thirteenth Sarga can be summarized a little more in detail as follows.

The story of thirteenth Sarga can be summarized as follows.

Though assured by Sampati that Sita is in Ravana's palace, Hanuma was unable to locate Sita . The mind of Hanuman moving about in Ravana's inner palaces , races in all directions. The main theme of the thirteenth Sarga is the runaway mind. Overcoming that runaway mind. Breaking free from the bonds of sorrow to start search for Sita again. Seeing Ashoka grove as a place that he should start search. Realizing that the success in the search requires the blessings of the Supreme being. And offering prayers to all before entering Ashoka grove to search for Sita.

First we see the runaway mind of Hanuman, who is unable to find Sita in his search." What happened to Sita, has she succumbed to Ravana? or did she fall off Ravana who was flying away in a hurry to avoid Rama's arrows? or did she get scared seeing the ocean and die ? or trying to wriggle out of Ravana's grip, did she fall in the ocean? or trying to protecting her chastity , was she devoured by Ravana himself? or was she killed by the many wives of Ravana?
or always thinking of Rama she may attained death. Or crying "O Rama O Lakshmana" she might have given up her life?"

Racing through these thoughts Hanuman travels full circle and comes back to his first question "has she succumbed to Ravana?" and then flips it around wondering "How can Sita succumb to Ravana?". In these thoughts of Hanuman we see the extreme mental agony faced by Hanuman.

The thoughts do not end there.

Hanuman's mind continues to run wild. 'Whether Sita, is lost or irrecoverable or dead , reporting the same to Rama is not proper. Informing the same is improper. Not informing is also not proper. What to do is difficult to decide".

Hanuman places himself in an acute dilemma.

Then his thoughts move on to possible events if he were to return to Kishkindha without seeing Sita. He sees a huge consequential catastrophe. Possibly Rama giving up life on hearing that Sita could not be located. And the subsequent collapse of Ikshvaku race on hearing death of Rama. Then Vanaras too may perish on realizing the loss of Ikshvaku race.

Ending these thoughts , Hanuman decides "I cannot go back without seeing Sita . I will not see the king of Vanaras without seeing Sita". Then his thoughts move back to the search for Sita. He thinks of killing Ravana who is the cause of all the chain of events or capture him and carry him to place him in front of Rama". Finally he comes back to the resolution that he will keep searching for Sita. Seeing Ashoka grove ahead he decides to search for Sita in that Ashoka grove.

Then that illustrious one, meditating for a moment, frees himself of the bonds of sorrow.
And he prays before proceeding for searching in the Ashoka grove.

That is the story of the thirteenth Sarga in Sundarakanda.

Now we continue with Sloka meanings
.

||Sloka 13.01||

विमानुत्तु सुसंक्रम्य प्राकारं हरियूथपः।
हनुमान्वेगवानासीत् यथा विद्युद्घनांतरे॥13.01||

स॥ हरियूथपः विमानात् सुसंक्रम्य प्राकारं वेगवान् यथा विद्युत् घनांतरे आसीत्॥

॥Sloka meanings||

हरियूथपः विमानात् सुसंक्रम्य -
the Vanara leader speedily jumped from the aerial chariot
प्राकारं वेगवान् आसीत् - reached the boundary wall
यथा विद्युत् घनांतरे - like a lightning.

||Sloka summary||

"The Vanara leader speedily jumped from the aerial chariot to the boundary wall in a flash like a lightning". ||13.01||

||Sloka 13.02||

संपरिक्रम्य हनुमान् रावणस्य निवेशनात्।
अदृष्ट्वा जानकीं सीतां अब्रवीत् वचनं कपिः॥13.02||

स॥ सीतां जानकीं अदृष्ट्वा हनुमान् रावणस्य निवेशनात् संपरिक्रम्य कपिः (इदं) वचनं अब्रवीत् ||

||Sloka meanings||

हनुमान् रावणस्य निवेशनात् संपरिक्रम्य -
going around the palace of Ravana
सीतां जानकीं अदृष्ट्वा -
not having been able to see Sita,
(इदं) वचनं अब्रवीत् - said the following

||Sloka summary||

"Not having been able to see Sita, going around the palace of Ravana, Hanuman said the following ( to himself)." ||13.02||

||Sloka 13.03||

भूयिष्टं लोळिता लंका रामस्य चरता प्रियम्।
न हि पश्यामि वैदेहीं सीतां सर्वांगशोभनाम्॥13.03||

स॥ रामस्य प्रियं (कर्तुम्) चरता लंका भूयिष्ठं लोळिता अपि सर्वांगशोभनाम् वैदेहीं सीतां न हि पश्यामि॥

॥Sloka meanings||

रामस्य प्रियं (कर्तुम्) चरता -
going around Lanka to perform Rama's mission
भूयिष्ठं लोळिता अपि - completely searched
सर्वांगशोभनाम् वैदेहीं सीतां न हि पश्यामि -
could not see Vaidehi of beautiful limbs'.

||Sloka summary||

'Going around Lanka to perform Rama's mission, searching Lanka thoroughly, I could still not see Vaidehi of beautiful limbs'. ||13.03||

||Sloka 13.04||

प्लवनानि तटाकानि सरांसि सरितस्तथा।
नद्योऽनूपवनांताश्च दुर्गाश्च धरिणीधराः॥13.04||
लोळिता वसुधा सर्वा न तु पश्यामि जानकीम्।

स॥ प्लवनानि तटाकानि सरांसि सरितः तथा नद्याः अनूपवनांताश्च दुर्गाः धरणी धराः वसुधा सर्वाः लोळिता जानकीं न पश्यामि तु ||

||Sloka meanings||.

प्लवनानि तटाकानि-
water bodies, tanks,
सरांसि सरितः तथा नद्याः -
similarly streams as well as rivers
अनूपवनांताश्च -
along the woods
दुर्गाः धरणी धराः वसुधा सर्वाः लोळिता -
places difficult to reach, mountains and all over Lanka were searched
जानकीं न पश्यामि तु -
but I could not see Sita

||Sloka summary||

' I searched water bodies, tanks, lakes, similarly streams as well as rivers along the woods, places difficult to reach, mountains and all over Lanka , but I could not see Sita. ||13.04||

||Sloka 13.05||

इह संपातिना सीता रावणस्य निवेशने ||13.05||
आख्याता गृथ राजेन न च पश्यामि ता महम्।

स॥ सीता रावणस्य निवेशने इह ( अस्ति इति) गृथराजेन संपातिना आख्याता | (परंतु) तां (सीतां) न हि पश्यामि ||

||Sloka meanings||.

सीता रावणस्य निवेशने इह - that Sita is in Ravana's palace
गृथराजेन संपातिना आख्याता - king of birds Sampati told
तां (सीतां) न हि पश्यामि - but I cannot find her

||Sloka summary||

"The king of birds Sampati told that Sita is in Ravana's palace. But I cannot find her". ||13.05||

||Sloka 13.06||

किं नु सीताऽथ वैदेही मैथिली जनकात्मजा॥6||
उपतिष्टेत विवशा रावणं दुष्टचारिणम्।

स॥ जनकात्मजा वैदेही मैथिली दुष्टचारिणं विवशं रावणं किं नु उपतिष्ठेत ?

॥Sloka meanings||

जनकात्मजा वैदेही मैथिली -
Sita, the daughter of Janaka
विवशं किं नु उपतिष्ठेत -
helpless , did she succumb to
दुष्टचारिणं रावणं -
Ravana man of evil conduct

||Sloka summary||

"Could it be that Sita, the daughter of Janaka dejected and helpless succumbed to the evil intentions of Ravana?" ||13.06||

||Sloka 13.07||

क्षिप्र मुत्पततो मन्ये सीतामादाय रक्षसः॥13.07||
बिभ्यतो रामबाणानां अंतरा पतिता भवेत् |

स॥ सीताम् आदाय रामबाणानां बिभ्यतः क्षिप्रं उत्पततः रक्षसः अंतरः (सीता) पतिता भवेत् मन्ये॥

॥Sloka meanings||

सीताम् आदाय - while bringing Sita
रामबाणानां बिभ्यतः - out of fear of Rama's arrows
क्षिप्रं उत्पततः - flying at high speed
रक्षसः अंतरः (सीता) पतिता भवेत् मन्ये-
Rakshasa could have dropped (her) I think

||Sloka summary||

(When Ravana was) flying at high speed out of fear of Rama's arrows while bringing Sita, could she have been dropped in the middle? ||13.07||

||Sloka 13.08||

अथवा ह्रियमाणायाः पथि सिद्धनिषेविते॥8||
मन्ये पतिता मार्याया हृदयं प्रेक्ष्य सागरम्।

स॥ अथवा सिद्धनिषेविते पथि ह्रियमाणः आर्यायाः हृदयं सागरं प्रेक्ष्य पतिता (इति) मन्ये॥

॥Sloka meanings||

अथवा सिद्धनिषेविते पथि ह्रियमाणः -
being carried away on the path travelled by Siddhas
आर्यायाः हृदयं - heart of the noble lady
सागरं प्रेक्ष्य पतिता (इति) मन्ये -
seeing the ocean has fallen down I think

||Sloka summary||

While being carried away on the path travelled by Siddhas, I think the noble lady with broken heart seeing the ocean fell down ( out of fear).

||Sloka 13.09||

रावणस्योरुवेगेन भुजाभ्यां पीडितेन च॥13.09||
तया मन्ये विशालाक्ष्या त्यक्तं जीवित मार्यया।

स॥ रावणस्य उरुवेगेन भुजाभ्यां पीडितेन च वीशालाक्षी तया जीविता त्यक्तं मन्ये॥

॥Sloka meanings||

रावणस्योरुवेगेन - by the speed of Ravana
भुजाभ्यां पीडितेन - pressure of his arms
विशालाक्षी तया जीविता त्यक्तं मन्ये -
maybe she has given up her life

||Sloka summary||

"With Ravana's speedy flight and (being held by) the pressure of his arms I think she might have given up her life." ||13.09||

||Sloka 13.10||

उपर्युपरि वा नूनं सागरं क्रमतस्तदा॥10||
विवेष्टमाना पतिता समुद्रे जनकात्मजा।

स॥ तदा सागरं उपरि उपरि क्रमतः विवेष्टमाना जनकात्मजा समुद्रे नूनं पतिता (एव)||

||Sloka meanings||

सागरं उपरि उपरि क्रमतः -
flying higher and higher over the ocean
विवेष्टमाना जनकात्मजा -
daughter of Janaka wriggling hard to extricate herself ( from Ravana)
नूनं पतिता (एव)-
might have fallen in the ocean.

||Sloka summary||

"As he was flying higher and higher over the ocean, the daughter of Janaka wriggling hard to extricate herself might have fallen in the ocean." ||13.10||

||Sloka 13.11||

अहोक्षुद्रेण वाऽनेन रंक्षन्ती शीलमात्मनः॥13.11||
अबंधुर्भक्षिता सीता रावणेन तपस्विनी।

स॥ अहो आत्मनः शीलं रक्षन्ती तपस्विनी सीता अबंधुः अनेन क्षुद्रेण रावणेन भक्षिता ?

॥Sloka meanings||

अहो आत्मनः शीलं रक्षन्ती -
while protecting her chastity
तपस्विनी सीता अबंधुः -
pious Sita distanced from close ones
क्षुद्रेण रावणेन भक्षिता -
was she eaten up by Ravana

||Sloka summary||

While protecting her chastity , the pious Sita distanced from close ones, was she eaten up by Ravana ||13.11||

||Sloka 13.12||

अथवा राक्षसेंद्रस्य पत्नीभि रसितेक्षणा॥13.12||
अदुष्टा दुष्टभावाभिः भक्षिता सा भविष्यति।

स॥ अथवा अदुष्टा असितेक्षणा सा (सीता) राक्षसेंद्रस्य पत्नीभिः दुष्टभावाभिः भक्षिता भविष्यति॥

॥Sloka meanings||

अथवा अदुष्टा असितेक्षणा सा (सीता) -
or else the pious lady with black eyes
राक्षसेंद्रस्य पत्नीभिः दुष्टभावाभिः -
by the cruel wives of Ravana
भक्षिता भविष्यति -
might have been eaten up.

||Sloka summary||

Or else Sita, the pious lady with black eyes, might have been eaten up by the cruel wives of Ravana.||13.12||

||Sloka 13.13||

संपूर्णचंद्र प्रतिमं पद्मपत्रनिभेक्षणम्॥13.13||
रामस्य ध्यायती वक्त्रं पंचत्वं कृपणा गता।

स॥ कृपणा वक्त्रं संपूर्णचंद्र प्रतिमं पद्मपत्रनिभेक्षणं रामस्य ध्यायती पंचत्वं गता॥

॥Sloka meanings||

कृपणा वक्त्रं संपूर्णचंद्र प्रतिमं -
poor lady with face like a full moon
पद्मपत्रनिभेक्षणं -
with eyes like lotus petals
रामस्य ध्यायती पंचत्वं गता -
always meditating on Rama may have attained death

||Sloka summary||

"The poor lady with face like a full moon, with eyes like lotus petals always meditating on Rama may have attained death".||13.13||

||Sloka 13.14||

हा राम लक्ष्मणेत्येवं हाऽयोध्ये चेति मैथिली॥13.14||
विलप्य बहु वैदेही न्यस्त देहा भविष्यति।

स॥ वैदेही मैथिली हा राम हा लक्ष्मणा हा अयोध्या च इति एवं बहु विलप्य न्यस्त देहा भविष्यति॥

॥Sloka meanings||

वैदेही मैथिली -
Vaidehi, the princess of Mithila
हा राम हा लक्ष्मणा हा अयोध्या च -
Oh Rama O Lakshmana O Ayodhya
इति एवं बहु विलप्य - crying thus in many ways
न्यस्त देहा भविष्यति - may have given up her body

||Sloka summary||

"Vaidehi, the princess of Mithila while crying 'Oh Rama O Lakshmana O Ayodhya " might have given up her life." ||13.14||

||Sloka 13.15,16||

अथवा निहिता मन्ये रावणस्य निवेशने॥15||
नूनं लालप्यते सीता पंजरस्थेन शारिका।

स॥ अथवा रावणस्य निवेशने निहिता सीता पंजरस्था शारिका इव नूनं लालप्यते मन्ये॥

॥Sloka meanings||

अथवा रावणस्य निवेशने -
or in Ravana's palace
निहिता सीता - imprisoned Sita
पंजरस्था शारिका इव -
like a bird myna in the cage
नूनं लालप्यते मन्ये -
surely crying, I think ||13.15||

||Sloka summary||

Or else I think, Sita imprisoned Ravana's palace, like a bird myna in the cage and is surely crying. ||13.15||

||Sloka 13.16||

जनकस्य सुता सीता रामपत्नी सुमध्यमा॥13.16||
कथमुत्पल पत्राक्षी रावणस्य वशं व्रजेत्।

स॥ जनकस्य सुता रामपत्नी सुमध्यमा उत्पलपत्राक्षी सीता रावणस्य वशं कथं व्रजेत्?

॥Sloka meanings||

जनकस्य सुता रामपत्नी-
daughter of Janaka, wife of Rama
सुमध्यमा उत्पलपत्राक्षी सीता -
Sita, lady with beautiful waist and eyes like lotus petals,
रावणस्य वशं कथं व्रजेत् -
how could she come under Ravana's control?

||Sloka summary||

"The daughter of Janaka, wife of Rama, the lady with beautiful waist and eyes like lotus petals, how could she come under Ravana's control? "||13.16||

||Sloka 13.17||

विनष्टा वा प्रणष्टा वा मृता वा जनकात्मजा॥13.17||
रामस्य प्रिय भार्यस्य न निवेदयितुं क्षमम्।

स॥ रामस्य प्रियभार्यस्य जनकात्मजा विनष्टा वा प्रणष्टा वा मृता वा निवेदयितुं न क्षमम्॥

Rama Tika says - ननु शीघ्रं गत्वा यथा वृत्तं रामसन्निधावुच्यतां इत्य आह - विनष्टेति। नविनष्टा अत्रैव क्वचित् गोपितात्वेन अदृष्ठा प्रणष्टा वा इतो अन्यत्र विद्यमानात्वेन अदृष्टा वा मृता लोकान्तरम् प्राप्ता वा प्रिय भार्यस्य रामस्य अग्रे निवेदयितुं कथयितुम् न क्षमम् , त्रयाणामपि अनिश्चितत्वात् किंचित् उक्तं न शक्यते इत्यर्थः।

||Sloka meanings||

रामस्य प्रियभार्यस्य जनकात्मजा -
Rama's dear wife , the daughter of Janaka
विनष्टा वा प्रणष्टा वा मृता -
lost or irrecoverable or dead
निवेदयितुं न क्षमम् -
reporting the same to Rama is not proper.

||Sloka summary||

"Whether Rama's dear wife , the daughter of Janaka , is lost or irrecoverable or dead , reporting the same to Rama is not proper." ||13.17||

Tilaka Tika says , since there is a doubt about the question of Sita being not seen. Sita may not be seen because she hidden in a secret place or she may have fallen somewhere while being carried away or she might have been killed by Ravana's followers etc. With this triple doubt it is not fair to inform Rama one way or the other

||Sloka 13.18||

निवेद्यमाने दोषः स्यात् दोष स्स्या दनिवेदने॥18||
कथं खलु कर्तव्यं विषमं प्रतिभाति मे |

स॥ निवेद्यमाने दोषः स्यात्। अनिवेदने दोषः स्यात् | कथं कर्तव्यं नु खलु मे विषमं प्रतिभाति ||

तिलकटीकालो - न दृष्टेति निवेद्यमाने दोषः वक्ष्यमाणराम प्राणत्यागरूपः । अनिवेदने स्वामि वञ्चनरूपो दोषः।तस्मात् निवेदन अनिवेदन रूपम् उभयमपि विषमम् दुरनुष्ठेयं प्रतिभाति।

॥Sloka meanings||

निवेद्यमाने दोषः स्यात् -
Informing the same is improper.
अनिवेदने दोषः स्यात् -
not informing is also not proper.
कथं कर्तव्यं नु - how to?
कर्तव्यं नु खलु मे विषमं प्रतिभाति -
what to do appears difficult to me

||Sloka summary||

"Informing the same is improper. Not informing is also not proper." ||13.18||

Informing Rama may lead his death. Not Informing him is misleading the master. So both courses of action are faulty.

||Sloka 13.19||

अस्मिन्नेवं गते कार्ये प्राप्तकालं क्षमं च किम्॥13.19||
भवेदिति मतं भूयो हनुमान् प्रविचारयत्।

स॥ अस्मिन् कार्ये एवं गते प्राप्तकालं क्षमम् किं भवेत् इति मतं भूयः हनुमान् प्रविचारयत्॥

Rama Tika says- अस्मिन्निति। कार्ये कर्तव्ये एवं गते अशक्यं प्राप्ते सति किमपि क्षमं उचित कृत्यं प्राप्तकालं भवेद् इत् निश्चयं प्रविचारयन् कुर्वन्नास्तेति शेषः।

Govindaraja Tika says- अस्मिन्निति। हनुमान् अस्मिन् कार्ये एवं गते एवं विषमत्वं प्राप्ते सति किं प्रापत्कालम् कालोचितम् क्षमं समर्थं च भवेदत् इति मतं पक्षं भूयः प्रविचारयत॥

॥Sloka meanings||

अस्मिन् कार्ये - in this regard
एवं गते - when the things took this turn
प्राप्तकालं क्षमम् किं भवेत् -
what is proper and right for me to do
इति मतं भूयः हनुमान् प्रविचारयत् -
thus Hanuman again started thinking

||Sloka summary||

"In this regard when the things take such a turn what is proper and right for me to do' . Thus Hanuman again started thinking again". ||13.19||

||Sloka 13.20||

यदि सीता मदृष्ट्वाऽहं वानरेंद्रपुरी मितः॥13.20||
गमिष्यामि ततः कोमे पुरुषार्थो भविष्यति |

स॥ अहम् सीताम् अदृष्ट्वा वानरेंद्रपुरीं इतः यदि गमिष्यामि ततः मे को पुरुषार्थः भविष्यति॥

॥Sloka meanings||

अहम् सीताम् अदृष्ट्वा - without seeing Sita
वानरेंद्रपुरीं इतः यदि गमिष्यामि -
if I go to the city of the Vanara king
ततः मे को पुरुषार्थः भविष्यति -
then what is my accomplishment.

||Sloka summary||

"Without seeing Sita if I go to the city of the Vanara king then what is my accomplishment." ||13.20||

Implies that Hanuma has not achieved anything. His flying across the ocean was wasted effort.

||Sloka 13.21||

ममेदं लंघनं व्यर्थं सागरस्य भविष्यति॥13.21||
प्रवेशश्चैव लंकाया राक्षसानां च दर्शनम्।

स॥ मम इदं सागरस्य लंघनं लंकाया प्रवेशनं राक्षसानां च दर्शनं व्यर्थं भविष्यति॥

॥Sloka meanings||

मम इदं सागरस्य लंघनं -
my effort of crossing of the ocean
लंकाया प्रवेशनं - entering Lanka
राक्षसानां च दर्शनं - seeing the Rakshasas
व्यर्थं भविष्यति - would all be futile

||Sloka summary||

"This effort of crossing of the ocean, entering Lanka, seeing the Rakshasas would all be futile." ||13.21||

||Sloka 13.22||

किं मां वक्ष्यति सुग्रीवो हरयो वा समागताः॥13.22||
किष्किंधां समनुप्राप्तं तौ वा दशरथात्मजौ।

स॥ किष्किंधं समनुप्राप्तं मां सुग्रीवः वा समागताः हरयः वा दशरथात्मजौ किं मां वक्ष्यति ||

||Sloka meanings||

किष्किंधं समनुप्राप्तं -
once I reach Kishkindha
सुग्रीवः वा समागताः हरयः -
Sugriva or the assembled Vanaras
वा दशरथात्मजौ -
the two sons of Dasaratha
मां किं वक्ष्यति -
what will they say

||Sloka summary||

"What will Sugriva or the assembled Vanaras or the two sons of Dasaratha say, once I reach Kishkindha." ||13.22||

||Sloka 13.23||

गत्वातु यदि काकुत्थ्सं वक्ष्यामि परमप्रियम्॥23||
न दृष्टेति मया सीता ततस्तक्ष्यति जीवितम्।

स॥ गत्वा काकुत्स्थं सीता मया नदृष्टा इति परं अप्रियं वक्ष्यामि यदि ततः (सः रामः) जीवितं त्यक्ष्यति॥

॥Sloka meanings||.

गत्वा - after reaching
काकुत्स्थं सीता मया नदृष्टा इति -
If I tell Rama that Sita was not seen
परं अप्रियं वक्ष्यामि यदि - the unpleasant news if I tell
ततः (सः रामः) जीवितं त्यक्ष्यति -
then he ( Rama) will give up his life

||Sloka summary||

"After reaching, If I tell Rama the unpleasant news that Sita was not seen by me then he will give up his life." ||13.23||

||Sloka 13.24||

परुषं दारुणं क्रूरं तीक्ष्ण मिंद्रियतापनम्॥13.24||
सीतानिमित्तं दुर्वाक्यं श्रुत्वा स न भविष्यति |

स॥ परुषं दारुणं कॄरं इंद्रियतापनं सीतानिमित्तं दुर्वाक्यं श्रुत्वा सः रामः न भविष्यति॥

Govindaraja Tika says- परुषं श्रवण कटुकम्, दारुणम् भयंकरम्, क्रूरम् उग्रम् , तीक्ष्णम् असह्यम्, इन्द्रियतापनम् इन्द्रिय क्षोभकम्, सीतानिमित्तम् सीताविषयम् ।

||Sloka meanings||

परुषं दारुणं कॄरं -
harsh dreadful cruel
इंद्रियतापनं -
which can scorch the senses
सीतानिमित्तं दुर्वाक्यं श्रुत्वा -
hearing the unwelcome words about Sita
सः रामः न भविष्यति -
Rama will not live

||Sloka summary||

"After hearing the harsh dreadful cruel sharp words about Sita which can scorch the senses, Rama will not live." ||13.24||

||Sloka 13.25||

तं तु कृच्छगतं दृष्ट्वा पंचत्वगतमानसम्॥13.25||
भृशानु रक्तो मेधावी न भविष्यति लक्ष्मणः।

स॥ पंचत्वगतमानसं तं दृष्ट्वा कृच्छगतं भृशानुरक्तः मेधावी लक्ष्मणः तु न भविष्यति॥

Rama Tika says - कृच्छगतं कष्टं प्राप्तं अत एव पंचत्वे मरण सदृशे गतं मानसं यस्य तं रामं दृष्ट्वा भृशानुरक्तः तद्विषयकात्यनुरागवान् लक्ष्मणः न भविष्यति।

॥Sloka meanings||

कृच्छगतं पंचत्वगतमानसं तं दृष्ट्वा-
Seeing him who is in pain and has almost given up his life
भृशानुरक्तः - deeply devoted
मेधावी लक्ष्मणः तु न भविष्यति -
wise Lakshmana will not survive.

||Sloka summary||

"Seeing him who is in deep pain and has almost given up his life, deeply devoted and wise Lakshmana will not survive." ||13.25||

||Sloka 13.26||

विनष्टौ भ्रातरौ श्रुत्वा भरतोऽपि मरिष्यति॥26||
भरतं च मृतं दृष्ट्वा शतृघ्नो न भविष्यति।

स॥ भ्रातरौ विनष्टौ (इति) श्रुत्वा भरतः अपि न भविष्यति। भरतं च मृतं दृष्ट्वा शतृघ्नो न भविष्यति॥

॥Sloka meanings||

भ्रातरौ विनष्टौ (इति) श्रुत्वा -
Hearing that the two brothers are dead
भरतः अपि न भविष्यति -
even Bharata will not survive
भरतं च मृतं दृष्ट्वा -
Seeing Bharata too dead
शतृघ्नो न भविष्यति -
Shatrughna will not survive

||Sloka summary||

"Hearing that the two brothers are dead even Bharata will not survive. Seeing Bharata too dead Shatrughna will not survive."||13.26||

||Sloka 13.27 ||

पुत्रान् मृतान् समीक्ष्याथ न भविष्यति मातरः॥13.27||
कौसल्या च सुमित्रा च कैकेयी च न संशयः।

स॥ अथ मृतान् पुत्रान् समीक्ष्य मातरः कौसल्या च सुमित्रा च कैकेयी तथा न भविष्यति | न संशयः॥

॥Sloka meanings||

अथ मृतान् पुत्रान् समीक्ष्य -
seeing the death of their sons
मातरः कौसल्या च सुमित्रा च -
mothers Kausalya, Sumitra as well as
कैकेयी तथा न भविष्यति -
Kaikeyi will not survive
न संशयः - there is no doubt.

||Sloka summary||

"Then seeing the death of their sons mothers Kausalya, Sumitra as well as Kaikeyi will not survive. There is no doubt." ||13.27||

||Sloka 13.28||

कृतज्ञः सत्यसंधश्च सुग्रीवः प्लवगाधिपः॥28||
रामं तथा गतं दृष्ट्वा ततस्त्य क्ष्यति जीवितम्।

स॥ सुग्रीवः कृतज्ञः सत्यसंधः प्लवगाधिपः तथा गतं रामं दृष्ट्वा ततः जीवितं त्यक्ष्यति॥

॥Sloka meanings||

कृतज्ञः सत्यसंधः प्लवगाधिपः सुग्रीवः -
Grateful, truthful Sugriva the leader of Vanaras
तथा गतं रामं दृष्ट्वा -
seeing Rama thus lost
ततः जीवितं त्यक्ष्यति -
then will give up his life

||Sloka summary||

Grateful, truthful Sugriva the leader of Vanaras seeing Rama thus lost , will then give up his life ||13.28||

||Sloka 13.29||

दुर्मना व्यथिता दीना निरानंदा तपस्विनी॥13.29||
पीडिता भर्तृशोकेन रुमा त्यक्ष्यति जीवितम्।

स॥ भर्तृशोकेन पीडिता निरानंदा तपस्विनी व्यथिता दुर्मना रुमा जीवितं त्यक्ष्यति॥

॥Sloka meanings||

भर्तृशोकेन पीडिता -
grieved on account of husband's death
निरानंदा तपस्विनी -
unhappy, ascetic
व्यथिता दुर्मना -
distressed, tormented
रुमा जीवितं त्यक्ष्यति -
Ruma will give up her life.

||Sloka summary||

"Grieved on account of husband's death, distressed, unhappy, tormented Ruma will give up her life." ||13.29||

||Sloka 13.30||

वालिजेन तु दुःखेन पीडिता शोककर्शिता॥30||
पंचत्वं गते राज्ञे ताराऽपि न भविष्यति।

स॥ वालिजेन दुःखेन पीडिता शोककर्शिता तारा अपि राज्ञि पंचत्वं गते न भविष्यति॥

॥Sloka meanings||

वालिजेन दुःखेन पीडिता -
troubled by the death of Vali
शोककर्शिता तारा अपि -
tortured by grief Tara too
राज्ञि पंचत्वं गते -
with the death of the King
न भविष्यति - will not live

||Sloka summary||

"Troubled by the death of Vali, being already with grief Tara too will not live on hearing the death of the King." ||13.30||

||Sloka 13.31||

मातापित्रोर्विनाशेन सुग्रीवव्यसनेन च॥13.31||
कुमारोऽप्यंगदः कस्माद्धारयिष्यति जीवितम्।

स॥ कुमारः अंगदः अपि मातापित्रोः विनाशेन सुग्रीवस्य व्यसनेन जीवितं कस्मात् धरिष्यति?

॥Sloka meanings||

कुमारः अंगदः अपि -
prince Angada too
मातापित्रोः विनाशेन -
with the death of his parents
सुग्रीवस्य व्यसनेन -
the loss of Sugriva,
जीवितं कस्मात् धरिष्यति? -
how will he keep his life?

||Sloka summary||

"With the death of his parents and the loss of Sugriva, how will prince Angada keep his life?" ||13.31||

||Sloka 13.32||

भर्तृजेन तु दुःखेन ह्यभिभूता वनौकसः॥32||
शिरां स्यभिहनिष्यंति तलैर्मुष्टिभिरेव च |

स॥ वनौकसः भर्तृजेन दुःखेन अभिभूताः तलैः मुष्टिभिरेवच सिरांसि अभिहनिष्यन्ति ||

||Sloka meanings||

वनौकसः भर्तृजेन दुःखेन अभिभूताः -
Vanaras overpowered with grief over their king
तलैः मुष्टिभिरेवच - with their palms and fists
सिरांसि अभिहनिष्यन्ति - hit their own heads

||Sloka summary||

"Vanaras overpowered with grief over their king will hit their own heads with their palms and fists".||13.32||

||Sloka 13.33||

सांत्वे नानुप्रदानेन मानेन च यशस्विना॥13.33||
लालिताः कपिराजेन प्राणां स्तक्ष्यंति वानराः |

स॥ यशस्विना कपिराजेन मानेन सांत्वेन अनुप्रदानेन लालिताः वानराः प्राणान् त्यक्ष्यन्ति॥

॥Sloka meanings||

यशस्विना कपिराजेन मानेन -
by the illustrious Vanara king
मानेन सांत्वेन अनुप्रदानेन लालिताः -
reared with respect good words and gifts ,
वानराः प्राणान् त्यक्ष्यन्ति -
the Vanaras too will give up their life

||Sloka summary||

"Reared by the illustrious Vanara king with respect, good words and gifts , the Vanaras too will give up their life." ||13.33||

||Sloka 13.34||

न वनेषु न शैलेषु न निरोधेषु वा पुनः॥13.34||
क्रीडामनुभविष्यंति समेत्य कपिकुंजराः।

स॥कपिकुंजरां समेत्य वनेषु शैलेषु न निरोधेषु वा पुनः क्रीडां न अनुभविष्यन्ति॥

॥Sloka meanings||

कपिकुंजरां समेत्य -
Vanara chiefs will not get together
वनेषु शैलेषु न निरोधेषु -
in the forests or mountains or caves again
पुनः क्रीडां न अनुभविष्यन्ति -
enjoy sports again

||Sloka summary||

"Vanara chiefs will not get together to enjoy sports in the forests or mountains or caves again." ||13.34||

||Sloka 13.35||

सपुत्त्र दारास्सामत्या भर्तृव्यसनपीडिताः॥13.35||
शैलाग्रेभ्यः पतिष्यंति समेषु विषमेषु च।

स॥ सपुत्रदाराः स अमात्याः भर्तृर्व्यसन पीडिताः शैलाग्रेभ्यः समेषु विषमेषु च पतिष्यन्ति॥

॥Sloka meanings||

सपुत्रदाराः स अमात्याः -
along with sons wives and ministers
भर्तृर्व्यसन पीडिताः -
tormented by the death of the king
शैलाग्रेभ्यः समेषु विषमेषु च -
from the mountain peaks to the even and uneven grounds
पतिष्यन्ति - will fall down ( to death)

||Sloka summary||

"Vanaras tormented by the death of the king, along with sons wives and ministers, will fall down from the mountain peaks to the even and uneven grounds." ||13.35||

||Sloka 13.36||

विषमुद्बंधनं वापि प्रवेशं ज्वलनस्य वा॥13.36||
उपवास मधो शस्त्रं प्रचरिष्यंति वानराः।

स॥ विषं उद्बन्धनं वापि ज्वलनस्य प्रवेशं वा उपवासं अथो शस्त्रं वानराः प्रचरिष्यन्ति॥

Rama Tika says - भतृव्यसन पीडिताः वानराः सैलाग्रेभ्यः पतिष्यन्ति विषं वा प्रचरिष्यन्ति भक्षयिष्यन्ति, उद्भन्धनादि वा प्रचरिषन्ति करिष्यन्ति, शस्त्रं वा प्रचरिष्यन्ति स्वस्व शरीरे प्रवेषयिष्यन्ति । श्लोकाद्वयं एकान्वयि।

॥Sloka meanings||

विषं उद्बन्धनं वापि -
by poison or hanging themselves
ज्वलनस्य प्रवेशं वा -
or by entering a fire
उपवासं अथो शस्त्रं -
entering into a fast or using a weapon
वानराः प्रचरिष्यन्ति -
Vanaras will perish

||Sloka summary||

"Vanaras will perish by poison or hanging or fire or entering into a fast or using a weapon." ||13.36||

||Sloka 13.37||

घोरमारोदनं मन्ये गते मयि भविष्यति॥13.37||
इक्ष्वाकुकुलनाशश्च नाशश्चैव वनौकसाम्।

स॥ मयि गते इक्ष्वाकुकुलनाशस्च वनौकसां नाशश्च एव घोरं आरोदनम् भविष्यति (इति) मन्ये॥

॥Sloka meanings||

there will be a great hue and cry

मयि गते इक्ष्वाकुकुलनाशस्च -
my going will result in the destruction of Ikshavakus
वनौकसां नाशश्च एव घोरं -
destruction of Vanaras too
घोरं आरोदनम् भविष्यति (इति) मन्ये -
there will be a great hue and cry

||Sloka summary||

"I think my going there (without seeing Sita) will result in the destruction of Ikshavakus and the destruction of Vanaras and there will be a great hue and cry." ||13.37||

||Sloka 13.38||

सोऽहं नैव गमिष्यामि किष्किंधां नगरी मितः॥13.38||
न च शक्ष्याम्यहं द्रष्टुं सुग्रीवं मैथिलीं विना।

स॥ अहं किष्किंधां नगरीं न गमिष्यामि एव | अहं मैथिली विना सुग्रीवं न च द्रक्ष्यामि ||

||Sloka meanings||.

अहं किष्किंधां नगरीं न गमिष्यामि एव -
I will not go to Kishkindha
मैथिली विना -
without Maithili
अहं सुग्रीवं न च द्रक्ष्यामि -
I am not seeing Sugriva.

||Sloka summary||

"So I will not go to Kishkindha. I am not seeing Sugriva without Maithili." ||13.38||

||Sloka 13.39||

मय्यगच्छति चेहस्थे धर्मात्मानौ महारथौ॥13.39||
आशया तौ धरिष्येते वानराश्च मनस्विनः।

स॥ मयि अगच्छति इहस्थे तौ धर्मात्मानौ महारथौ आशया धरिष्येते | मनस्विनः वानराः च ||

||Sloka meanings||

मयि अगच्छति इहस्थे -
by my not going and staying here
तौ धर्मात्मानौ महारथौ -
the righteous and great warriors Rama and Lakshmana
आशया धरिष्येते -
will survive on hope
मनस्विनः वानराः च -
high souled Vanaras too (will survive).

||Sloka summary||

"By my not going and staying here, the righteous and great warriors will survive on hope. The high souled Vanaras too (will survive)." ||13.39||

||Sloka 13.40,41||

हस्तादानो मुखादानो नियतो वृक्षमूलिकः॥13.40||
वानप्रस्थो भविष्यामि ह्यदृष्ट्वा जनकात्मजाम्।
सागरानूपजे देशे बहुमूलफलोदके॥13.41||

स॥ जनकात्मजाम् अदृष्ट्वा हस्तदानः मुखदानः नियता बहुमूलफलोदके सागरानूपजे देशे वृक्षमूलिकः वानप्रस्थः भविष्यामि॥

Tilaka Tika says - हस्तदानो हस्त पतित फलादिक ग्राहकः तत् भोजीति यावत्‌ెवं मुखदानो मुखपतित बोजो, नियतो नियतेन्द्रियः, वृक्षमूलिको वृक्षमूलनिवासी।

॥Sloka meanings||

जनकात्मजाम् अदृष्ट्वा -
not having seen Sita
हस्तदानः मुखदानः -
with food available to hand and mouth
नियता बहुमूलफलोदके -
and strictly living on fruits and roots
सागरानूपजे देशे -
living on the land near the sea coast
वृक्षमूलिकः -
living under a tree
वानप्रस्थः भविष्यामि -
I will live like a hermit

||Sloka summary||

"Not having seen Sita, with food available to hand and mouth and strictly living on fruits , roots and water, living on the land near the sea coast I will live like a hermit". ||13.41,42||

||Sloka 13.42||

चितां कृत्वा प्रवेक्ष्यामि समिद्द मरणीसुतम्।
उपविष्टस्य वा सम्यग्लिंगिनीं साधयिष्यतः॥13.42||
शरीरं भक्षयिष्यंति वायसा श्श्वापदानि च।

स॥ समिद्धम् अरणीसुतं चितां कृत्वा प्रवेक्ष्यामि शरीरं वायसाः श्वपदानि च भक्षयिष्यन्ति वा उपविष्टस्य लिंगिनीं साधयिष्यतः ||

राम टीकालो - लिङ्गिनं - ऊर्ध्वगति साधक चिह्नम् सम्यक् साधयिष्यतः अत एव उपविष्टस्य चितां प्रविष्टस्यमम शरीरं वायसाः श्वपदानिच भक्षयिश्यन्ति।

॥Sloka meanings||

समिद्धम् अरणीसुतं -
with fire sticks lit
चितां कृत्वा प्रवेक्ष्यामि -
having made a pyre I will enter the same
वायसाः श्वपदानि -
let wild beasts and crows
च शरीरं भक्षयिष्यन्ति -
eat my body
वा उपविष्टस्य लिंगिनीं साधयिष्यतः -
sitting here fast unto death

||Sloka summary||

"Having made a pyre I will lit the same with fire sticks and enter. Let wild beasts and crows will eat me Or seated here I will fast unto death." ||13.42||

||Sloka 13.43||

इदं महर्षिभि र्दृष्टं निर्याण मिति मे मतिः॥13.43||
सम्यगापः प्रवेक्ष्यामि न चे त्पश्यामि जानकीम्।

स॥ जानकीं न पश्यामि चेत् आपः प्रवेक्ष्यामि | इदं महर्षिभिः दृष्टं सम्यक् निर्याणं इति मे मतिः ||

Rama Tika says- जानकीं नपश्यामि चेत् आपः प्रविश्यामि। तत्र हेतुः इदं जलप्रवेशेन मयि निर्याणम् ऋषिभिः दृष्टम् उत्तमत्वेन निर्दिष्टम् ।

गोविन्दराजा टीकालो - न च एवं आत्मत्यागो दोषः

||Sloka meanings||

जानकीं न पश्यामि चेत् - If I do not see Janaki
आपः प्रवेक्ष्यामि - I will enter water
इदं महर्षिभिः दृष्टं - this way of giving up life approved by Seers
इति मे मतिः - that I think

||Sloka summary||

"If I do not see Janaki I will enter water. This way of giving up life is suggested by great Rishis I think." ||13.43||

Here the thought projected is entering water and thus giving up life ; It would sound like approving suicide. The poet clarifies here that it is an accepted process by Rishis. Govindaraja in his Tika says hence there is no fault in this self-sacrifice.

||Sloka 13.44||

सुजातमूला सुभगा कीर्तिमाला यशस्विनी॥13.44||
प्रभग्ना चिररात्रीयं मम सीतामपश्यतः।

स॥ सुभगा यशस्विनी कीर्तिमाला सीताम् अपश्यतः मम चिररात्रीयं सुजातमूला प्रभग्ना॥

Govindaraja says - सुजात मूला आदौ लंकाधिदेवता जयेन शोभनप्रारंभा,सुभगा चन्द्रोदयेन रम्या कीर्तिमाला मम कीर्तिमयमाला यशस्विनी हनुमतो लंकाप्रवेश रात्री इति विख्याता।चिर रात्री जागरणेन दीर्घभूतारात्रिः प्रभग्ना समाप्ता एवं कल्याणीयं रात्रिः सीतां अपश्यतो व्यर्थः जातेत्यर्थः।

||Sloka meanings||

सुभगा यशस्विनी कीर्तिमाला सीताम् अपश्यतः -
Not having seen lovely, glorious and famous Sita
मम चिररात्रीयं सुजातमूला -
this long night which started well,
प्रभग्ना - is (now) wasted

||Sloka summary||

"Not having seen lovely, glorious and famous Sita , this long night which started well, lovely, glorious and famous is (now) wasted". ||13.44||

Govindaraja says in his Tika - सुजातमूला refers to a good beginning with the defeat of Lamkin while entering Lanka; सुभगा - auspicious start because of the presence of full mean; कीर्तिमाला famous being the night on which the search for Sita was started in Lanka.

While they sound appropriate , the three words सुभगा यशस्विनी कीर्तिमाला are all equally applicable to Sita too . hence we used the same in our meanings and Sloka summary

||Sloka 13.45||

तापसो वा भविष्यामि नियतो वृक्षमूलिका॥13.45||
नेतः प्रति गमिष्यामि तामदृष्ट्वाऽसितेक्षणाम्।

स॥ नियतः वृक्षमूलिकः तापसो वा भविष्यामि | तां असितेक्षणाम् अदृष्ट्वा इतः न प्रति गमिष्यामि ||

||Sloka meanings||

नियतः वृक्षमूलिकः -
Strictly sitting under a tree
तापसो वा भविष्यामि -
I will become an ascetic.
तां असितेक्षणाम् अदृष्ट्वा -
without seeing Sita that black eyed one
इतः न प्रति गमिष्यामि -
I will not go back from here

||Sloka summary||

"Strictly sitting under a tree I will become an ascetic. Without seeing Sita that black eyed one I will not go back from here." ||13.45||

||Sloka 13.46||

यदीतः प्रतिगच्छामि सीता मनधिगम्यताम्॥13.46||
अंगदः सह तैः सर्वैः वानरैः नभविष्यति।

स॥ तां सीतां अनधिगम्य इतः यदि प्रतिगच्छामि ते सर्वैः वानरैः अंगदैःसह न भविष्यति॥

॥Sloka meanings||

तां सीतां अनधिगम्य इतः -
without seeing Sita here
यदि प्रतिगच्छामि - If I go back
ते सर्वैः वानरैः अंगदैः सह -
the Vanaras along with Angada
न भविष्यति - will die

||Sloka summary||

"If I go back from here without seeing Sita the Vanaras along with Angada will die" .||13.46||

||Sloka 13.47||

विनाशे बहवो दोषा जीवन् भद्राणि पश्यति॥13.47||
तस्मात् प्राणान् धरिष्यामि ध्रुवो जीवितसंगमः।

स॥ विनाशे बहवः दोषाः | जीवन् भद्राणि पश्यति | तस्मात् प्राणान् धरिष्यामि जीवित संगमः धृवः॥

Rama Tika says - विनाशे मद् विध्वंसे बहवो दोषाः उभयकुल विध्वंसो भविषति इत्यर्थः।तस्मात् प्राणान् धरिष्यामि।ननु तव प्राण धारणोपि जानकी वृत्तान्त अलाभे वानरैः सुग्रीव समीप गमने तत् प्राण विधातः गमन् अभावे वृत्तान्तलाभानापत्या उभकुलविनाशशो भविष्यत्येवेत् किं तव प्राणधारणेनेत्यत आह- जीवति सति। संगमः सुखप्राप्तिः ध्रुवो निश्चितः अतः जीवन् ममात्मा भद्रकं लकल्याणं प्राप्नोति प्राप्स्यति।

॥Sloka meanings||

विनाशे बहवः दोषाः -
death has many sins
जीवन् भद्राणि पश्यति -
living one will see auspicious events
तस्मात् प्राणान् धरिष्यामि -
so I will keep my life
जीवित संगमः धृवः -
for a living one happiness is certain.

||Sloka summary||

"Death has many sins. Living one will see auspicious events. So I will keep my life , for a living one happiness is certain." ||13.47||

||Sloka 13.48||

एवं बहुविधं दुःखं मनसा धारयन् मुहुः॥13.48||
नाध्यगच्चत् तदा पारं शोकस्य कपिकुंजरः।

स॥ कपिकुंजरः एवं बहुविथं दुःखं मुहुः मनसा धारयन् तदा शोकस्य पारं नाध्यगच्छत्॥

॥Sloka meanings||

बहुविधं दुःखं -
many sorrows
एवं मनसा धारयन् -
having thought in his mind -
तदा शोकस्य पारं नाध्यगच्छत् -
could not reach the other end of the ocean of grief.

||Sloka summary||

Thus the best of Vanaras having thought in many ways, holding his sorrow in the mind could not reach the other end of the ocean of grief. ||13.48||

||Sloka 13.49||

रावणं वा वधिष्यामि दशग्रीवं महाबलम्॥13.49||
काम मस्तु हृता सीता प्रत्याचीर्णं भविष्यति।

स॥ दशग्रीवं महाबलं रावणं वधिष्यामि | हृता सीता कामम् अस्तु। प्रत्याचीर्णम् भविष्यति अपि॥

Rama Tika says - ततः शोककाले धैर्ववान् कपिकुञ्जरः विक्रमं युद्धोत्साहं आसाद्य प्राप्य वा अथवा रावणं वधिष्यामि । ननु रावण वधोऽपि सीताप्राप्यभावे तव किं प्रयोजनं इति आह - सीता हृताऽस्तु प्रत्याचीर्णम् वैर निर्यातनं तु कामं भविष्यति इति चिन्तयामासेति शेषः । सार्थ श्लोक एकान्वयी॥

॥Sloka meanings||

दशग्रीवं महाबलं रावणं वधिष्यामि -
I will kill the ten headed Ravana
हृता सीता कामम् अस्तु -
dead Sita's desire will be fulfilled
प्रत्याचीर्णम् भविष्यति अपि -
That will be a fitting reply

||Sloka summary||

"I will kill the ten headed Ravana. Dead Sita's desire will be fulfilled. That will be a fitting reply." ||13.49||

||Sloka 13.50||

अथ वैनं समुत्क्षिप्य उपर्युपरि सागरम्॥13.50||
रामायोपहरिष्यामि पशुं पशुपतेरिव।

स॥ अथवा एनं सागरं उपर्युपरि समुत्क्षिप्य पशुपतेः पशुं इव रामाय उपहरिष्यामि॥

॥Sloka meanings||

अथवा एनं सागरं उपर्युपरि समुत्क्षिप्य -
or else carrying him across the ocean
पशुपतेः पशुं इव -
like a bull offered to Siva
रामाय उपहरिष्यामि -
offer him to Rama

||Sloka summary||

"Or else carrying him across the ocean I shall offer him to Rama like a bull offered to Siva." ||13.50||

||Sloka 13.51||

इति चिंतां समापन्नः सीतामनधिगम्यताम्॥13.51||
ध्यानशोकपरीतात्मा चिंतयामास वानरः।

स॥ वानरः तां सीतां अनधिगम्य इति चिंतां समापन्नः ध्यानशोकपरीतात्मा चिंतयामास॥

॥Sloka meanings||

वानरः तां सीतां अनधिगम्य -
वानरुडु सीतजाडनु कनुगॊनलेक
इति चिंतां समापन्नः - चिंता परायणुडै
ध्यानशोकपरीतात्मा चिंतयामास-
चिंतवलन वच्चिन शोकमु तो कूडिन मनस्सुतो आलोचिंचसागॆनु

॥Sloka summary||

"The Vanara unable to find Sita with a mind overcome with grief started again thinking further." ||13.51||

||Sloka 13.52||

यावत्सीतां हि पश्यामि रामपत्नीं यशस्विनीम्॥13.52||
ताव देतां पुरीं लंकां विचिनोमि पुनः पुनः।

स॥ रामपत्नीं यशस्विनीं सीतां यावत् पश्यामि तावत् एतां लंकां पुनः पुनः विचिनोमि हि ||

||Sloka meanings||

यावत् रामपत्नीं यशस्विनीं सीतां -
until Rama's wife famed Sita
पश्यामि तावत् - is seen by me
एतां लंकां पुनः पुनः विचिनोमि -
I will keep searching in Lanka again and again

||Sloka summary||

"Till I see Sita the famous wife of Rama I will keep searching in Lanka again and again." ||13.52||

||Sloka 13.53||

संपाति वचनाच्चापि रामं यद्यानया मह्यम्॥13.53||
अपश्यन् राघवो भार्यां निर्दहेत् सर्व वानरान्।

स॥ संपाति वचनात् अहं रामं आनयामि यदि राघवः भार्यां अपश्यन् सर्व वानरान् निर्दहेत् ||

||Sloka meanings||

संपाति वचनात् -
based on Samapati's words
अहं रामं आनयामि यदि -
If I had brought Rama
राघवः भार्यां अपश्यन् -
Rama unable to see Sita
सर्व वानरान् निर्दहेत् -
would have burnt all Vanaras.

||Sloka summary||

"If I had brought Rama based on Samapati's words , unable to see Sita Rama would have burnt all Vanaras."||13.53||

||Sloka 13.54||

इहैव नियताहारो वत्स्यामि नियतेंद्रियः॥13.54||
न मत्कृते विनश्येयुः सर्वेते नरवानराः।

स॥ नियत आहरः नियत इंद्रियः इहैव वत्स्यामि | मत्कृते ते नरवानराः न विनश्येयुः ||

||Sloka meanings||
नियत आहरः नियत इंद्रियः -
With limited food, controlling senses
इहैव वत्स्यामि -
I will stay here
मत्कृते ते नरवानराः -
for my fault those Naras and Vanaras
न विनश्येयुः - shall not perish.

||Sloka summary||

"With limited food, controlling my senses I will stay here. For my fault those Naras and Vanaras shall not perish."||11.54||

||Sloka 13.55||

अशोक वनिकाचेयं दृश्यते या महाद्रुमा॥13.55||
इमां अधिगमिष्यामि नहीयं विचिता मया।

स॥ इयं महाद्रुमा अशोकवनिका दृश्यते इमां मया न विचिताहि |इमां अधिगमिष्यामि || "

||Sloka meanings||

इयं महाद्रुमा अशोकवनिका दृश्यते -
this Ashoka grove is seen with tall trees
इमां मया न विचिताहि -
this has not been searched by me
इमां अधिगमिष्यामि - I will go here

||Sloka summary||

"This Ashoka grove seen with tall trees has not been searched by me. I will go here."||13.55||

||Sloka 13.56||

वसून् रुद्रां स्तथाऽऽदित्यान् अश्विनौ मरुतोऽपि च॥13.56||
नमस्कृत्वा गमिष्यामि रक्षसां शोकवर्थनः।

स॥ वसून् रुद्रान् तथा आदित्यान् अश्विनौ मरुतोपि च नमस्कृत्वा रक्षसां शोकवर्धनः गमिष्यामि॥

॥Sloka meanings||

नमस्कृत्वा वसून् रुद्रान् तथा आदित्यान् -
After offering salutations to Vasus, Rudras, Adityas,
अश्विनौ मरुतोपि च - as well as Ashwin and Maruts
रक्षसां शोकवर्धनः गमिष्यामि -
will proceed to increase the sorrow for the Rakshasas.

||Sloka summary||

"After offering salutations to Vasus, Rudras, Adityas, as well as Ashwin and Maruts, I will proceed to increase the sorrow for the Rakshasas."||13.56||

||Sloka 13.57||

जित्वातु राक्षसान् सर्वान् इक्ष्वाकुकुलनंदिनीम्॥57||
संप्रदास्यामि रामाय यथा सिद्धिं तपस्विने।

स॥ सर्वान् राक्षसान् जित्वा तु तपस्विने सिद्धिं यथा इक्ष्वाकुकुलनन्दिनीं रामाय संप्रदास्यामि॥

॥Sloka meanings||

जित्वातु राक्षसान् सर्वान् -
after defeating all Rakshasas
तपस्विने सिद्धिं यथा -
like fulfillment to the ascetic
इक्ष्वाकुकुलनन्दिनीं रामाय संप्रदास्यामि -
I will give delight of Ikshwakus to Rama

||Sloka summary||

"After defeating all Rakshasas, like fulfillment to the ascetic, I will give delight of Ikshwakus to Rama." ||13.57||

||Sloka 13.58||

स मुहूर्तमिव ध्यात्वा चिंतावग्रथितेंद्रियः।
उदतिष्टन् महातेजा हनुमान् मारुतात्मजः॥11.58||

स॥ महातेजाः मारुतात्मजः सः हनुमान् चिंतावग्रथितेंद्रियः मुहूर्तमिव ध्यात्वा उदतिष्ठन् ||

||Sloka meanings||

महातेजाः मारुतात्मजः सः हनुमान् -
Hanuman, the brilliant son of wind god
चिंतावग्रथितेंद्रियः -
with all senses overpowered by worries
मुहूर्तमिव ध्यात्वा उदतिष्ठन् -
having meditated for a moment got up

||Sloka summary||

"Thus with all senses overpowered by worries for a while Hanuman, the brilliant son of wind god having meditated for a moment got up." ||11.58||

मुहूर्तमिव ध्यात्वा उदतिष्ठन् - here we need to see Hanuma's action.

Not being successful in search for Sita, raising doubts if Sita is even alive, then pondering on the likely events if it is known that Sita is not alive, Hanuman is not disheartened.
He gathers himself for action to defeat Ravana ( which is another name for the mind ), or carry him off as a "Pasu" and drop him in front of Rama. Then the hero Hanuman , " उदतिष्ठन् महातेजा " got up, having won the battle of the mind ,
deciding to go forward in the search for Sita.

That is the mark of Hanuman. He is ever focused on his ultimate goal whatever may be the impediments.

Poet is hinting that in the search of self also one comes across many obstacles, but the Sadhaka like Hanuman must get up and move forward.

||Sloka 13.59||

नमोऽस्तु रामाय सलक्ष्मणायै
देव्यै च तस्यै जनकात्मजायै।
नमोsस्तु रुद्रेंद्रयमानिलेभ्यो
नमोsस्तु चंद्रार्क मरुद्गणेभ्यः॥13.59||

स॥ स लक्ष्मणाय रामाय नमः अस्तु। देव्यै तस्यै जनकात्मजायै च | रुद्र इंद्र यम अनिलः एतेभ्यो नमः अस्तु। चन्द्रार्कमरुत् गणेभ्यः नमः अस्तु॥

॥Sloka meanings||

स लक्ष्मणाय रामाय नमः अस्तु -
Salutations to Rama along with Lakshmana
देव्यै तस्यै जनकात्मजायै च -
Salutations to the divine lady the daughter of Janaka
रुद्र इंद्र यम अनिलः एतेभ्यो नमः अस्तु-
Salutations to Rudra Indra Yama and Vayu
चन्द्रार्कमरुत् गणेभ्यः नमः अस्तु -
Salutations to Sun Moon and Maruts.

||Sloka summary||

"Salutations to Rama along with Lakshmana. Salutations to the divine lady the daughter of Janaka. Salutations to Rudra Indra Yama and Vayu. Salutations to Sun Moon and Maruts." ||13.59||

Hanuma says Namah three times. This Sloka is considered by many as a very important prayer Sloka

Namah can be explained as follows:
'na'- Not ; 'mah'- mine
'namah' mean that which is not mine

Through these prayers uttering 'namah', before entering Ashoka grove in search of Sita, Hanuman makes it clear that, " I am not the doer. I am only the implement". This is an acknowledgement that for the success of the search Hanuma needs his blessings. Without his blessings nothing can happen . This prayer is an acknowledgement of that.

One more thought.

In the beginning of Sundarakanda, Sarga 1, we see Hanuman pray to Surya, Mahendra, Brahma and Vayu before taking the leap. Now this time before entering Ashoka grove,
Hanuman prays to Rama and Sita as well as Lakshmana before praying to many others. This is also in a way a hint of the divinity of Rama and Sita.

Here the poet is effectively saying, one who has the blessings of Bhagavan or the blessings of mother Goddess, will be able realize 'Self'. And through that he or she also realizes Bhagavan.

Praying is a way to achieve a clear mind. A clear mind free of attachments is a first step in the realization of 'Self'.

Hanuman in praying to all the gods followed the rule of achieving spiritual realization through the process of praying. Praying could be to any form of Supreme one for attaining the Supreme one.

While jumping across the ocean from the Mahendra Mountain, Hanuman prayed to the Sun, Mahendra and others gods , Hanuman did not use the word "namah".
Here in his prayer Hanuman uses the word "namah" three times.

In these prayers we virtually hear Hanuman saying to himself, "Rama is Vishnu , and Sita is his consort Lakshmi. Lakshmi never leaves the side of her consort. To teach the Jiva, Sita is acting as though she is captive of 'Ravana'. How can I be the one to find Sita in this search . This is only my mental mirage. One cannot find Sita in this search on his own. He needs the blessing of the God or Goddess to find her. It is her own wish to be found that will make one find her. Not otherwise." That is indeed the substance of the thoughts behind these prayers by Hanuman

With this spirit we see that Hanuman is finally able to see Sita.

Saying "नमोस्तु देव्यै जनकात्मजायै", Hanuman explicitly acknowledges, Sita is the form of Lakshmi, the consort of Vishnu. And Rama is the form of "Vishnu". Only with their blessings can he succeed in his search.

The word "Devi" also means 'the illuminating one', illuminating others, as well as illuminating Self. Sita is called "janakaatmaja", the one who made herself seen by Janaka.

It as though Hanuman is saying to the invisible Sita, " O Devi, it was not as though Janaka was tilling the soil in search of you or to find you. You made yourself visible to be found by him. O Devi It is futile to think that I am searching for you or that I can find you. You have to oblige me by making yourself visible. "

That is the spirit of saying "नमोस्तु देव्यै जनकात्मजायै" .

Thus having prayed to Sita, Hanuman moves forward to enter Ashoka grove.

||Sloka 13.60||

सतेभ्यस्तु नमस्कृत्य सुग्रीवायच मारुतिः।। 13.60||
दिशस्सर्वा स्समालोक्य ह्यशोकवनिकां प्रति |

स॥ सः मारुतिः तेभ्यः नमस्कृत्य सुग्रीवाय च सर्वाः दिशाः समालोख्य अशोकवनिकाम् प्रति ||

||Sloka meanings||

सः मारुतिः तेभ्यः नमस्कृत्य -
That Maruti having offered salutations to all
सुग्रीवाय च -
including Sugriva,
सर्वाः दिशाः समालोख्य -
looking in all directions
अशोकवनिकाम् प्रति - moved towards the Ashoka grove

||Sloka summary||

"That Maruti having offered salutations to all, including Sugriva, then looking in all directions moved towards the Ashoka grove."|। 13.60||

||Sloka 13.61||

स गत्वा मनसा पूर्व मशोकवनिकां शुभाम्॥13.61||
उत्तरं चिंतयामास वानरो मारुतात्मजः।

स॥ मारुतात्मजः सः वानरः मनसा पूर्वं शुभां अशोकवनिकाम् गत्वा उत्तरं चिन्तयामास॥

॥Sloka meanings||

मारुतात्मजः सः वानरः -
that Vanara ,the son of wind god,
मनसा पूर्वं शुभां अशोकवनिकाम् गत्वा-
having mentally entered the auspicious looking Ashoka grove
उत्तरं चिन्तयामास -
started thinking about further tasks

||Sloka summary||

That Vanara ,the son of wind god, having mentally entered the auspicious looking Ashoka grove started thinking. ||13.61||

||Sloka 13.62||

ध्रुवं तु रक्षोबहुळा भविष्यति वनाकुला॥13.62||
अशोकवनिका पुण्या सर्वसंस्कारसंस्कृता।

स॥ वनाकुला सर्वसंस्कारसंस्कृता पुण्या अशोकवनिका धृवं रक्षो बहुळा भविष्यति॥

गोविन्दराजा टीकालो- ध्रुवम् इति। रक्षो बहुळा वनाकुला जलावृता द्रुमषण्डमण्डिता वा सर्व संस्कारैः कर्षण तृणनिरसनादिभिः संस्कृता कृत अतिशयाधाना अशोकवनिका धृवं चिन्त्या भविष्यति अवश्यं अन्वेषणीय भवेत् इत्यर्थः।

||Sloka meanings|

वनाकुला सर्वसंस्कारसंस्कृता -
with many trees carefully tended
पुण्या अशोकवनिका - Ashoka grove with
धृवं रक्षो बहुळा भविष्यति -
surely guarded by many Rakshasas

||Sloka summary||

This sacred Ashoka grove with many trees , surely guarded by many Rakshasas is carefully tended.||13.62||

||Sloka 13.63, 64||

रक्षिण श्चात्र विहिता नूनं रक्षंति पादपान् ||13.63||
भगवानपि सर्वात्मा नातिक्षोभं प्रवाति वै।
संक्षिप्तोऽयम् मयाऽऽत्मा च रामार्थे रावणस्य च ||13.64||

स॥ अत्र विहिताः रक्षिणश्च पादपान् नूनं रक्षन्ति सर्वात्मा भगवानपि नातिक्षोभं प्रावातिवै मया रामार्थे रावणस्य च अयं अत्मा संक्षिप्तः॥

॥Sloka meanings||

अत्र विहिताः रक्षिणश्च -
Rakshasa guards posted here
पादपान् नूनं रक्षन्ति -
are surely protecting the trees
सर्वात्मा भगवानपि नातिक्षोभं प्रावातिवै -
Divinity also not blowing violently
मया रामार्थे रावणस्य च -
in the interest of Rama's desire as well as for protecting myself from Ravana
अयं अत्मा संक्षिप्तः -
made myself small

||Sloka summary||

"The Rakshasa guards posted here are protecting the trees. Divinity also not blowing violently. I have in the interest of Rama's desire as well as for protecting myself from Ravana made myself small." ||13.63,64||

||Sloka 13.65,66,67||

सिद्धिं मे संविधास्यंति देवास्सर्षिगणास्त्विह।
ब्रह्मा स्वयंभूर्भगवान् देवाश्चैव दिशंतुमे ||13.65||
सिद्धिमग्निश्च वायुश्च पुरुहूतश्च वज्रभृत्।
वरुणः पाशहस्तश्च सोमादित्यौ तथैव च ||13.66||
अश्विनौ च महात्मानौ मरुतः शर्व एवच।
सिद्धिं सर्वाणि भूतानि भूतानां चैव यः प्रभुः।
दास्यंति ममये चान्ये ह्यदृष्टाः पथि गोचराः॥13.67||

स॥ स ऋषिगणाः देवाः इह मे सिद्धिं संविधास्यन्ति |स्वयंभूः भगवान् ब्रह्मा देवाश्चैव अग्निश्च वायुश्च वज्रभूत् पुरुहूतश्च पाशहस्तः वरुणश्च सोमादित्यौ महात्मानौ अश्विनौ मरुतः सर्वएव च मे सिद्धिं दिशन्तु | सर्वाणि भूतान् यः भूतानाम् प्रभुः अन्ये ये अदृष्टाः पथि गोचराः मम सिद्धिं दास्यन्ति॥

॥Sloka meanings||

स ऋषिगणाः देवाः इह -
May gods here along with all the legions of Rishis
मे सिद्धिं संविधास्यन्ति - give me success.
स्वयंभूः भगवान् ब्रह्मा देवाश्चैव -
may Svayambhu Brahma, Devas
अग्निश्च वायुश्च वज्रभूत् पुरुहूतश्च-
Agni, Vayu , Indra who is invoked in all sacrifices
पाशहस्तः वरुणश्च- the one holding Pasa, Varuna
सोमादित्यौ महात्मानौ अश्विनौ - Soma, Aditya, the two great Aswins
मरुतः सर्वएव च - Maruts all of them
मे सिद्धिं दिशन्तु- give me success
सर्वाणि भूतान् यः भूतानाम् प्रभुः -
May the Lords of all beings and quarters
अन्ये ये अदृष्टाः पथि गोचराः - May those whom I could not see also
मम सिद्धिं दास्यन्ति - bring me success.

||Sloka summary||

May gods here along with all the legions of Rishis give me success. May the Svayambhu Brahma, Devas , Agni, Vayu , Indra who is invoked in all sacrifices, the one holding Pasa, Varuna, Soma, Aditya, the two great Aswins, Marut all of them give me success. May the Lords of all beings and quarters help me to succeed. May those whom I could not see also bring me success.||13.65-67||

||Sloka 13.68||

तदुन्नसं पांडुरदंतमव्रणम्
शुचिस्मितं पद्मपलाश लोचनम्।
द्रक्षे तदार्यावदनं कदान्वहं
प्रसन्न ताराधिपतुल्य दर्शनम्॥13.68||

स॥ उन्नसं पाण्डुरदंतं अव्रणं शुचिस्मितं पद्मपलासलोचनं प्रसन्नताराधिपतुल्य दर्शनं तत् तदार्यावदनं अहं कदा द्रक्ष्ये नु ||

||Sloka meanings||

उन्नसं पाण्डुरदंतं -
that noble lady with high nose, white teeth
अव्रणं शुचिस्मितं पद्मपलासलोचनं -
with pleasing smile, with eyes like lotus petals,
प्रसन्नताराधिपतुल्य दर्शनं - who appears like a pleasant moon
तत् तदार्यावदनं - that beautiful face of the noble lady
अहं कदा द्रक्ष्ये नु - when will I see her

||Sloka summary||

"That noble lady with high nose, white teeth, with pleasing smile, with eyes like lotus petals, who appears like a pleasant moon, that beautiful face of the noble lady when will I see her?" ||13.68||

||Sloka 13.69||

क्षुद्रेण पापेन नृशंसकर्मणा
सुदारुणालंकृत वेषधारिणा।
बलाभिभूता ह्यबला तपस्विनी
कथं नु मे दृष्टिपथेऽद्य सा भवेत् ||13.69||

स॥ क्षुद्रेण पापेन नृशंसकर्मणा सुदारुणालंकृत वेषधारिणा बलाभिभूता तपस्विनी सा अबला अद्य मे दृष्टिपथे कथं भवेत् नु॥

॥Sloka meanings||

क्षुद्रेण पापेन नृशंसकर्मणा - a mean sinner , a man of cruel deeds,
सुदारुणालंकृत वेषधारिणा - endowed with dreadful look
बलाभिभूता सा अबला तपस्विनी -
frail gentle and suffering lady who was abducted
मे दृष्टिपथे - come in the range of my view
अद्य कथं भवेत् नु - how it will happen today?

||Sloka summary||

"The frail gentle and suffering lady abducted by a mean sinner , a man of cruel deeds, endowed with dreadful look , how will I see her today ?" ||13.69||

This is the last Sloka of the thirteenth Sarga.

The highlight of this Sarga is the intense mental struggle of Hanuma

This intense mental struggle is representative of another parallel. It is the struggle in the Manomaya Kosa to overcome the mind which runs in many ways, unable to distinguish body and the 'Self'

Not being successful in search for Sita, raising doubts if Sita is even alive, then pondering on the likely events if it is known that Sita is not alive, Hanuman is not disheartened.
He gathers himself for action to defeat Ravana ( which is another name for the mind ), or carry him off as a "Pasu" and drop him in front of Rama. Then the hero Hanuman , " उदतिष्ठन् महातेजा " got up, having won the battle of the mind ,
deciding to go forward in the search for Sita.

This time he starts with prayers for success. The prayers are indicative of the thoughts that success is not based on his own capabilities but the blessings of the Supreme being ".

A thought that springs in these prayers. That is the realization of Hanuman that it is the blessings of the almighty that will lead him to success. This realization of the truth makes us also see that Hanuman is in that Vijnyana Kosa or the sheath of Gnyana , the ultimate truth.

So this can be seen as the sheath of Vijnyana

When Hanuman himself is seen as repository of Jnyana,
saying Hanuman realized the truth now would seem incongruous. But then Hanuman had all that ability to cross the ocean . But it is only after the prodding of Jambavan
that Hanuman realized his capability and undertook the journey. It is true that Hanuman is also powerhouse of knowledge, but the raging storm of the consequences of his inability to find Sita made him realize the need to seek the blessing of the Supreme being for success of his mission.

Realizing that need is realization of Truth.

The prayers are the result of that realization.

That is the story of Hanuman in "Vijnyana maya Kosa or the Sheath of Knowledge.

इत्यार्षे श्रीमद्रामायणे आदिकाव्ये वाल्मीकीये
चतुर्विंशत् सहस्रिकायां संहितायाम्
श्रीमत्सुंदरकांडे त्रयोदशस्सर्गः॥

ई विधमुगा वाल्मीकि रामायणमुलो सुंदरकांडलो पदमूडव सर्ग समाप्तमु.

||ओम् तत् सत्॥

||om tat sat||

updated 23/10/2022 0555