Sanskrit Text in Telugu , Kannada, Gujarati, Devanagari, English

|| om tat sat||

Sundarakanda
Sarga 15
અથ પંચદશસ્સર્ગઃ

Tika Traya gives a very brief summary of the Sarga in the following words - "શિંશુપાગ્રેઽવસ્થિતાય સર્વતશ્ચક્ષુષી પ્રચારયન્ હનુમાન્ ચૈત્ય પ્રાસાદગતાં યથાવર્ણિત ગુણાવસ્થોપલક્ષિતાં તામ્ વિલોક્ય યુક્તૈઃ બહુભિઃ હેતુભિઃ તસ્યાઃ સીતાત્વં નિર્ધારયતિ" It says, 'seated on the Simsupa tree Hanuma looking around, saw a woman, near the Chaitya palace, who was looking like the one described to him as Sita. Then by reasoning he came to the conclusion that she is indeed Sita'. That is very briefly the story of Sarga 15.

With a little more elaboration the story of Sarga 15 is as follows.

This is the Sarga where finally Hanuman sees Sita

With anticipatory delight permeating all his limbs Hanuman looked around and saw that Ashoka grove, which was well decorated all around having splendid trees with creepers enriched with fine fragrance. It was resembling the Nandana vanam, fit for gods.

It is filled with animals, birds and the sounds of cuckoos. The grove was shining with ponds filled with golden lillies and lotuses. The grove has many seating places having rich coverings as well as many underground homes. It has trees which bloom in all seasons and is full of flowers and fruits. It was glowing with the splendor of the rising Sun,

The best among Vanaras then saw a mansion of thousand pillars,
shining white like Mount Kailash, having stairs paved with corals, having altars of bright molten Gold. Tall, looking as though it is touching the sky, that mansion was looking like Kailash, the abode of Lord Shiva, and place fit for gods..

Not far from there Hanuman sees a lady.

A lady wearing soiled clothes, surrounded by Rakshasa women, emaciated due to fasting, sighing again and again, white and thin like the crescent moon at the beginning of a bright fortnight. Looking like the tip of fire engulfed in smoke, she was faintly recognizable in appearance with bright radiance.

Seeing that wide eyed, thin and very much emaciated lady, (Hanuman) started wondering if she is Sita. 'This lady is of the same form as the one taken away by force by that Rakshasa who can take any form'. Seeing that blameless princess of wide eyes, by right signs and reasons Hanuman came to the conclusion that she is indeed Sita.

'This cloth worn long thus is looking crumpled. Even so its color is shining like another fresh cloth. This lady of golden complexion, Rama's beloved queen even though lost ( being carried away) does not disappear from his mind'.

Seeing the black eyed Sita Hanuman thought as follows.

'Her divine charming body with perfect limbs are a match for Rama's form too. Her divine mind is fixed on Rama and his mind is fixed on her. Hence she and righteous Rama are able to survive till this moment'. Hanuman continued his thought about Rama and Sita with growing and glowing respect. The son of wind god seeing Sita, delighted, reached Rama in his mind thus and praised him.

That is what we hear in the fifteenth Sarga

That is the story of Hanuman finally seeing Sita in that Ashoka grove.

Now the Slokas of the fifteenth Sarga with meanings

||Sloka 15.01||

સવીક્ષમાણસ્તત્રસ્થો માર્ગમાણશ્ચ મૈથિલીમ્|
અવેક્ષમાણશ્ચ મહીં સર્વાં તામન્વવેક્ષત||15.01||

સ|| મૈથિલીં માર્ગમાણઃ તત્રસ્થઃ વીક્ષમાણઃ તાં અવેક્ષમાણઃ ચ સઃ હનુમાન્ સર્વાં મહીં અવેક્ષત||

||Sloka meanings||

મૈથિલીં માર્ગમાણઃ સઃ હનુમાન્ -
Hanuman who was searching for Mythili
તાં અવેક્ષમાણઃ - looking out for her
તત્રસ્થઃ વીક્ષમાણઃ - staying there looking out
સર્વાં મહીં અવેક્ષત - looked at all places around.

||Sloka summary||

"Looking out from there, Hanuman who was searching for Mythili surveyed all around that place."||15.01||

Hanuman here is full of anticipatory delight permeating all his limbs. It is as though he is in the final sheath of Ananda Kosa in the search for Self. Now we hear what Hanuma sees sitting on the Simsupa trees hidden within the branches.

||Sloka 15.02||

સંતાનકલતાભિશ્ચ પાદપૈરુપશોભિતામ્ |
દિવ્યગન્ધરસોપેતાં સર્વતઃ સમલંકૃતામ્||15.02||

સ||સંતાનકલતાભિશ્ચ પાદપૈઃ ઉપશોભિતામ્ દિવ્યગંધરસોપેતામ્ સર્વતઃ સમલંકૃતામ્ (તાં વનિકાં મારુતિઃ સમુદૈક્ષત) ||

||Sloka meanings||

સંતાનકલતાભિશ્ચ - with Santanaka creepers
પાદપૈઃ ઉપશોભિતામ્ - trees glowing with
દિવ્યગંધરસોપેતામ્ - enriched with fine fragrance.
સર્વતઃ સમલંકૃતામ્ - well decorated all round
( અશોકવાટિકનુ ચૂચેનુ)

||Sloka summary||

"Hanuman saw that well decorated Ashoka grove having splendid trees all around with creepers enriched with fine fragrance." ||15.02||

Over the next seven Slokas we hear the description of Ashoka grove as seen by Hanuma. Rama Tika has an elaboration of the key descriptive words of these Slokas . Rama Tika says - "સંતાનકેતિ|| સંતાનકાભિઃ ઉપશોભિતામ્ અત એવ નન્દનસંકાશાં નન્દનવન સદૃશીં, વાપીભિઃ ઉપશોભિતાં, બહુભિઃ આસનૈઃ કુથૈઃ મહારજસ્થિતિ યોગ્ય કમ્બલ વિશેષૈઃ ઉપેતાં, સર્વર્તુ કુસુમૈઃ પાદપૈઃ અશોકાનાં શ્રિયા ચ સૂર્યોદયપ્રભામ્ અસકૃત્ વિનિષ્પતત્ભિઃ વિહગૈઃ નિષ્પત્રશાખામિવ ક્રિયમાણાં ચિત્રૈઃ પુષ્પાવતંસકૈઃ ઉપલક્ષિતૈઃ સમૂલપુષ્પરચિતૈઃ સમૂલાનિ મૂલસહિતાનિ યાનિ પુષ્પાણિ તૈઃ રચિતૈઃ, પુષ્પભારેણ અતિપુષ્પધારણેન, અતિભારો યેષાં તૈઃ મર્દિનીં સ્પૃશદ્ભિરિવ શોકનાશનૈઃ અશોકૈઃ અશોકવિશેષૈઃ પ્રદીપ્તમિવ અશોકવનિકાં તત્રસ્થઃ શિંશુપાયાં સ્થિતો મારુતિઃ સમુદૈક્ષત| સપ્તં એકાન્વયિ" ||

These elaborations are reflected in the meanings of the next seven Slokas.

||Sloka 15.03||

તાં સ નન્દનસંકાશાં મૃગપક્ષિભિ રાવૃતાં|
હર્મ્યપ્રાસાદ સંભાધાં કોકિલાકુલનિસ્વનામ્|| 15.03||

સ|| તાં નંદન સંકાશં પાદપૈઃ ઉપશોભિતમ્ મૃગપક્ષિભિઃ આવૃતં કોકિલાકુલનિઃશ્વનામ્ હર્મ્યપ્રાસાદ સંભાદાં (તાં વનિકાં દદર્શ) ||

||Sloka meanings||

નંદન સંકાશં - resembling the Nandana grove of Indra
પાદપૈઃ ઉપશોભિતમ્ - enchanting with variety of trees
મૃગપક્ષિભિઃ આવૃતં - filled with animals and birds
કોકિલાકુલનિઃશ્વનામ્ - filled with sounds of cuckoos
હર્મ્યપ્રાસાદ સંભાદાં - with many tall mansions.

||Sloka summary||

"Resembling the Nandana grove of Indra, (it is) enchanting with variety of trees, filled with animals and birds , filled with sounds of cuckoos , and tall mansions." || 15.03||

Poet says that Ashoka grove is glowing like Nandana grove, the playground of Gods. Comparing Ashoka grove with the Gods grove, there is a clear hint that this is indeed suitable place for Goddess Sita.

||Sloka 15.04||

કાઞ્ચનોત્પલપદ્માભિઃ વાપીભિરુપશોભિતામ્|
બહ્વાસનકુથોપેતાં બહુભૂમિ ગૃહાયુતામ્||15.04||

સ|| (અશોક વનિકા) કાંચનોત્પલપદ્માભિઃ વાપીભિઃ ઉપશોભિતાં બહ્વાસનકુથોપેતાં બહુભૂમિ ગૃહાયુતમ્ (અસ્તિ) ||

||Sloka meanings||

કાંચનોત્પલપદ્માભિઃ - with golden lillies and lotuses
વાપીભિઃ ઉપશોભિતાં - enchanting with lakes
બહ્વાસનકુથોપેતાં - with couches with rich coverings
બહુભૂમિ ગૃહાયુતમ્ - with many underground homes
( Hanuma saw such Ashoka grove)

||Sloka summary||

"Enchanting with lakes with seating places having rich coverings, with many underground homes, have golden lillies and lotuses." ||15.04||

||Sloka 15.05||

સર્વર્તુકુસુમૈ રમ્યાં ફલવદ્ભિશ્ચ પાદપૈઃ|
પુષ્પિતાનાં અશોકાનાં શ્રિયા સૂર્યોદયપ્રભામ્||15.05||
પ્રદીપ્તમિવ તત્રસ્થો મારુતિઃ સમુદૈક્ષત|

સ|| (તત્ અશોકવનિકા) સર્વર્તુકુસુમૈઃ ફલવદ્ભિઃ પુષ્પિતાનાં અશોકાનાં પાદપૈઃ રમ્યાં, સૂર્યોદય પ્રભાં ઇવ પ્રદીપ્તં (વનિકામ્) તત્રસ્થઃ મારુતિઃ સમુદૈક્ષત ||

||Sloka meanings||

સર્વર્તુકુસુમૈઃ ફલવદ્ભિઃ - with blossoms and fruits of all seasons
પુષ્પિતાનાં અશોકાનાં - Asoka trees with blossoms
સૂર્યોદય પ્રભાં ઇવ પ્રદીપ્તં -
glowing like the splendor of the rising Sun
તત્રસ્થઃ મારુતિઃ સમુદૈક્ષત - Hanuma who was there saw

||Sloka summary||

"With blossoms and fruits of all seasons, the Asoka trees with blossoms were glowing like the splendor of the rising Sun. Hanuma who was there saw the same." ||15.05||

The grove is full of Ashoka trees which remove sorrow, implying that this grove is a fit place for overcoming the sorrow of not having found Sita in his search

||Sloka 15.06,07||

નિષ્પત્રશાખાં વિહગૈઃ ક્રિયમાના મિવાસકૃત્||15.06||
વિનિષ્પતદ્ભિઃ શતશઃ ચિત્રૈઃ પુષ્પાવતંસકૈઃ|
અમૂલપુષ્પનિચિતૈઃ અશોકૈઃ શોકનાશનૈઃ||15.07||

સ|| અસકૃત્ વિનિષ્પતદ્ભિઃ શતશઃ વિહગૈઃ નિષ્પત્રશાખાં ક્રિયમાણાં ઇવ ચિત્રૈઃ પુષ્પાવતંસકૈઃ અમૂલપુષ્પનિચિતૈઃ શોકનાશનૈઃ અશોકૈઃ (અસ્તિ) ||

||Sloka meanings||

અસકૃત્ વિનિષ્પતદ્ભિઃ શતશઃ વિહગૈઃ -
with branches having no leaves because of often falling flowers and hundreds of birds
નિષ્પત્રશાખાં ક્રિયમાણાં ઇવ ચિત્રૈઃ -
like a painted picture of a tree without leaves
પુષ્પાવતંસકૈઃ અમૂલપુષ્પનિચિતૈઃ-
were full of flowers, with blossoms up to the base of the trees.
શોકનાશનૈઃ અશોકૈઃ - Ashoka trees which can remove the grief

||Sloka summary||

"With branches having no leaves because of often falling flowers and hundreds of birds, it was like a painted picture. The Ashoka trees which can remove the grief , were full of flowers, with blossoms up to the base of the trees." ||15.06,07||

||Sloka 15.08||

પુષ્પભારાતિભારૈશ્ચ સ્પૃશદ્ભિરિવ મેદિનીં|
કર્ણિકારૈઃ કુશુમિતૈઃ કિંશુકૈશ્ચ સુપુષ્પિતૈઃ||15.08||

સ|| પુષ્પભારાતિભારૈશ્ચમેદિનીં સ્પૃશદ્ભિઃ ઇવ કુશુમિતૈઃ કર્ણિકારૈઃ કિંશુકૈશ્ચ સુપુષ્પિતૈઃ (તાં વનિકાં મારુતિઃ દદર્શ)||

||Sloka meanings||

પુષ્પભારાતિભારૈશ્ચમેદિનીં સ્પૃશદ્ભિઃ ઇવ -
weighed down by the weight of the flowers , it was looking as if they were bending down to touch the ground
કુશુમિતૈઃ કર્ણિકારૈઃ કિંશુકૈશ્ચ સુપુષ્પિતૈઃ -
grove was full with blossoms, fully bloomed Karnikara flowers and Kimsukas

||Sloka summary||

Weighed down by the weight of the flowers , it was looking as if they were bending down to touch the ground. The grove was full with blossoms, fully bloomed Karnikara flowers and Kimsukas

||Sloka 15.09||

સ દેશઃ પ્રભયા તેષાં પ્રદીપ્ત ઇવ પર્વતઃ|
પુન્નગા સપ્તવર્ણાશ્ચ ચમ્પકોદ્દાલકાસ્તથા||15.09||
વિવૃદ્ધમૂલા બહવઃ શોભન્તે સ્મ સુપુષ્પિતાઃ|

સ|| તેષાં પ્રભયા સઃ દેશઃ સર્વતઃ પ્રદીપ્ત ઇવ| વિવૃદ્ધમૂલાઃ સુપુષ્પિતાઃ પુન્નગાઃ સપ્તપર્ણસ્ચ તથા ચંપકાઃ ઉદ્દાલકાઃ શોભન્તે સ્મ||

||Sloka meanings||

તેષાં પ્રભયા સઃ દેશઃ સર્વતઃ પ્રદીપ્ત ઇવ -
as though all of that place was aflame with the radiance of all those trees
વિવૃદ્ધમૂલાઃ સુપુષ્પિતાઃ પુન્નગાઃ -
extending to the roots with blooming Pannagas
સપ્તપર્ણસ્ચ તથા ચંપકાઃ ઉદ્દાલકાઃ શોભન્તે સ્મ-
Saptaparnas, Champakas and Uddalakas were shining too
.

||Sloka summary||

"With their radiance all of that place was aflame with blooming Pannagas Saptaparnas, Champakas and Uddalakas."||15.09||

||Sloka 15.10||

શાતકુમ્ભનિભાઃ કેચિત્ કેચિદગ્નિ શિખોપમાઃ||15.10||
નીલાઙ્જનનિભાઃ કેચિત્ તત્રાઽશોકા સહસ્રશઃ|

સ|| તત્ર સહસ્રશઃ કેચિત્ શાતકુમ્ભનિભાઃ કેચિત્ અગ્નિશિખોપમાઃ કેચિત્ નીલાંજનનિભાઃ અસ્તિ||

||Sloka meanings||

તત્ર સહસ્રશઃ - thousands of Ashoka trees
કેચિત્ શાતકુમ્ભનિભાઃ- some shone like gold,
કેચિત્ અગ્નિશિખોપમાઃ - some of which looked like flames of fire
કેચિત્ નીલાંજનનિભાઃ અસ્તિ - some of which are like black collyrium.

||Sloka summary||

"There were thousands of Ashoka trees some of which shone like gold, some of which looked like flames of fire, some of which are like black collyrium. ||15.10||

Tilaka Tika says - નીલાઞ્જનનિભા ઇતિ| એવં ઉક્ત્યાઽશોકાનાં અનેકવર્ણપુષ્પત્વં સૂચિતમ્ | Here while saying black collyrium , the indication is that the grove is full of flowers of all colors.

||Sloka 15.11-12||

નન્દનં વિવિધોદ્યાનં ચિત્રં ચૈત્રરથં યથા||15.11||
અતિવૃત્ત મિવાચિન્ત્યં દિવ્યં રમ્યં શ્રિયા વૃતં|
દ્વિતીય મિવ ચાકાશં પુષ્પજ્યોતિ ર્ગણાયુતમ્ ||15.12||

સ|| વિવિધ ઉદ્યાનમ્ નંદનં યથા ચિત્રં ચૈત્રરથં યથા અતિવૃત્તં અચિંત્યં દિવ્યં રમ્યં શ્રિયા વૃતં પુષ્પજ્યોતિર્ગણાયુતં દ્વિતીયં આકાશમ્ ઇવ||

In the next four Slokas we hear descriptions of the Ashoka grove Again it worth reading the Tilaka Tika notes.

Tilaka Tika says - વિવિધોદ્યાનમ્ નન્દનમિવ નન્દનમ્ આનન્દકમ્ ચૈત્રરથમ્ કુબેરવનં ઇવ,ચિત્રં યથેત્યુભયાન્વયિ અતિવૃત્તમ્ ઉપમાનીભૂત વન દ્વયાભ્યાં અધિકમ્,
દ્વિતીયાકાશં ઇવ પુષ્પરૂપ જ્યોતિર્ગણૈઃ આયુતં વ્યાપ્તં, પઞ્ચમં સાગરમિવ પુષ્પરૂપ અનેક રત્નૈશ્ચિત્રમ્ સર્વેષુ ઋતુષુ પુષ્પાણી યેશુ તૈઃ પાદપૈઃ નિચિતં વ્યાપ્તં નાનાનિનદૈઃ અનેકવિધનિનાદ વિશિષ્ટૈઃ મૃગગણદ્વિજૈઃ, રમ્યં ગન્ધાડ્યમ્ દ્વિતીયં ગન્ધમાધ્નં ઇવ અનેક ગન્ધ પ્રવહમ્ અત્ એવ પુણ્યગન્ધૈઃ મનોહરમ્ ઉદ્યાનં શુશુભે ઇતિ શેષઃ શ્લોકચતુષ્ટયમ્ એકાન્વયિ|

||Sloka meanings||

વિવિધ ઉદ્યાનમ્ નંદનં યથા -
with different types of gardens resembling Nandana garden of Indra
ચિત્રં ચૈત્રરથં યથા -
colorful like Chaitraratha gardens of Kubera
અતિવૃત્તં અચિંત્યં દિવ્યં રમ્યં શ્રિયા વૃતં-
auspicious and beautiful beyond imagination
પુષ્પજ્યોતિર્ગણાયુતં -
full with groups of luminaries in the form of flowers
દ્વિતીયં આકાશમ્ ઇવ -
it was looking like a second sky

||Sloka summary||

"With different types of gardens resembling Nandana forest of Indra, colorful like Chaitraratha gardens of Kubera, surpassing the divine, with radiance of countless varieties of blossoms it was lovely like a ( second) sky delightful surrounded with luminaries in the form of flowers."||15.11,12||

Tilaka Tika says - "વિવિધોદ્યાનમ્ નન્દનમ્, યથા નન્દનમાહ્લાદકમ્ તદ્વત્ આહ્લાદકમ્, ચૈત્ર રથં કુબેરવનં યથા ચિત્રમ્ તદ્વિચિત્રમ્ || It says,- 'all the gardens are like Nandana grove of Indra, meaning that all the groves are as enjoyable as Nandana gardens, Chaitra ratham like Kubera's grove, and colorful as the Chaitra garden of Kubera'

||Sloka 15.13-14||

પુષ્પરત્નશતૈ શ્ચિત્રં પઞ્ચમં સાગરં યથા |
સર્વર્તુપુષ્પૈર્નિચિતં પાદપૈર્મધુગન્દિભિઃ||15.13||
નાનાનિનાદૈરુદ્યાનં રમ્યં મૃગગણૈર્દ્વિજૈઃ|
અનેક ગન્ધપ્રવહં પુણ્યગન્ધં મનોરમમ્||15.14||
શૈલેંદ્રમિવ ગન્ધાઢ્યં દ્વિતીયં ગન્ધમાદનમ્|

સ|| પુષ્પરત્નશતૈઃ ચિત્રં , પઞ્ચમં સાગરં યથા સર્વઋતુપુષ્પૈઃ મધુગન્ધિભિઃ પાદપૈઃ , દ્વિજૈઃ મૃગ ગણૈઃ નાનાનિનાદૈઃ નિચિતં રમ્યં અનેકગન્ધપ્રવહં ગન્ધાઢ્યં પુણ્યગંધં મનોરમમ્ દ્વિતીયં ગન્ધમાદનમ્ શૈલેંદ્રમિવ અસ્તિ ||

Tilak Tika says- "પઞ્ચમં સાગરમિવ પુષ્પરૂપ અનેક રત્નૈશ્ચિત્રમ્ સર્વેષુ ઋતુષુ પુષ્પાણી યેશુ તૈઃ પાદપૈઃ નિચિતં વ્યાપ્તં, નાનાનિનદૈઃ અનેકવિધનિનાદ વિશિષ્ટૈઃ મૃગગણદ્વિજૈઃ, રમ્યં ગન્ધાડ્યમ્ દ્વિતીયં ગન્ધમાધનં ઇવ અનેક ગન્ધ પ્રવહમ્ અત્ એવ પુણ્યગન્ધૈઃ મનોહરમ્ ઉદ્યાનં શુશુભે ઇતિ શેષઃ શ્લોકચતુષ્ટયમ્ એકાન્વયિ|

'પઞ્ચમં સાગરં',- it is implied that there are four oceans around Jambu dwipa, this being similar, it is referred to as the fifth ocean.

||Sloka meanings||

પુષ્પરત્નશતૈઃ ચિત્રં -
with hundreds of flowers looking like gems
પઞ્ચમં સાગરં યથા - it is like a fifth Ocean
સર્વઋતુપુષ્પૈઃ મધુગન્ધિભિઃ પાદપૈઃ -
with flowers that bloom in all seasons and honey scented trees
દ્વિજૈઃ મૃગ ગણૈઃ નાનાનિનાદૈઃ નિચિતં-
filled with sounds of birds and deers
અનેકગન્ધપ્રવહં પુણ્યગંધં મનોરમમ્ -
with various fragrances wafting through the air and pleasing the heart

||Sloka summary||

"With hundreds of flowers looking like gems, it is wonderful like a fifth Ocean. With flowers that bloom in all seasons, honey scented trees , filled with flocks of birds and animals, enchanting with various fragrances pleasing the hearts, the grove was pleasing to the heart." ||15.13,14||

||Sloka 15.15||

શૈલેંદ્રમિવ ગન્ધાઢ્યં દ્વિતીયં ગન્ધમાદનમ્|
અશોકવનિકાયાં તુ તસ્યાં વાનરપુંગવઃ ||15.15||
સદદર્શા વિદૂરસ્થં ચૈત્યપ્રાસાદ મુચ્છ્રિતમ્|

સ|| સઃ વાનરપુંગવઃ તસ્યાં ગન્ધમાડ્યં ગન્ધમાદનમ્ શૈલેંદ્રં ઇવ અશોકવનિકાયામ્ મધ્યે અવિદૂરસ્થં ઉચ્છ્રિતમ્ ચૈત્ય પ્રાસાદમ્ દદર્શ||

||Sloka meanings||

સઃ વાનરપુંગવઃ -
the best among Vanaras
તસ્યાં અશોકવનિકાયામ્ મધ્યે-
in the middle of that Ashoka grove
ગન્ધમાડ્યં ગન્ધમાદનમ્ શૈલેંદ્રં ઇવ -
which was highly fragrant like the mount Gandhamadana
અવિદૂરસ્થં ઉચ્છ્રિતમ્ ચૈત્ય પ્રાસાદમ્ દદર્શ -
not far from there he saw a tall temple.

||Sloka summary||

"In the middle of that Ashoka grove, which was highly fragrant like the mount Gandhamadana, the best among Vanaras saw a big tall temple." ||15.15||

||Sloka 15.16,17||

મધ્યે સ્તમ્ભ સહસ્રેણ સ્થિતં કૈલાસપાણ્ડુરમ્||15.16||
પ્રવાળાકૃત સોપાનં તપ્તકાઞ્ચનવેદિકં|
મુષ્ણન્તમિવ ચક્ષૂંષિ દ્યોતમાનમિવ શ્રિયા||15.17||
વિમલં પ્રાંશુભાવત્વા દુલ્લિખન્ત મિવામ્બરમ્|

સ|| સ્તંભ સહસ્રેણ સ્થિતમ્ કૈલાસપાણ્ડુરમ્ પ્રવાળકૃતસોપાનમ્ તપ્તકાંચન વેદિકાં ચક્ષૂંસિ મુષ્ણન્તં ઇવ શ્રિયા દ્યોતમાનં ઇવ વિમલં પ્રાંશુભાવત્વાત્ અંબરં ઉલ્લિખંતમિવ||

||Sloka meanings||

સ્તંભ સહસ્રેણ સ્થિતમ્ - with a thousand pillars
કૈલાસપાણ્ડુરમ્ - white like mount Kailasa
પ્રવાળકૃતસોપાનમ્ - having stairs paved with corals
તપ્તકાંચન વેદિકાં - having altars of bright molten gold
ચક્ષૂંસિ મુષ્ણન્તં ઇવ શ્રિયા દ્યોતમાનં -
glowing with brilliance as if stealing the eyes
વિમલં પ્રાંશુભાવત્વાત્ અંબરં ઉલ્લિખંતમિવ -
looking white due to its light , it was tall as if touching the sky.

||Sloka summary||

( That tall temple was) with a thousand pillars, white like mount Kailasa, having stairs paved with corals, having altars of bright molten gold, glowing with brilliance as if stealing the eyes, looking white due to its light, it was tall as if touching the sky. ||15.16,17||

||Sloka 15.18,19||

તતો મલિન સંવીતાં રાક્ષસીભિઃ સમાવૃતામ્||15.18||
ઉપવાસકૃશાં દીનાં નિશ્સ્વસન્તીં પુનઃ પુનઃ|
દદર્શ શુક્લપક્ષાદૌ ચન્દ્રરેખામિવામલામ્||15.19||

સ|| તતઃ મલિનસંવીતાં રાક્ષસીભિઃ સમાવૃતાં ઉપવાસકૃશાં દીનાં પુનઃ પુનઃ નિઃશ્વસંતીં શુક્લપાક્ષાદૌ અમલાં ચન્દ્રરેખામિવ ( અબલાં) તાં દદર્શ||

||Sloka meanings||

તતઃ મલિનસંવીતાં -
wearing soiled clothes
રાક્ષસીભિઃ સમાવૃતાં -
surrounded by Rakshasa women
ઉપવાસકૃશાં દીનાં -
emaciated due to fasting and looking pitiable,
પુનઃ પુનઃ નિઃશ્વસંતીં -
sighing again and again
શુક્લપાક્ષાદૌ અમલાં ચન્દ્રરેખામિવ -
white and thin like the crescent moon at the beginning of a bright fortnight
તાં દદર્શ - saw that lady

||Sloka summary||

"There he saw a woman wearing soiled clothes, surrounded by Rakshasa women, emaciated due to fasting, looking pitiable, sighing again and again, white and thin like the crescent moon at the beginning of a bright fortnight." ||15.18,19||

||Sloka 15.20||

મન્દં પ્રખ્યાયમાનેન રૂપેણ રુચિરપ્રભાં|
પિનદ્ધાં ધૂમજાલેન શિખામિવ વિભાવસોઃ||15.20||

સ|| (સા) મન્દં પ્રખ્યાયમાનેન રૂપેણ ધૂમજલેન પિનદ્ધાં રુચિરપ્રભામ્ વિભાવસોઃ શિખામિવ(અસ્તિ) ||

Rama Tika says- "રૂપેણ રુચિર પ્રભા યસ્યા તાં ધૂમજાલેન પિનદ્ધામ્ અચ્છાદિતાં વિભાવસૂઃ અગ્રે શિખામિવ"

||Sloka meanings||

રુચિરપ્રભામ્ - with bright radiance
મન્દં પ્રખ્યાયમાનેન રૂપેણ -
faintly recognizable in form
ધૂમજલેન પિનદ્ધાં -
engulfed by a cloud of smoke
વિભાવસોઃ શિખામિવ -
like the tip of the fire

||Sloka summary||

She was faintly recognizable in appearance with bright radiance, looking like the tip of fire engulfed in smoke

||Sloka 15.21||

પીતેનૈકેન સંવીતાં ક્લિષ્ટેનોત્તમવાસસા|
સપઙ્કાં અનલઙ્કારં વિપદ્મામિવ પદ્મિનીમ્ ||15.21||

સ|| પીતેન એકેન ઉત્તમવાસસા સંવીતાં સપઙ્કં અનલઙ્કૃતાં વિપદ્માં પદ્મિનીં ઇવ |

Tilaka Tika says - ક્લિષ્ટેન જીર્ણેન, સપઙ્કાં મલવચ્છરીરામ્

Rama Tika says - ક્લિષ્ટેન જીર્ણતયા પ્રતીતેન એકેન ઉત્તમવાસસા સંવીતામ્, અનલઙ્કારામ્ અલઙ્કિતરહિતામ્ અત એવ વિપદ્માં પદ્મરહિતાં પદ્મિનીં સરસીમિવ સપઙ્કાં મલિનાં |

||Sloka meanings||

એકેન ક્લિષ્ટેન પીતેન ઉત્તમવાસસા સંવીતાં -
wearing a single worn out yellow cloth of superior quality,
અનલઙ્કારં સપઙ્કં-
dusty and unadorned
વિપદ્માં પદ્મિનીં ઇવ -
looking like a lotus pond bereft of lotuses

||Sloka summary||

"With a worn out body ,wearing a single worn out yellow cloth though of superior quality, dusty and unadorned, she was looking like a dusty lotus pond bereft of lotuses". ||15.21||

||Sloka 15.22||

વ્રીડિતાં દુઃખસંતપ્તાં પરિમ્લાનાં તપસ્વિનીમ્|
ગ્રહેણાઙ્ગારકેણેવ પીડિતામિવ રોહિણીમ્||15.22||

સ|| વ્રીડિતાં દુઃખસંતપ્તાં પરિમ્લાનાં તપસ્વિનીં અંગારકેણ ગ્રહેણા પીડિતાં રોહિણીં ઇવ ( ચ અસ્તિ) |

||Sloka meanings||.

વ્રીડિતાં દુઃખસંતપ્તાં -
bashful looking, tormented with agony
પરિમ્લાનાં - withered
તપસ્વિનીં - a woman of penance
અંગારકેણ ગ્રહેણા પીડિતાં રોહિણીં ઇવ -
like Rohini troubled by the planet Mars.

||Sloka summary||

"She was bashful looking, tormented with agony, a woman of penance. She was looking like Rohini troubled by the planet Mars." ||15.22||

||Sloka 15.23||

અશ્રુપૂર્ણમુખીં દીનાં કૃશામનશનેન ચ|
શોકધ્યાનપરાં દીનાં નિત્યં દુઃખપરાયણામ્||15.23||

સ|| દુઃખપરાયણામ્ અશ્રુપૂર્ણમુખીં દીનાં અનશનેન કૃશાં નિત્યં શોકધ્યાનપરાં (તાં દદર્શ)||

||Sloka meanings||

દુઃખપરાયણામ્ અશ્રુપૂર્ણમુખીં -
Overwhelmed with sorrow and eyes filled with tears
દીનાં અનશનેન કૃશાં -
looking dejected and emaciated by fasting
શોકધ્યાનપરાં -
meditating in grief
(તાં દદર્શ - અટ્ટિ આમેનુ ચૂચેનુ)

||Sloka summary||

"(She was) Overwhelmed with sorrow and eyes filled with tears, she was looking dejected and emaciated by fasting, meditating in grief" ||15.23||

||Sloka 15.24||

પ્રિયં જનમપશ્યંતીં પશ્યન્તીં રાક્ષસીગણમ્|
સ્વગણેન મૃગીં હીનાં શ્વગણાભિવૃતા મિવ||15.24||

સ|| સા પ્રિયં જનં અપશ્યંતીં રાક્ષસીગણં પશ્યંતીં સ્વગણેન હીનાં શ્વગણાભિવૃતાં મૃગીં ઇવ (અસ્તિ)||

||Sloka meanings||

પ્રિયં જનં અપશ્યંતીં - not seeing her dear people
રાક્ષસીગણં પશ્યંતીં - seeing only the Rakshasa women
સ્વગણેન હીનાં - separated from her group
શ્વગણાભિવૃતાં - surrounded by a group of hounds.
મૃગીં ઇવ - like a female deer

||Sloka summary||

" Not seeing her dear people, seeing only the Rakshasa women, she was like a female deer surrounded by a group of hounds."||15.24||

||Sloka 15.25||

નીલનાગાભયાવેણ્યા જઘનં ગત યૈકયા|
નીલયા નીરદાપાયે વનરાજ્યા મહીમિવ||15.25||

સ|| સા જઘનં ગતયા નીલનાગાભયા વેણ્યા નીરદાપાયે નીલયા વનરાજ્યા મહીં ઇવ |

Rama Tika says - નીલનાગભયા કૃષ્ણસદૃશ્યાજઘનં પૃષ્ટાન્તદેશં ગતયા પ્રાપ્તયા કેશવિન્યાસાભાવેન જટી ભૂતયા વેણ્યા ઉપલક્ષિતાં નીરદાપાયે ઘનાગમે નીલયા વનરાજ્યા મહીં ઇવ સ્થિતાં સીતાં દદર્શ|

Tilaka Tika says- પુરોભાગીયવેણીદ્વયરાહિત્યેન પૃષ્ટલમ્બૈક્યયા વેણ્યા નીલનાગભયા નીલસર્પ તુલ્યયા વેણ્યોપલક્ષિતામ્ અનેન તત્ સર્પે અન્યસ્ય મરણમેવેતિ સૂચિતમ્| મેઘાપાયે નીલયા વનરાજ્યોપલક્ષિતાં મહીં ઇવ સ્થિતામ્ |

||Sloka meanings||

સા જઘનં ગતયા -
her single braid touching her hips
નીલનાગાભયા વેણ્યા -
braid of hair looking like a black serpent
નીરદાપાયે -
at the end of a rainy season
નીલયા વનરાજ્યા મહીં ઇવ -
like the earth covered with a range of dark green trees ચેટ્લતો

||Sloka summary||

"With her single braid touching her hips, braid of hair looking like a black serpent, she appeared like the earth covered with a range of dark green trees at the end of a rainy season;" ||15.25||

||Sloka 15.26||

સુખાર્હં દુઃખસંતપ્તાં વ્યસનાનાં અકોવિદામ્|
તાં સમીક્ષ્ય વિશાલાક્ષીં અધિકં મલિનાં કૃશામ્ ||15.26||
તર્કયામાસ સીતેતિ કારણૈરુપપાદિભિઃ|

સ|| વિશાલાક્ષીં અધિકં મલિનાં કૃશાં તાં સમીક્ષ્ય સીતા ઇતિ તર્કયામાસ||

Rama Tika says - સુખાર્હં ઇતિ| સુખાર્હા સુખયોગ્યં વ્યસનાનાં દુઃખાનાં અકોવિદામ્ આવૈજ્ઞાત્રીં સદૂખસંતપ્તાં તાં સીતામ્ વિલોક્ય ઉપપાદિભિઃ સીતાબોધન સમર્થૈઃ કારણૈઃ ઇયં સીતઇતિ તર્કયામાસ|

||Sloka meanings||

સુખાર્હં દુઃખસંતપ્તાં -
one who deserved to be happy
વ્યસનાનાં અકોવિદામ્ -
not experienced in sorrows
અધિકં મલિનાં કૃશાં -
very much soiled emaciated
વિશાલાક્ષીં - wide eyed lady
તાં સમીક્ષ્ય - seeing her
સીતા ઇતિ તર્કયામાસ -
wondered if she is Sita

||Sloka summary||

"Seeing that thin wide eyed and very much emaciated lady, consumed by grief, not experienced in sorrow vices, she was like one who deserved to be happy, Hanuman started wondering if she is Sita."||15.26||

||Sloka 15.27||

હ્રિયમાણા તદા તેન રક્ષસા કામરૂપિણા||15.27||
યથારૂપાહિ દૃષ્ટા વૈ તથા રૂપેય મઙ્ગના|

સ|| ઇયં અંગના તથારૂપા તદા કામરૂપિણા તેન રક્ષસા હ્રિયમાણા યથારૂપા દૃષ્ટા ઇતિ||

Rama Tika says- તર્કપ્રકારમાહ - હ્રિયમાણેતિ||તેન રાવણેન હ્રિયમાણા સા સીતા તદા હરણસમયે યથારૂપા દૃષ્ટા યાદૃગ્વેષવર્ણાદિમત્ અનુભૂતા તથારૂફા અયં| ઇતિ||

||Sloka meanings||

ઇયં અંગના - this lady
તદા કામરૂપિણા રક્ષસા તેન -
that Rakshasa who can take any form
હ્રિયમાણા - taken away
યથારૂપા તથારૂપા દૃષ્ટા ઇતિ -
the same form is seen as the form seen here

||Sloka summary||

"This lady is of the same form as the one taken away using force by that Rakshasa who can take any form". ||15.27||

"યથારૂપા તથારૂપા" means that she is now of the same form as the form she was in when she was carried away by Ravana . Hence, she must be Sita is Hanuma's deduction

||Sloka 15.28,29||

પૂર્ણ ચન્દ્રાનનાં સુભૄં ચારુવૃત્તપયોધરામ્||15.28||
કુર્વન્તીં પ્રભયા દેવીં સર્વા વિતિમિરા દિશઃ|
તાં નીલકેશીં બિમ્બોષ્ટીં સુમધ્યામ્ સુપ્રતિષ્ટિતામ્||15.29||
સીતાં પદ્મપલાશાક્ષીં મન્મથસ્ય રતિં યથા|

સ|| પૂર્ણ ચંદ્રાનનાં સુભૄં ચારુવૃત્ત પયોધરાં સર્વાઃ દિશાં પ્રભયા વિતિમિરાઃ કુર્વતીં દેવીં નીલકેશીં બિંબોષ્ટીં સુમધ્યાં સુપ્રતિષ્ઠિતાં પદ્મપલાશાક્ષીં મન્મથસ્ય રતીં યથા સીતાં (દદર્શ) ||

||Sloka meanings||

પૂર્ણ ચંદ્રાનનાં - with face like that of a full Moon,
સુભૄં ચારુવૃત્ત પયોધરાં -
with shapely eye brows, beautiful breasts,
સર્વાઃ દિશાં પ્રભયા વિતિમિરાઃ -
rendering bright in all directions with her radiance
નીલકેશીં બિંબોષ્ટીં સુમધ્યાં -
with black hair, red lips like Bimba fruit, and slender waist
સુપ્રતિષ્ઠિતાં પદ્મપલાશાક્ષીં -
eyes like lotus petals and pleasing limbs.
મન્મથસ્ય રતીં યથા સીતાં -
Sita, looking like Rati of Manmatha

||Sloka summary||

"With face like that of a full Moon, with shapely eye brows, beautiful breasts, rendering bright in all directions with her radiance. She was like the queen with black hair, red lips like Bimba fruit, eyes like lotus petals and pleasing limbs. She was like Rati of Manmatha." ||15.28,29||

Govindaraja a says in his Tika that from the Sloka " પૂર્ણ ચન્દ્રાનનાં" till the Sloka "વિદ્યાં પ્રશિથિલામ્ ઇવ", all of that is one long sentence, essentially describing the state of Sita

||Sloka 15.30||

ઇષ્ટાં સર્વસ્ય જગતઃ પૂર્ણચન્દ્ર પ્રભામિવ ||15.30||
ભૂમૌ સુતનુમાસીનાં નિયતામિવ તાપસીં |

સ|| સા પૂર્ણચન્દ્ર પ્રભાં ઇવ સર્વસ્ય જગતઃ ઇષ્ટાં નિયતાં તાપસીં ઇવ ભૂમૌ આસીનામ્ સુતનું (અસ્તિ) ||

||Sloka meanings||

સા પૂર્ણચન્દ્ર પ્રભાં ઇવ -
bright like the radiance of full moon
સર્વસ્ય જગતઃ ઇષ્ટાં -
favorite of the whole world.
નિયતાં તાપસીં ઇવ -
austere like an ascetic,
ભૂમૌ આસીનામ્ સુતનું -
sitting on the ground with lovely figure

||Sloka summary||

"She was bright like the radiance of full moon favorite of the whole world. She was austere like an ascetic sitting on the ground with lovely figure. Timid. "||15.30||

Tilaka Tika says - ચન્દ્રપ્રભા સદૃશાં સર્વ આનન્દકારકત્વેન ; the simile with Moons radiance because it is pleasing for all. So is Sita for all beings.

Rama Tika says - મન્મથસ્ય સંબન્ધિનીમ્ રતીં યથા અતિરૂપાત્વેન તત્ સદૃશીં સર્વસ્ય જગતઃ ઇષ્ટાં પૂજ્યામ્ | Because she is most beautiful hence comparison with Mamatha's wife.

||Sloka 15.31||

નિશ્સ્વાસબહુળાં ભીરું ભુજગેન્દ્ર વધૂમિવ ||15.31||
શોકજાલેન મહતા વિતતેન ન રાજતીમ્|

સ|| સા ભીરું ભુજગેન્દ્રવધૂમ્ ઇવ નિઃશ્વાસબહુળાં મહતા વિતનેન શોખજાલેન ન રાજતીં (અસ્તિ) ||

||Sloka meanings||

સા ભીરું ભુજગેન્દ્રવધૂમ્ ઇવ -
she, like the timid consort of the serpent Lord
નિઃશ્વાસબહુળાં -
sighing continuously
મહતા વિતનેન શોખજાલેન -
caught in a web of great grief
ન રાજતીમ્ -
looking gloomy

||Sloka summary||

"Continuously sighing like the timid (hissing) consort of the serpent Lord, she was looking gloomy caught in web of a great grief." ||15.31||

Tilaka Tika says - ભુજગેન્દ્રવધૂ સાદૃશમ્ દુષ્પ્રધૃષ્યત્વેન રક્ષઃ કુલનાશકત્વેન- Simile with the hissing consort of the king of serpents , is hinting at destruction of the Rakshasa clan.

||Sloka 15.32||

સંસક્તાં ધૂમજાલેન શિખામિવ વિભાવસોઃ||15.32||
તાં સ્મૃતીમિવ સન્દિગ્ધામ્ વૃદ્ધિં નિપતિતામિવ|

સ||ધૂમ્રજાલેન સંસક્તાં વિભાવસૌ શિખામિવ સંદિગ્ધામ્ સ્મૃતીં ઇવ નિપતિતં ઋદ્ધમિવ તામ્ ( દદર્શ)||

Govinda Raja says - ઋદ્ધિં સંપદમ્ નિપતિતાં ક્ષીણામ્, Treasure that has deteriorated ;

Rama Tika says- નિપતિતં ઋદ્ધમિવ ભીત્યા ચૌરાદિભિઃ ક્ક્વચિન્નિક્ષિપ્તામ્ ઋદ્ધિમ્ - treasure that was hidden by the robbers who were scared of being caught

Rama Tika says - સંદિગ્ધામ્ અર્થનિશ્ચયવિષયક સંદેહ વિશિષ્ટાં સ્મૃતીં સ્મૃતિં ઇવ; like a Smriti saying which was difficult to state firmly

||Sloka meanings||

ધૂમ્રજાલેન સંસક્તાં -
obscured by a cloud of smoke
વિભાવસૌ શિખામિવ -
like a flame of fire obscured
સંદિગ્ધામ્ સ્મૃતીં ઇવ -
like a text of Smriti of doubtful meaning
નિપતિતં ઋદ્ધમિવ -
like a hidden away treasure
(તામ્ દદર્શ) - (saw her)

||Sloka summary||

"She was like a flame of fire obscured by a cloud of smoke, like a text of Smriti of doubtful meaning, like a hidden away treasure." ||15.32||

||Sloka 15.33||

વિહતા મિવ ચ શ્રદ્ધાં આશાં પ્રતિહતામિવ||15.33||
સોપસર્ગાં યથાસિદ્ધિં બુદ્ધિં સ કલુષામિવ|

સ|| વિહતામિવ શ્રદ્ધાં ચ આશાં પ્રતિહતાં ઇવ સોપસર્ગાં સિદ્ધિમ્ ઇવ સકલુષાં બુદ્ધિમિવ ||

Rama Tika says- નાસ્તિકબુદ્ધ્યા અનાદૃતાં શ્રદ્ધામિવ, પ્રતિહતાં લાભા અભાવાત્ નિવૃત્તામ્ આશાં ઇવ, સોપસર્ગામ્ વિઘ્નૈઃ સંયુક્તાં સિદ્ધિં ઇવ, સકલુષાં સંશયાદિના વિશિષ્ટાં બુદ્ધિં ઇવ| Like faith which was shaken by ignorance, hope lost by likely losses, intellect that was beset with doubts.

||Sloka meanings||

વિહતામિવ શ્રદ્ધાં - like a lost faith
આશાં પ્રતિહતાં ઇવ - a hope obstructed
સોપસર્ગાં સિદ્ધિમ્ ઇવ - success inhibited
સકલુષાં બુદ્ધિમિવ - vitiated intellect

||Sloka summary||

"She was like lost faith, a hope obstructed, success inhibited , vitiated intellect."

||Sloka 15.34||

અભૂતેનાપવાદેન કીર્તિં નિપતિતામિવ ||15.34||
રામોપરોધવ્યધિતાં રક્ષોહરણ કર્શિતામ્|

સ||અભૂતેન અપવાદેન નિપતિતાં કીર્તિમિવ રામોપરોધવ્યધિતાં રક્ષોહરણ કર્શિતાં (તામ્ દદર્શ)||

Rama Tika says - "રામોપરોધેન રામસેવા નિરોધેન વ્યધિતાં", troubled by the fact of being obstructed from serving Rama

||Sloka meanings||

અભૂતેનાપવાદેન નિપતિતાં કીર્તિમિવ -
like a fame soiled by false allegation
રક્ષોહરણ કર્શિતાં -
emaciated on account being kidnapped by the Rakshasa
રામોપરોધવ્યધિતાં -
troubled by separation from Rama

||Sloka summary||

"She was like a fame soiled by false allegation, troubled by separation from Rama, emaciated on account being kidnapped by the Rakshasa." ||15.34||

||Sloka 15.35,36||

અબલાં મૃગશાબાક્ષીં વીક્ષમાણાં તત સ્તતઃ||15.35||
ભાષ્પામ્બુપરિપૂર્ણેન કૃષ્ણવક્રાક્ષિપક્ષ્મણા|
વદનેનાપ્રસન્નેન નિશ્સ્વસન્તીં પુનઃ પુનઃ||15.36||

સ|| મૃગશાબાક્ષીં ભાષ્પામ્બુપરિપૂર્ણેન કૃષ્ણવક્રાક્ષિ પક્ષ્મણા અપ્રસન્નેન વદનેન તતઃ તતઃ વીક્ષમાણં પુનઃ પુનઃ નિશ્સ્વસન્તીં અબલાં ||

||Sloka meanings||

મૃગશાબાક્ષીં - Fawn eyed
ભાષ્પામ્બુપરિપૂર્ણેન - with eyes full of tears
કૃષ્ણવક્રાક્ષિ પક્ષ્મણા - with black curved eyelashes
અપ્રસન્નેન વદનેન - with an unhappy face
તતઃ તતઃ વીક્ષમાણં - looking here and there
પુનઃ પુનઃ નિશ્સ્વસન્તીં અબલાં - lady sighing again and again

||Sloka summary||

"Fawn eyed, with an unhappy face, with eyes full of tears with black curved eyelashes sighing again and again she was ( anxiously) looking here and there." ||15.35,36||

||Sloka 15.37||

મલપઙ્કધરાં દીનાં મણ્ડનાર્હાં અમણ્ડિતામ્|
પ્રભાં નક્ષત્રરાજસ્ય કાલમેઘૈરિવાવૃતામ્||15.37||

સ|| મલપઙ્કધરાં દીનાં મણ્ડનાર્હાં અમણ્ડિતામ્ કાલમેઘૈઃ આવૃતાં નક્ષત્રરાજસ્ય પ્રભાં ઇવ||

||Sloka meanings||

મલપઙ્કધરાં દીનાં -
covered with dust and looking dejected
મણ્ડનાર્હાં અમણ્ડિતામ્ -
not adorned though deserved to be adorned
કાલમેઘૈઃ આવૃતાં -
covered by black clouds
નક્ષત્રરાજસ્ય પ્રભાં ઇવ -
like the radiance of the king of stars

||Sloka summary||

"She was covered with dust and looking dejected, not adorned though deserved to be adorned, like the radiance of the king of stars, covered by black clouds."||15.37||

||Sloka 15.38||

તસ્ય સંદિદિહે બુદ્ધિઃ મુહુઃ સીતાં નિરીક્ષ્યતુ|
આમ્નાયાનાં અયોગેન વિદ્યાં પ્રશિથિલામિવ||15.38||

સ|| આમ્નાયાનાં અયોગેન પ્રશિથિલાં વિદ્યાં ઇવ સીતાં નિરીક્ષ્ય તસ્ય બુદ્ધિઃ તુ મુહુઃ સંદિદિહે||

||Sloka meanings||

આમ્નાયાનાં અયોગેન ઇવ-
like the Vedic knowledge which is not practiced
પ્રશિથિલાં વિદ્યાં - faded knowledge
સીતાં નિરીક્ષ્ય - Looking at Sita
તસ્ય બુદ્ધિઃ તુ - his mind also
મુહુઃ સંદિદિહે - wavered again and again

||Sloka summary||

"She was like the Vedic knowledge that faded for want of recitation. Looking at her Hanuman's mind also wavered." ||15.38||

||Sloka 15.39||

દુઃખેન બુબુધે સીતાં હનુમાનનલઙ્કૃતામ્|
સંસ્કારેણ યથા હીનાં વાચં અર્થાંતરં ગતમ્||15.39||

સ|| હનુમાન્ અનલંકૃતામ્ સંસ્કારેણ હીનં અર્થાંતરં ગતં વાચં યથા સીતાં દુઃખેન બુબુધે||

Tilaka Tika says- દુઃખ બોધ્યત્વે હેતુઃ - અનલંકૃતામ્ ઇતિ| સંસ્કારેણેતિ સ્નાનુલેપાદિઃ અઙ્ગ સંસ્કારઃ| વાચો વ્યાકરણજ્ઞાનાદિજઃ સંસ્કારઃ| દેવૌ અર્થાન્તરગતત્વં દેશાન્તરગતત્વમ્ | વાચસ્તુ વિવક્ષિતાર્થાત્ અન્યાર્થ બોધકત્વમ્ | વાચોઽર્થં યથા વ્યાકરણાદ્યાભ્યાસ દુઃખેન વ્યુત્પત્તિં સંપાદ્ય બુધ્યતે, તદ્વત્ સીતાં કષ્ટેન બુબુધે|

Rama Tika says- સંસ્કારેણ યથોચિત સ્નાનાદિ રૂપ સંસ્કૃત્યા હીનામ્, અત એવ અર્થાન્તર ગતાં વાચં ઇવ અનલંકૃતાં સીતામ્ દુઃખેન બુબુધે|

||Sloka meanings||

અનલંકૃતામ્ સીતાં - Sita devoid of decoration
સંસ્કારેણ હીનં - by lack of practice
અર્થાંતરં ગતં વાચં - like the word changing its meaning
હનુમાન્ દુઃખેન બુબુધે - Hanuma recognized with difficulty

||Sloka summary||

"Hanuman with difficulty recognized Sita devoid of decoration like the difficulty in recognizing a word that lost its meaning for want of usage." ||15.39||

||Sloka 15.40||

તાં સમીક્ષ્ય વિશાલાક્ષીં રાજપુત્રીં અનિંદિતામ્|
તર્કયામાસ સીતેતિ કારણૈરુપપાદિભિઃ||15.40||

સ|| અનિંદિતાં રાજપુત્રીં વિશાલાક્ષીં સમીક્ષ્ય તાં સીતા ઇતિ કારણૈઃ ઉપપાદિભિઃ તર્કયામાસ||

Rama Tika says - " તાં સીતાં સમીક્ષ્ય કારણૈઃ હેતુભિઃ ઉપપાદયન્ સન્ ઇયં સીતેતિ તર્કયામાસ અનુમાનેન નિશ્ચયં ચકાર" ; meaning that by logical reasoning and right signs Hanuman confirmed his thought that she is indeed Sita.

||Sloka meanings||

અનિંદિતાં રાજપુત્રીં -
blameless princess
વિશાલાક્ષીં સમીક્ષ્ય -
seeing the princess of wide eyes
તાં સીતા ઇતિ - she is indeed Sita.
કારણૈઃ ઉપપાદિભિઃ તર્કયામાસ -
by right signs and reasons Hanuman came to the conclusion

||Sloka summary||

"Seeing that blameless princess of wide eyes, by right signs and reasons Hanuman came to the conclusion that she is indeed Sita." ||15.40||

||Sloka 15.41||

વૈદેહ્યા યાનિ ચાઙ્ગેષુ તદા રામોઽન્વકીર્તયત્|
તાન્ આભરણજાલાનિ ગાત્રશોભીન્યલક્ષયત્||15.41||

સ|| તદા રામઃ યાનિ આભરણજાલાનિ વૈદેહ્યાઃ અંગેષુ અન્વકીર્તયત્ ગાત્રશોભિનિ તાનિ અલક્ષયત્ ||

||Sloka meanings||

તદા રામઃ યાનિ આભરણજાલાનિ -
the ornaments which Rama
વૈદેહ્યાઃ અંગેષુ અન્વકીર્તયત્ -
described as being worn by Vaidehi
ગાત્રશોભિનિ તાનિ અલક્ષયત્ -
those ornaments adding grace to her were seen

||Sloka summary||

"Hanuman observed that the ornaments which Rama
described as being worn by Vaidehi, those ornaments adding grace to her were seen on Vaidehi." ||15.41||

||Sloka 15.42||

સુકૃતૌ કર્ણવેષ્ટૌ ચ શ્વદંષ્ટ્રૌ ચ સુસંસ્થિતૌ|
મણિવિદ્રુમ ચિત્રાણિ હસ્તેષ્વાભરણાનિ ચ ||15.42||
શ્યામાનિ ચિરયુક્તત્વાત્ તથા સંસ્થાનવંતિ ચ|

સ|| સુકૃતૌ કર્ણવેષ્ટૌ સુસંસ્થિતૌ શ્વંદષ્ટ્રૌ ચ હસ્તેષુ મણિવિદ્રુમ ચિત્રાણિ આભરણાનિ ચ ચિરયુક્તત્વાત્ શ્યામાનિ સંસ્થાનવંતિ ચ ||

||Sloka meanings||

સુકૃતૌ કર્ણવેષ્ટૌ -
well-crafted ear ornaments,
સુસંસ્થિતૌ શ્વંદષ્ટ્રૌ ચ -
properly fitting Svadamshtras
હસ્તેષુ મણિવિદ્રુમ ચિત્રાણિ આભરણાનિ ચ -
ornaments on hands wonderfully variegated corals and gems.
ચિરયુક્તત્વાત્ -
due to constant use for long time
શ્યામાનિ સંસ્થાનવંતિ ચ -
blackened leaving marks on her body.

||Sloka summary||

"He also observed well-crafted ear ornaments, properly fitting Svadamshtras and on hands wonderfully variegated corals and gems. The ornaments blackened due to constant use have left marks on her body."||15.42||

||Sloka 15.43,44||

તાન્યે વૈતાનિ મન્યેઽહં યાનિ રામોઽન્વકીર્તયત્||15.43||
તત્રયા ન્યવહીનાનિ તાન્યહં નોપલક્ષયે |
યાન્યસ્યા નાવહીનાનિ તાન્ ઇમાનિ નસંશયઃ||15.44||

સ||યાનિ રામઃ અન્વકીર્તયત્ તાન્યેવ અહં મન્યે| તત્ર યાનિ અવહીનાનિ તાનિ અહં નોપલક્ષ્યે |અસ્યાઃ યાનિ ન અવહીનાનિ તાનિ ઇમાનિ સંશયઃ ન||

||Sloka meanings||

યાનિ રામઃ અન્વકીર્તયત્ -
those ornaments that Rama has described
તાન્યેવ અહં મન્યે - those are the same ones I think.
તત્ર યાનિ અવહીનાનિ - those that were dropped
તાનિ અહં નોપલક્ષ્યે - I do not see them
અસ્યાઃ યાનિ ન અવહીનાનિ - the ones that are not dropped
તાનિ ઇમાનિ સંશયઃ ન - are these I have no doubt

||Sloka summary||

"Those ornaments that Rama has described are the same ones I think. The ornaments that were dropped are not on her. The ones that are not dropped are these I have no doubt." ||15.43,44||

||Sloka 15.45||

પીતં કનકપટ્ટાભં સ્રસ્તં તદ્વસનં શુભમ્|
ઉત્તરીયં નગાસક્તં તદા દ્રષ્ટું પ્લવઙ્ગમૈઃ||15.45||

સ|| પીતં કનકપટ્ટાભં શુભં ઉત્તરીયં સ્રક્તં નગાસક્તં તત્ વસ્ત્રં તદા પ્લવઙ્ગમૈઃ દ્રષ્ટં||

||Sloka meanings||

પીતં કનકપટ્ટાભં -
yellow, shining like gold
શુભં ઉત્તરીયં -
auspicious upper cloth
સ્રક્તં નગાસક્તં તત્ વસ્ત્રં -
that garment, slipped and stuck to the trees
તદા પ્લવઙ્ગમૈઃ દ્રષ્ટં -
then seen by the Vanaras

||Sloka summary||

"That auspicious yellow upper cloth shining like gold, slipped from Sita and stuck to the trees, is the one seen by the Vanaras." ||15.45||

||Sloka 15.46||

ભૂષણાનિ ચ મુખ્યાનિ દૃષ્ટાનિ ધરણી તલે|
અનયૈવાપવિદ્દાનિ સ્વનવન્તિ મહન્તિ ચ||15.46||

સ|| નયૈવ ધરણી તલે અપવિદ્ધાનિ સ્વનવન્તી મહન્તિ મુખ્યાનિ ભૂષણાનિ ચ દ્રષ્ટાનિ||

||Sloka meanings||

નયૈવ ધરણી તલે અપવિદ્ધાનિ -
by her alone dropped on the ground
સ્વનવન્તી મહન્તિ મુખ્યાનિ ભૂષણાનિ -
those excellent and choicest ornaments dropped making jingling noise
ચ દ્રષ્ટાનિ - were seen too

||Sloka summary||

"Those excellent choice ornaments that make jingling noises, which were thrown down on the ground by her were seen too". ||15.46||

||Sloka 15.47||

ઇદં ચિરગૃહીતત્વાત્ વ્યસનં ક્લિષ્ટવત્તરમ્|
તથાઽપિ નૂનં તદ્વર્ણં તથા શ્રીમત્ યથેતરત્||15.47||

સ|| ઇદં વસનં ચિરગૃહીતત્વાત્ ક્લિષ્ટવત્તરમ્ તથાપિ નૂનં તદ્વર્ણં ઇતરત્ યથા તથા શ્રીમત્||

||Sloka meanings||

ઇદં વસનં ચિરગૃહીતત્વાત્ - this cloth worn too long,
ક્લિષ્ટવત્તરમ્ તથાપિ - crumpled. then
નૂનં તદ્વર્ણં - Surely its color
ઇતરત્ યથા તથા શ્રીમત્- shining like another fresh cloth

||Sloka summary||

"This cloth worn long, thus is looking crumpled. Even so its color is shining like another fresh cloth."||15.48||

||Sloka 15.48||

ઇયં કનકવર્ણાઙ્ગી રામસ્ય મહિષી પ્રિયા |
પ્રણષ્ટાઽપિ સતી યાઽસ્ય મનસો ન પ્રણસ્યતિ||15.48||

સ|| ઇયં કનકવર્ણાઙ્ગી રામસ્ય પ્રિયા મહિષી સતી યા પ્રણષ્ટાપિ અસ્ય મનસઃ નપ્રણસ્યતિ ||

||Sloka meanings||

ઇયં કનકવર્ણાઙ્ગી - This lady of golden complexion
રામસ્ય પ્રિયા મહિષી સતી - Rama's beloved queen
યા પ્રણષ્ટાપિ - though lost ( being carried away)
અસ્ય મનસઃ ન પ્રણસ્યતિ - does not disappear from his mind

||Sloka summary||

". This lady of golden complexion, Rama's beloved queen even though lost ( being carried away) does not disappear from his mind".

||Sloka 15.49,50||

ઇયં સા યત્કૃતે રામશ્ચતુર્ભિઃ પરિતપ્યતે|
કારુણ્યે નાનૃશંસ્યેન શોકેન મદનેન ચ||15.49||
સ્ત્રી પ્રણષ્ટેતિ કારુણ્યાત્ આશ્રિતેત્યાનૃશંસ્યતઃ|
પત્ની નષ્ટેતિ શોકેન પ્રિયેતિ મદનેન ચ||15.50||

સ|| યત્ કૃતે રામઃ પ્રણષ્ટા સ્ત્રી ઇતિ કારુણ્યાત્ આશ્રિતેતિ અનૃશંસ્યતઃ નષ્ટા પત્ની ઇતિ શોકેન પ્રિયા ઇતિ મદનેન કારુણ્યેન આનૃશંસ્યેન શોકેન મદનેન ચતુર્ભિઃ પરિતપ્યતે સા ઇયં||

||Sloka meanings||

પ્રણષ્ટા સ્ત્રી ઇતિ કારુણ્યાત્ -
lost with compassion because she is woman,
આશ્રિતેતિ અનૃશંસ્યતઃ -
because of gentleness for one who took refuge
નષ્ટા પત્ની ઇતિ શોકેન -
sorrow because she is his wife
પ્રિયા ઇતિ મદનેન -
passion because she is his love".
કારુણ્યેન આનૃશંસ્યેન શોકેન મદનેન -
compassion, gentleness, sorrow and passion
ચતુર્ભિઃ પરિતપ્યતે -
thus with fourfold concerns Rama is suffering

||Sloka summary||

" Rama is lost with compassion because she is woman, because of gentleness for one who took refuge, sorrow because she is his wife, passion because she is his love, thus with fourfold concerns Rama is suffering

||Sloka 15.51||

અસ્યા દેવ્યા યથા રૂપં અઙ્ગપ્રત્યઙ્ગ સૌષ્ટવમ્|
રામસ્ય ચ યથારૂપં તસ્યેય મસિતેક્ષણા||15.51||

સ|| અસ્યાઃ દેવ્યાઃ રૂપં અઙ્ગપ્રત્યઙ્ગસૌષ્ટવં યથા ચ તસ્ય રૂપં યથા ઇયં અસિતેક્ષણા||

||Sloka meanings||

અસ્યાઃ દેવ્યાઃ રૂપં - her divine charming form
અઙ્ગપ્રત્યઙ્ગસૌષ્ટવં યથા - with perfect limbs
તસ્ય રૂપં યથા - a match for Rama's form too
ઇયં અસિતેક્ષણા - he black eyed Sita too

||Sloka summary||

"The black eyed Sita and her divine charming body with perfect limbs are a match for Rama's form too. ||15.51||

||Sloka 15.52||

અસ્યા દેવ્યા મનસ્તસ્મિન્ તસ્ય ચાસ્યાં પ્રતિષ્ટિતમ્|
તેનેયં સ ચ ધર્માત્મા મુહૂર્તમપિ જીવતિ||15.52||

સ|| અસ્યાઃ દેવ્યાઃ મનઃ તસ્મિન્ તસ્ય અસ્યાં પ્રતિષ્ટિતં| તેન ઇયં ધર્માત્મા સ ચ મુહૂર્તમપિ જીવતિ||

||Sloka meanings||

અસ્યાઃ દેવ્યાઃ મનઃ તસ્મિન્ -
her divine mind is fixed on Rama
તસ્ય અસ્યાં પ્રતિષ્ટિતં -
his mind is fixed on her.
તેન ઇયં ધર્માત્મા -
for this reason righteous Rama
સ ચ મુહૂર્તમપિ જીવતિ -
she too are able to survive till this moment".

||Sloka summary||

"Her divine mind is fixed on Rama . His mind is fixed on her. For this reason she and righteous Rama are able to survive till this moment". ||15.52||

||Sloka 15.53||

દુષ્કરં કૃતવાન્ રામો હીનોયદનયા પ્રભુઃ|
ધારય ત્યાત્મનો દેહં ન શોકે નાવસીદતિ||15.53||

સ|| પ્રભુઃ રામઃ અનયા હીનઃ આત્મનઃ દેહં ધારયતિ ઇતિ યત્ શોકેન ન અવસીદતિ દુષ્કરં કૃતવાન્ ||

||Sloka meanings||

પ્રભુઃ રામઃ અનયા હીનઃ -
Lord Ram in separation from her
આત્મનઃ દેહં ધારયતિ ઇતિ -
sustaining himself,
યત્ શોકેન ન અવસીદતિ -
without allowing himself to sink and perish
દુષ્કરં કૃતવાન્ -
accomplished a difficult task

||Sloka summary||

"Lord Rama has accomplished a difficult task in sustaining himself, without allowing himself to sink and perish during separation from her"||15.54|

||Sloka 15.54||

દુષ્કરંકુરુતે રામો ય ઇમાં મત્તકાસિનીમ્|
સીતાં વિના મહાબાહુઃ મુહૂર્તમપિ જીવતિ||15.54||

સ|| યઃ ઇમામ્ સીતાં મત્તકાશિનીં વિના મુહૂર્તમપિ જીવતિ મહાબાહુઃ રામઃ દુષ્કરં કુરુતે||

||Sloka meanings||

યઃ ઇમામ્ સીતાં -
this Sita
મત્તકાશિનીં વિના -
without the lady of intoxicating luster
મુહૂર્તમપિ જીવતિ -
live even for a moment
મહાબાહુઃ રામઃ દુષ્કરં કુરુતે -
indeed a difficult task accomplished by strong armed Rama.||

||Sloka summary||

"That without Sita, a lady of intoxicating luster , he is able to live even for a moment is indeed a difficult task accomplished by strong armed Rama".||15.54||

||Sloka 15.55||

એવં સીતાં તદા દૃષ્ટ્વા હૃષ્ટઃ પવન સંભવઃ|
જગામ મનસા રામં પ્રશશંસ ચ તં પ્રભુમ્||15.55||

સ|| પવનસંભવઃ તદા સીતાં દૃષ્ટ્વા એવં હૃષ્ટઃ મનસા રામં જગાં તાં પ્રભું પ્રશશંસ ચ||

||Sloka meanings||

પવનસંભવઃ તદા સીતાં દૃષ્ટ્વા -
the son of wind god seeing Sita
હૃષ્ટઃ - delighted
મનસા રામં જગાં - reached Rama in his mind
તાં પ્રભું પ્રશશંસ ચ - praised that Lord

||Sloka summary||

"The son of wind god seeing Sita , delighted , reached Rama in his mind thus and praised that lord."||15.55||

Thus on finding Sita, Hanuma was delighted thinking about both Rama and Sita.

This is also the last sloka of the fifteenth Sarga

Thus Sarga 15 is the story of Hanuman finally seeing Sita in that Ashoka grove.

Throughout Sundarakanda, Sita is seen three forms.

(1) As Lakshmi the consort of the Lord of Lords

(2) She has taken the form of Sita and appeared on earth as Janaka's daughter. She is worshipped by Hanuman as Sita.

(૩) She is the universal mother. As the universal mother she is arbiter between the Paramatman and Jivatman , and is the one who unites the two .

She is the one indirectly helps in making the friendship between Vibhishana and Rama

Even though Ravana does not hear, she makes her attempt to tell Ravana to make friendship with Rama

Acting like a common being , she shows how one in separation from the Paramatman should strive to reach Paramatman..

Even as part of the outer shell of the story , she shows how a virtuous woman acts in separation from her husband .

Thus we see Sita in many different forms

We must also see the messages she give in her different forms.

Thus ends Sarga 15 of Sundarakanda

ઇત્યાર્ષે શ્રીમદ્રામાયણે આદિકાવ્યે વાલ્મીકીયે
ચતુર્વિંશત્સહસ્રિકાયાં સંહિતાયામ્
શ્રીમત્સુંદરકાંડે પંચદશસ્સર્ગઃ||

||om tat sat ||