Sanskrit Text in Telugu , Kannada, Gujarati, Devanagari, English

|| om tat sat||

 

Sundarakanda
Sarga 38

In the thirty seventh Sarga, Sita declines Hanuma's offer to carry her on his back and unite her with Rama. Sita agreed that Hanuma can kill all the Rakshasas. Hanuma can carry her back too. But then she said that if that were to happen, "राघवस्य यशो हीयेत्'। Raghava's fame will be affected. In addition her vow of being a devoted wife too will be affected, if she follows Hanuma's suggestion. So, she says it is more appropriate that, Rama comes to Lanka, defeats Ravana and takes her back. I ringing tone she says "तत् तस्य सदृशं" - that is appropriate for him: Hanuma praises her reply and says, -" तत् ते सदृशं", "That is just so appropriate coming from you".

Then Hanuman asks for a remembrance which Rama will recognize. Sita in response relates the story of Crow, which is the main theme if Sarga thirty-eight.

Now we go through the Slokas of Sarga 38.

||Sloka 38.01||

ततः स कपिशार्दूलः तेन वाक्येन हर्षितः।
सीतामुवाच तत् श्रुत्वा वाक्यं वाक्य विशारदः॥38.01||

स॥ ततः तत् वाक्यं श्रुत्वा तेन वाक्येन हर्षिता वाक्य विशारदः कपिशार्दूलः सीतां उवाच॥

॥Sloka meanings||

ततः तत् वाक्यं श्रुत्वा -
having heard those words,
तेन वाक्येन हर्षिता -
delighted with her words
वाक्य विशारदः कपिशार्दूलः -
best among Vanaras, eloquent in speech
सीतां उवाच -
spoke to Sita.

||Sloka summary||

"The Best among Vanaras, eloquent in speech, having heard those words, was delighted and spoke to Sita." ॥38.01॥

॥Sloka 38.02||

युक्तरूपं त्वया देवि भाषितं शुभदर्शने।
सदृशं स्त्रीस्वभावस्य साध्वीनां विनयस्य च॥38.02||

स॥ हे शुभदर्शने देवि त्वया भाषितं युक्तरूपं सदृशं स्त्री स्वभावस्य साद्वीनां विनयस्य च॥

Tilaka Tika says - वचनस्य युक्तरूपं प्राशस्त्यं दर्शयति।

||Sloka meanings||

हे शुभदर्शने देवि -
oh Devi , whose appearance is auspicious
त्वया भाषितं युक्तरूपं -
what was spoken by you is proper
स्त्री स्वभावस्य -
for a woman's nature
साद्वीनां विनयस्य च -
nature of a virtuous woman
सदृशं - appropriate for

||Sloka summary||

"Oh Devi , whose appearance is auspicious, what you said is proper , and is appropriate for a woman's nature, and the nature of a virtuous woman." ||38.02||

||Sloka 38.03||

स्त्रीत्वं न तु समर्थ हि सागरं व्यतिवर्तितुम्।
मा मधिष्ठाय विस्तीर्णं शतयोजन मायतम्॥38.03||

स॥ मम अधिष्ठाय शतयोजनं विस्तीर्णं सागरं व्यतिवर्तितुं स्त्रीत्वं न समर्थं हि ||

||Sloka meanings||

मम अधिष्ठाय - climbing up on my back
शतयोजनं विस्तीर्णं सागरं व्यतिवर्तितुं -
to cross hundred Yojana wide ocean
स्त्रीत्वं न समर्थं हि - not possible for a woman

||Sloka summary||

"Climbing up on my back and to cross hundred Yojana wide ocean is not possible for a woman". ||38.03||

 

||Sloka 38.04||

द्वितीयं कारणं यच्च ब्रवीषि विनयान्विते।
रामात् अन्यस्य नार्हामि संस्पर्शमिति जानकि॥38.04||

स॥ हे जानकी विनयान्विते द्वितीयं कारणं यत् ब्रवीषि रामात् अन्यस्य संस्पर्शं न अर्हामि इति तत् ||

||Sloka meanings||

हे जानकी विनयान्विते -
oh Janaki imbued with humility
द्वितीयं कारणं यत् ब्रवीषि -
second reason which you told
रामात् अन्यस्य संस्पर्शं न अर्हामि इति तत् -
other than Rama you cannot touch another person

||Sloka summary||

"Oh Janaki imbued with humility the second reason which you told is that other than Rama you cannot touch another person." ||38.04||

||Sloka 38.05||

एतत् ते देवि सदृशं पत्न्यास्तस्य महात्मनः।
का ह्यान्या त्वा मृते देवि ब्रूयात् वचन मीदृशम् ||38.05||

स॥ देवि ! एतत् महात्मनः पत्न्याः तस्य सदृशं | त्वं ऋते अन्याः काः ईदृशं वचनं ब्रूयात् |

||Sloka meanings||

महात्मनः पत्न्याः -
for the wife of the great soul
एतत् तस्य सदृशं -
this is appropriate for her
त्वं ऋते अन्याः काः -
other than you who else
ईदृशं वचनं ब्रूयात् -
can say such words

||Sloka summary||

"Oh Devi ! This is appropriate for the wife of the great soul. Other than you who else can say such words." ||38.05||

||Sloka 38.06||

श्रोष्यते चैव काकुत्स्थः सर्वं निरवशेषतः।
चेष्ठितं य त्वया देवि भाषितं ममचाग्रतः॥38.06||

स॥ काकुत्स्थः देवि त्वया यत् चेष्टितं ममाग्रतः भाषितं च सर्वं निरवशेषतः श्रोष्यते॥

॥Sloka meanings||

देवि त्वया यत् चेष्टितं -
oh Devi, whatever you have done
ममाग्रतः भाषितं च सर्वं निरवशेषतः -
said in front of me all of that without any omissions
काकुत्स्थः श्रोष्यते -
will be heard by the scion of Kakutstha

||Sloka summary||

"Oh Devi ! Whatever you have done or said in front of me will be heard by the scion of Kakutstha." ||38.06||

||Sloka 38.07||

कारणैर्बहुभिर्देवि रामप्रिय चिकीर्षया।
स्नेहप्रस्कन्न मनसा मयैतत् समुदीरितम्॥38.07||

स॥ देवि बहुभिः कारणैः रामप्रियचिकीर्षया स्नेहप्रस्कन्न मनसा मया एतत् समुदीरितं ||

Tilaka Tika says - रामप्रियचिकीर्षया शीघ्रं रामप्रीति वांछया बहुभिः कारणैः काणान्तरैश्च स्नेहेन प्रस्कन्नम् द्रवीभूतं मनः यस्य तेन मया एतत् समुदीरितम्।

॥Sloka meanings||.

देवि बहुभिः कारणैः -
oh Devi with many reasons
रामप्रियचिकीर्षया -
with a desire to please Rama
स्नेहप्रस्कन्न मनसा -
with a desire to please Rama
मया एतत् समुदीरितं-
I have said those words.

||Sloka summary||

"Oh Devi with many reasons with a mind sprinkled with love, with a desire to please Rama, I have said those words." ||38.07||

||Sloka 38.08||

लंकाया दुष्प्रवेशत्वात् दुस्तरत्वान्महोदधे।
सामर्थ्यात् अत्मनश्चैव मयैतत् समुदीरितम्॥38.08||

स॥ लंकाया दुष्प्रवेशत्वात् महोदधेः दुस्तरत्वात् आत्मनः सामर्थ्याश्चैव मया एतत् समुदीरितं॥

॥Sloka meanings||

लंकाया दुष्प्रवेशत्वात् -
difficulty of entering Lanka
महोदधेः दुस्तरत्वात् -
difficulty of crossing the ocean
आत्मनः सामर्थ्याश्चैव -
because of my own capability
मया एतत् समुदीरितं-
all this has been stated by me

||Sloka summary||

"The difficulty of entering Lanka, difficulty of crossing the ocean , and my own capability made me tell you this." ||38.08||

||Sloka 38.09||

इछ्छामि त्वां समानेतुं अद्यैव रघुबंधुना।
गुरुस्नेहेन भक्त्या च नान्यथैतत् उदाहृतम्॥38.09||

स॥ गुरुस्नेहेन भक्त्याच त्वां रघुबंधुना अद्यैव समानेतुं एतत् ( कथितं) न अन्यथा उदाहृतं॥

Rama Tika says- गुरो रामस्य स्नेहेन त्वयि भक्त्या च उक्तम् नतु निज बल गर्वात् इत्यर्थः।

॥Sloka meanings||

गुरुस्नेहेन भक्त्याच -
out of love and devotion for my master
त्वां रघुबंधुना अद्यैव समानेतुं -
to unite you with the scion of Raghu today itself
एतत् उदाहृतं - this was stated
न अन्यथा - not otherwise

||Sloka summary||'

"Out of love and devotion for my master, to unite you with the scion of Raghu today itself, I said those words and not otherwise." ||38.09||

||Sloka 38.10||

यदि नोत्सहसे यातुं मया सार्थ मनिंदिते।
अब्जिज्ञानं प्रयच्छ त्वं जानीयात् राघवो हि तत्॥38.10||

स॥ अनिंदिते ममसार्थं यातुं न उत्सहे यदि ततः यत् राघवः जानीयात् (तत्) अभिज्ञानं त्वं प्रयच्छ॥

॥Sloka meanings||

अनिंदिते - O Blameless lady
ममसार्थं यातुं न उत्सहे यदि -
if you do not like to go along with me
ततः यत् राघवः जानीयात् -
then (that) which Raghava knows
(तत्) अभिज्ञानं त्वं प्रयच्छ-
you give that a token of remembrance

||Sloka summary||

"Oh Blameless lady ! If you do not like to go along with me then give me a token of remembrance that Raghava knows." ||38.10||

||Sloka 38.11||

एवमुक्ता हनुमता सीता सुरसुतोपमा।
उवाच वचनं मंदं भाष्पप्रग्रथिताक्षरम्॥38.11||
इदं श्रेष्ठं अभिज्ञानं ब्रूयास्त्वंतु मम प्रियम्।

स॥ एवं उक्ता हनुमता सुरसोपमा सीता भाष्प प्रग्रथिताक्षरं वचनं मंदं उवाच॥त्वं इदं श्रेष्ठं मम प्रियं अभिज्ञानं ब्रूयास्तु |

||Sloka meanings||

एवं उक्ता हनुमता -
being told thus by Hanuman,
सुरसोपमा सीता -
Sita resembling a god's daughter
भाष्प प्रग्रथिताक्षरं वचनं -
a voice with words choked with tears
मंदं उवाच - spoke softly
त्वं इदं श्रेष्ठं मम प्रियं अभिज्ञानं ब्रूयास्तु -
this is best token of remembrance for my dear one, you may tell

||Sloka summary||

"Being told thus by Hanuman, Sita resembling a gods daughter, spoke in a low tone with words choked with tears. " This best token of remembrance you may tell my dear one."||38.11||

||Sloka 38.12,13||

शैलस्य चित्रकूटस्य पादे पूर्वोत्तरे पुरा॥12||
तापसाश्रमवासिन्याः प्राज्यमूलफलोदके।
तस्मिन् सिद्धाश्रमे देशे मंदाकिन्या ह्यदूरतः॥13||

स॥ पुरा पूर्वोत्तरे शैलस्य चित्रकूटस्य पादे प्राज्ञमूलफलोदके तस्मिन् सिद्धाश्रमे देशे मंदाकिन्यां अदूरतः तापसाश्रमवासिन्याः मः॥

॥Sloka meanings||

पुरा पूर्वोत्तरे शैलस्य चित्रकूटस्य पादे -
earlier at the foot of northeast part of Chitrakuta mountain
प्राज्ञमूलफलोदके -
with abundance of roots, fruits and water
तस्मिन् सिद्धाश्रमे देशे -
in that region for ascetics
मंदाकिन्यां अदूरतः -
not far from river Mandakini
तापसाश्रमवासिन्याः मः -
living in the ascetic's hermitages.

||Sloka summary||

"Earlier in the northeast part of Chitrakuta mountain, there is a Siddhasrama at its foot, not too far from river Mandakini, where we were living in the ascetics hermitages."

||Sloka 38.14||

तस्योपवनषंडेषु नानापुष्पसुगंधिषु।
विहृत्य सलिलक्लिन्ना तवांके समुपाविशम्॥38.14||

स॥ तस्य उपवनसंडेषु नानापुष्पसुगंधिषि सलिलक्लिन्ना विहृत्य तवांके समुपाविशं॥
.

॥Sloka meanings||

तस्य नानापुष्पसुगंधिषि उपवनसंडेषु -
in those gardens with variety of fragrant flowers
सलिलक्लिन्ना विहृत्य -
after sporting in the waters
तवांके समुपाविशं -
was resting in your lap

||Sloka summary||

"In those gardens with variety of fragrant flowers after sporting in the waters I was resting in your lap."||38.14||

||Sloka 38.15||

ततो मांस समायुक्तो वायसः पर्यतुंडयत्।
त महं लोष्टमुद्यम्य वारयामि स्म वायसम्॥38.15||

स॥ ततः मांससमायुक्तः वायसः पर्यतुंडयत् | अहं लोष्टं उद्यम्य तं वायसं वारयामि स्म॥

॥Sloka meanings||

ततः वायसः - then a crow
मांससमायुक्तः - along with a loaf of meat
पर्यतुंडयत् - pecking with its beak.
अहं लोष्टं उद्यम्य I took a piece of earth
तं वायसं वारयामि स्म - was warding him off.

||Sloka summary||

"Then a crow came with meat, went round and was pecking with its beak. I took a piece of earth and was warding him off." ||38.15||

||Sloka 38.16||

दारयन् स च मां काकः तत्रैव परिलीयते।
न चाप्युपारमन् मांसात् भक्षार्थि बलिभोजनः॥38.16||

स॥ सः काकः माम् दारयन् तत्रैव परिलीयते | भक्ष्यार्थि बलिभोजनः मांसात् न उपरिमत् च अपि ||

||Sloka meanings||

सः काकः माम् दारयन् -
that crow in order to peck at me
तत्रैव परिलीयते -
waited there only
मांसात् भक्ष्यार्थि बलिभोजनः -
hungry for food being an eater of offerings
न उपरिमत् च अपि -
not giving up too

||Sloka summary||

"That crow while pecking at me waited there only hungry for food being an eater of offerings, without not giving up the flesh."||38.16||

||Sloka 38.17||

उत्कर्षन्त्यां च रशनां क्रुद्धायां मयि पक्षिणि।
स्त्रस्यमाने च वसने ततो दृष्ट्वा त्वया ह्यहम्॥38.17||

स॥ पक्षिणि कृद्धायाम् मयि वसने स्त्रस्यमाने च रशनाम् उत्कर्षन्यां च ततः त्वया अहं दृष्टा॥

॥Sloka meanings||

ततः पक्षिणि कृद्धायाम् -
then being angry with the bird
मयि वसने स्त्रस्यमाने च -
while adjusting my clothing which was slipping
रशनाम् उत्कर्षन्यां च -
pulling up the string around my waist न
त्वया अहं दृष्टा -
I was seen by you

||Sloka summary||

"Angry with the bird I was seen by you while I was pulling up my waist string as the cloth was slipping". ||38.17||

||Sloka 38.18||

त्वयापऽहसिता चाहं क्रुद्धा संलज्जिता तदा।
भक्षगृध्नेन काकेन दारिता त्वामुपागता॥38.18||

स॥ तदा क्रुद्धा अहं अपहसिता | संलज्जिता भक्षगृध्नेन काकेन दारिता त्वां उपागता ||

||Sloka meanings||

तदा क्रुद्धा अहं -
then (while) I was angry
अपहसिता संलज्जिता -
embarrassed by being laughed at
भक्षगृध्नेन काकेन दारिता -
being pecked at by the voracious bird
त्वां उपागता - I sought you

||Sloka summary||

"Then while I was angry, was embarrassed by being laughed at. Pecked at by the voracious bird, I sought you." ||38.18||

||Sloka 38.19||

असीनस्य च ते श्रांता पुनरुत्संगमाविशम्।
क्रुध्यंती च प्रहृष्टेन त्वयाsहं परिसांत्विता॥39.19||

स॥ श्रांता आसीनस्य उत्सांगं पुनः आविशं। कृध्यंति अहं प्रहृष्टेन त्वया परिसांत्विता ||

||Sloka meanings||

श्रांता आसीनस्य उत्सांगं -
being exhausted
आसीनस्य उत्सांगं पुनः आविशं -
settled in your lap again
कृध्यंति अहं - me being angry
प्रहृष्टेन त्वया परिसांत्विता -
happily pacified by you

||Sloka summary||

"Bing exhausted , I settled in your lap again. Being angry I was happily pacified by you again." ||39.19||

||Sloka 38.20||

भाष्पपूर्ण मुखी मंदं चक्षुषी परिमार्जती।
लक्षिताsहं त्वया नाथ वायसेन प्रकोपिता॥39.20||

स॥हे नाथ वायसेन प्रकोपिता बाष्पपूर्णमुखी मंदं चक्षुषी परिमार्जती अहं त्वया लक्षिता॥

॥Sloka meanings||

हे नाथ वायसेन प्रकोपिता -
Oh lord angered by the crow
बाष्पपूर्णमुखी -
with a face filled with tears
मंदं चक्षुषी परिमार्जती -
slowly wiping them
अहं त्वया लक्षिता-
I was noticed by you

||Sloka summary||

"Oh Lord angered by the crow, face filled with tears, slowly wiping them I was noticed by you".||39.20||

||Sloka 38.21||

परिश्रमात् प्रसुप्ताच राघवांकेऽप्यहं चिरम्।
पर्यायेण प्रसुप्तश्च ममांके भरताग्रजः॥38.21||
स तत्र पुनरे वाथ वायसः समुपागमत्

स॥ अहं अपि परिश्रमात् राघवांके चिरं प्रसुप्ता च | पर्यायेण भरताग्रजः मम अंके प्रसुप्तः॥ अथ स वायसः पुनरेव तत्र समुपागमत् |

||Sloka meanings||

अहं अपि परिश्रमात् -
due to exhaustion I too
राघवांके चिरं प्रसुप्ता च -
slept for a long time in the lap of Raghava
पर्यायेण भरताग्रजः -
in turn the Bharata's elder
मम अंके प्रसुप्तः -
slept in my lap
अथ स वायसः पुनरेव -
then that crow again
तत्र समुपागमत् -
came back to that place

||Sloka summary||

"Due to exhaustion I too slept in the lap of Raghava. In turn the Bharata's elder slept in my lap. Then that crow again came back to that place." ||38.21||

||Sloka 38.22, 23||

ततः सुप्त प्रबुद्धां मां रामस्यांकात् समुत्थितम्॥38.22||
वायसः सहसागम्य विददार स्तनांतरे।
पुनः पुनरथोत्पत्य विददार स मां भृशम्॥38.23||

स॥ ततः सः वायसः सहसा आगम्य सुप्तप्रबुद्धां रामस्य अंकात् समुत्थितां माम् स्तनांतरे विददार। अथ पुनः उत्पत्य मां भृशं विददार ||

||Sloka meanings||

ततः सः वायसः सहसा आगम्य -
that crow came quickly
सुप्तप्रबुद्धां रामस्य अंकात् समुत्थितां -
as I woke up from Rama's lap
माम् स्तनांतरे विददार -
clawed at my breasts
अथ पुनः उत्पत्य -
flying in again
मां भृशं विददार -
repeatedly clawed at me

||Sloka summary||

"That crow came quickly clawed between my breasts as I woke up from Rama's lap. Then the crow flying in again repeatedly clawed at me". ||38.22,23||

||Sloka 38.24||

ततः समुत्क्षितो रामो मुक्तैः शोणितबिंदुभिः।
वायसेन ततस्तेन बलवत् क्लिश्यमानया॥38.24||
स मया बोधितः श्रीमान् सुखसंतप्तः परंतपः।

स॥ ततः रामः मुक्तैः शोणित बिंदुभिः समुक्षितः | ततः तेन वायसेन बलवत् क्लिस्यमानया मया श्रीमान् परंतपः सुखसुप्तः सः बोधितः।

॥Sloka meanings||

ततः रामः - then Rama
मुक्तैः शोणित बिंदुभिः समुक्षितः -
sprinkled by the dripping drops of blood.
ततः तेन वायसेन बलवत् क्लिस्यमानया -
then being troubled by the crow
सुखसुप्तः श्रीमान् परंतपः -
happily sleeping illustrious scorcher of foes
मया सः बोधितः-
awakened by me .

||Sloka summary||

"Then Rama was sprinkled by dripping drops of blood. Then being troubled by the crow, the happily sleeping Illustrious scorcher of foes was awakened by me." ||38.24||

||Sloka 38.25||

स मां दृष्ट्वा महाबाहुर्वितुन्नां स्तनयोः तदा॥38.25||
अशीविष इव क्रुद्धः श्वसन् वाक्य मभाषत।

स॥ महाबाहुः सः तदा स्तनयोः वितुन्नां मां दृष्ट्वा कृद्धः आशीविषैव श्वसन् वाक्यं अभाषत॥

॥Sloka meanings||

तदा महाबाहुः सः -
then Rama of powerful arms
स्तनयोः वितुन्नां मां-
me wounded in the breasts
मां दृष्ट्वा कृद्धः -
seeing me and angered
आशीविषैव श्वसन् वाक्यं अभाषत-
hissing like a serpent spoke these words

||Sloka summary||

"The Rama of powerful arms , seeing me wounded in the breasts, angered, hissing like a serpent spoke these words".||38.25||

||Sloka 38.26||

केन ते नाग नासोरु विक्षतं वै स्तनांतरम्॥38.26||
कः क्रीडति स रोषेण पंच वक्त्रेण भोगिना।

स॥ नागनासोरु सीता स्तनांतरं केन विक्षतं वै सरोषेण पंचवक्त्रेण भोगिना कः क्रीडति॥

॥Sloka meanings||

नागनासोरु सीता -
O lady whose thighs shine like elephant trunk, O Sita
स्तनांतरं केन विक्षतं वै -
by whom is your breast wounded ?
सरोषेण पंचवक्त्रेण भोगिना -
with the angry five hooded snake?
कः क्रीडति -
who is sporting?

||Sloka summary||

"Oh Lady whose thighs shine like elephant trunk ! by whom is your breast wounded ? Who is sporting with five hooded snakes?" ||38.26||

||Sloka 38.27||

वीक्षमाणः ततः तं वै वायसं समुदैक्षत॥38.27||
नखैः सरुधिरैः तीक्ष्णैर्मामेवाभिमुखं स्थितम्।

स॥ ततः वीक्षमाणः सरुधिरैः तीक्षणैः नखैः मामेव अभिमुखं स्थितं तं वायसं समुदेक्षत वै॥

॥Sloka meanings||

ततः वीक्षमाणः -
then while glancing around
सरुधिरैः तीक्षणैः नखैः -
with blood-stained nails
मामेव अभिमुखं स्थितं -
standing facing me only न
तं वायसं समुदेक्षत वै -
he saw that crow

||Sloka summary||

"Then looking around he saw the crow standing with blood-stained nails, facing me only."||38.27||

||Sloka 38.28||

पुत्रः किल स शक्रस्य वायसः पततां वरः॥38.28||
धरांतरगतः शीघ्रं पवनस्य गतौ समः।

स॥ पततां वरः सः वायसः शक्रस्य पुत्रः किल धरांतरगतः शीघ्रं गतौ पवनस्य समः॥

Tilaka Tika says- को सा एवं विधो वायस इति हनुमतः शङ्कां दूरीकुर्वति आह पुत्रेति । शक्र पुत्रो जयन्तः स तु वायसःवायसरूपधारी इत्यर्थः। धरान्तर गतौ भूमि बिलं प्राप्तः। शीघ्रगतौ पवनस्य समः।
Rama Tika says - गतौ पवनस्य समः अत एव शीघ्रं धरान्तरं गतौ वायसः शक्रस्य पुत्रः एतेन राम पराक्रम परीक्षार्थं शक्रप्रेरणयैवाय आगतः इति ध्वनितम्॥

॥Sloka meanings||

पततां वरः सः वायसः -
eminent among the birds
शक्रस्य पुत्रः किल -
said to be the son of Indra
धरांतरगतः -
came down to earth
शीघ्रं गतौ पवनस्य समः -
moving quickly, equal in speed to wind god

||Sloka summary||

"Eminent among birds that crow is said to be the son of Indra, came down to earth moving quickly, equal in speed to wind god ".||38.28||

Tilaka Tika says Indra's son Jayant came in the form of a crow. Rama Tika extends it further saying- at the behest of Indra , interested in testing the valor of Rama, Indra's son Jayant came in the form of a crow.

||Sloka 38.29||

ततः तस्मिन् महाबाहुः कोपसंवर्तितेक्षणः॥38.29||
वायसे कृतवान् क्रूरां मतिं मतिमतां वरः।

स॥ ततः मतिमतां वरः महाबाहुः कोपसंवर्तितेक्षणः तस्मिन् वायसे क्रूरां मतिं कृतवान् ||

||Sloka meanings||

ततः मतिमतां वरः -
the best among the wise
महाबाहुः कोपसंवर्तितेक्षणः -
the one with powerful arms, with eyes rolling in anger
तस्मिन् क्रूरां वायसे - about the cruel crow
मतिं कृतवान् - made up his mind

||Sloka summary||

"Then the best among the wise, with powerful arms, with eyes rolling in anger, made up his mind about the cruel crow". ||38.29||

||Sloka 38.30||

स दर्भं संस्तरात् गृह्य ब्राह्मेणास्त्रेण योजयत्॥38.30||
स दीप्त इव कालाग्निर्जज्वालाभिमुखो द्विजम्।

स॥ सः संस्तरात् दर्भं गृह्य ब्राह्मेण अस्त्रेण योजयत् | सः दीप्तः कालाग्निरिव द्विजं अभिमुखः जज्वाल॥

॥Sloka meanings||

संस्तरात् दर्भं गृह्य -
taking out a blade of grass from the Dharbha mat
सः ब्राह्मेण अस्त्रेण योजयत् -
he invoked the weapon of Brahma
सः दीप्तः कालाग्निरिव -
it blazed like the fire at the time of dissolution
द्विजं अभिमुखः जज्वाल -
glowed towards the bird

||Sloka summary||

"Then taking out a blade of grass from the Dharbha mat, he invoked the weapon of Brahma. It blazed like the fire at the time of dissolution, glowed towards the bird."||38.30||

||Sloka 38.31||

स तं प्रदीप्तं चिक्षेप दर्भं तं वायसं प्रति॥38.31||
ततः तं वायसं दर्भस्सोंबरेनुजगाम ह।

स॥ सः प्रदीप्तं तं दर्भं तं वायसं प्रति चिक्षेप | ततः सः दर्भः तं वायसं अंबरे अनुजगाम ह॥

॥Sloka meanings||.

तं वायसं प्रति -
towards the crow
सः तं प्रदीप्तं दर्भं चिक्षेप-
he then threw the glowing Dharbha
ततः सः दर्भः -
then that Dharbha
तं वायसं अंबरे अनुजगाम ह -
followed the crow across the skies.

||Sloka summary||

"He then threw the glowing Dharbha towards the crow. Then that Dharbha followed the crow across the skies".||38.31||

||Sloka 38.32||

अनुश्रुष्टः तदा काको जगाम विविधां गतिम्॥38.32||
लोककाम इमं लोकं सर्वं वै विचचार ह।

स॥ तदा काकः अनुश्रुष्टः विविधं गतिं जगाम | लोककामः इमं सर्वं लोकं विचचार ह॥

॥Sloka meanings||

तदा काकः अनुश्रुष्टः -
then the crow being thus followed
विविधं गतिं जगाम -
went to many places.
लोककामः इमं सर्वं लोकं विचचार ह -
desiring safety he went around the whole universe

||Sloka summary||

"Then the crow being thus followed went to many places. Desiring safety he went around the whole universe."||38.32||

||Sloka 38.33||

स पित्रा च परित्यक्तः सुरैश्च समहर्षिभिः॥38.33||
त्रीन् लोकान् संपरिक्रम्य तमेव शरणं गतः।

स॥ सः त्रीन् लोकान् संपरिक्रम्य पित्रा च समहर्षिभी सुरैश्च परित्यक्तः तमेव शरणं गतः ||

||Sloka meanings||

त्रीन् लोकान् संपरिक्रम्य -
having gone around the three worlds
पित्रा च समहर्षिभी सुरैश्च परित्यक्तः -
rejected by his father, the sages and all the gods too
सः तमेव शरणं गतः -
he sought your protection only

||Sloka summary||
" Having gone around the three worlds, rejected by his father, the sages and all the gods too, he came back and sought your protection only." ||38.33||

||Sloka 38.34,35||

स निपतितं भूमौ शरण्यः शरणागतम्॥34||
वधार्हमपि काकुत्स्थः कृपया पर्यपालयत्॥35||

स॥शरण्यः स काकुत्स्थः शरणागतं भूमौ निपतितां तं वधार्हं अपि कृपया पर्यपालयत्॥

॥Sloka meanings||

शरण्यः स काकुत्स्थः -
that Kakutstha whose protection was sought
शरणागतं भूमौ निपतितां -
the crow fallen on the ground seeking refuge
तं वधार्हं अपि कृपया पर्यपालयत् -
saved him through it deserves to be killed

||Sloka summary||

"That Kakutstha, the savior who saves those who seek refuge, saved the crow fallen on the ground seeking refuge even through it deserves to be killed". ||38.34,35||

||Sloka 38.36||

परिद्यूनं विषण्णं च स त मायांतं अब्रवीत्।
मोघं कर्तुं न शक्यं तु ब्राह्ममस्त्रं तदुच्यताम्॥38.36||

स॥ सः परिद्यूनं विषण्णं आयांतं तं अब्रवीत् | ब्रह्मं अस्त्रं मोघं कर्तुं न शक्यं तु | तत् उच्यताम्॥

॥Sloka meanings||

सः तं अब्रवीत् - he spoke to him
परिद्यूनं विषण्णं आयांतं-
the one who reached him, who is pained and despondent
सः तं अब्रवीत् - he said to him
ब्रह्मं अस्त्रं मोघं कर्तुं न शक्यं तु-
the weapon of Brahma cannot be in vain
तत् उच्यताम् -
that you tell me

||Sloka summary||

"Rama spoke to the one who reached him, who is pained and despondent. "The weapon of Brahma cannot be in vain. That you tell me". ||38.36||

||Sloka 38.37||

हिनस्तु दक्षिणाक्षि त्वच्छर इत्यथ सोब्रवीत्।
ततः तस्याक्षि काकस्य हिनस्ति स्म स दक्षिणम्॥
दत्वा स दक्षिणं नेत्रं प्राणेभ्यः परिरक्षितं॥37||

स॥अथ सः अब्रवीत् त्वत् शरः दक्षिनाक्षि हिनस्तु इति | ततः सः तस्य काकस्य दक्षिणं अक्षि हिनस्ति स्म। सः दक्षिणम् दत्वा प्राणेभ्यः परिरक्षितः ||

||Sloka meanings||

अथ सः अब्रवीत् -
then he said
त्वत् शरः दक्षिनाक्षि हिनस्तु इति -
your arrow may blind the right eye
ततः सः तस्य काकस्य-
then of that crow right eye is blinded
सः दक्षिणं अक्षि हिनस्ति स्म -
he blinded the right eye
सः दक्षिणम् दत्वा -
he gave his right eye
प्राणेभ्यः परिरक्षितः -
saved his own life

||Sloka summary||

"Then he said "your arrow may blind the right eye". Then that crow's right eye is blinded. He gave his right eye and saved his own life." ||38.37||

||Sloka 38.38||

स रामाया नमस्कृत्वा राज्ञे दशरथाय च।
विसृष्टेन वीरेण प्रतिपेदे स्वमालयम्॥38.38||

स॥सः रामाय नमस्कृत्वा राज्ञे दशरथाय तेन वीरेण विशृष्टः च स्वं आलयम् प्रतिपेदे।

॥Sloka meanings||

सः रामाय नमस्कृत्वा -
he having paid obeisance to Rama
राज्ञे दशरथाय च -
and the king Dasaratha too
तेन वीरेण विशृष्टः -
permitted to leave by the warrior
स्वं आलयम् प्रतिपेदे -
went back to his abode

||Sloka summary||

"He having paid obeisance to Rama and the king Dasaratha, permitted to leave, then went back to his abode." ||38.38||

Rama Tika says- स इति। तेन रामेण विसृष्ठः त्यक्तः स वायसः रामाय नमस्कृत्वा स्वर्गे दशरथाय दशरथमनुकूलयितुं नमस्कृत्वा स्वमालयं प्रतिपेदे। दशरथं नमस्कृत्वेति अनेन पलायन समये दशरथोपदेशादेव रामशरणागतं इति ध्वनितं ।

By saying that the crow released by Rama , made obeisance to Dasaratha too and left, it is hinted that during the phase of running away from the Brahmastra released by Rama, though nobody came forward to help, Dasaratha also in Svarga advised the crow to seek protection of Rama himself. Protecting those who seek refuge is the family trait of Ikshwakus is also hinted at in this sequence.

Govindaraja in his Tika says- दशरथाय स्वलोकस्थतया पूर्वमेव मित्राय इति। अंटे तनलोकमुलोने( स्वर्गमुलोने) वुन्नाडु कनुक, पूर्वपु मित्रत्वमु वलन नमस्कारमु चॆप्पाडु अनि।

||Sloka 38.39||

मत्कृते काकमात्रेतु ब्रह्मास्त्रं समुदीरितम्।
कस्माद्योमा हरेत् त्वत्तः क्षमसे तं महीपते॥39||

स॥ महीपते मत्कृते काकमात्रे ब्रह्मास्त्रं समुदीरितं त्वत्तः मां यः अहरन् तं कस्मात् क्षमसे॥

Rama Tika says- मत्कृते मत् परितोषार्थं ; 'to please me' ;

||Sloka meanings||

महीपते मत्कृते -
O King for my sake
काकमात्रे ब्रह्मास्त्रं समुदीरितं -
weapon of Brahma was released on the crow
मां यः अहरन् -
the one who has abducted me
त्वत्तः तं कस्मात् क्षमसे-
why are you excusing him?

||Sloka summary||

" Oh King ! For my sake, weapon of Brahma was released on the crow. Why are you excusing him who abducted me."? ||38.39||

This is the remembrance narrated by Sita. The message in this story is clear. Sita is effectively saying, 'Oh, Rama like the crow, I also deserve protection'. She conveys that as her message.

||Sloka 38.40||

स कुरुष्व महोत्साहः कृपां मयि नरर्षभ।
त्वया नाथवती नाथ ह्यनाथा इव दृश्यते॥40||

स॥नरर्षभ स महोत्साहः मयि कृपां कुरुष्व। नाथ त्वया नाथवती अनाथा इव दृश्यते॥

॥Sloka meanings||

नरर्षभ स महोत्साहः -
O bull among men, with great love
त्वया मयि कृपां कुरुष्व -
show compassion on me
नाथ नाथवती - Oh Lord your dependent
अनाथा इव दृश्यते-
appears like an orphan

||Sloka summary||

"Oh Bull among men ! Let him with great love show compassion on me. Oh Lord your dependent appears like an orphan". ||38.40||

Rama Tika says- सः सदा मत्परितोषकत्वं महोत्साहि अत्युत्साहविशिष्ठां मयि कृपां कुरुष्व तत्त्र हेतुः त्वय्यैव नाथवती अनाथा दृश्यते । To make me happy, with great love please show compassion; why ? because though having a husband to protect I am looking like an orphan;

||Sloka 38.41,42||

अनृशंस्यं परो धर्मः त्वत्त एव मया श्रुतः।
जानामि त्वां महावीर्यं महोत्साहं महाबलम्॥38.41||
अपारपार मक्षोभ्यं गांभीर्यात् सागरोपमम्।
भर्तारं ससमुद्राया धरण्या वासवोऽपमम्॥38.42||

स॥अनृशंस्यं परः धर्मः मया त्वत्तः एव श्रुतः | त्वं महावीर्यं महोत्साहं महाबलं अपारपारं अक्षोभ्यं गंभीर्यात् सागरोपमं समुद्रायाः धरण्याः भर्तारं वासवोपमं जानामि ||

||Sloka meanings||

अनृशंस्यं परः धर्मः-
kindness is the supreme duty
मया त्वत्तः एव श्रुतः -
heard by me from you only
महावीर्यं महोत्साहं महाबलं -
heroic, vigorous, powerful
अपारपारं अक्षोभ्यं -
can reach impossible shores and never to be stirred
गंभीर्यात् सागरोपमं -
deep like an ocean
समुद्रायाः धरण्याः भर्तारं -
lord of the earth and sea
वासवोपमं त्वं जानामि-
equal to Indra, I know you

||Sloka summary||

"Kindness, supreme , righteousness was heard by me from you only. You are heroic, vigorous, boundless, never to be stirred, deep like an ocean , lord of the earth and sea. I know you as equal to Vasava".||38.41,42||

Govindaraja says "अनृशंस्यं परः धर्मः" were Rama's words to Sita in Aranya Kanda .

||Sloka 38.43||

एवमस्त्रविदां श्रेष्ठः सत्ववान् बलवानपि।
किमर्थं अस्त्रं रक्षस्सु न योजयति राघवः॥38.43||

स॥ राघव एवं अस्त्रविदां श्रेष्ठः सत्यवान् बलवान् अपि रक्षस्सु अस्त्रं किमर्थं न योजसि॥

॥Sloka meanings||

राघव एवं अस्त्रविदां श्रेष्ठः -
Oh Raghava ! Being the best of users of weapons
सत्यवान् बलवान् अपि -
truthful and powerful too
रक्षस्सु अस्त्रं-
weapons against the Rakshasas.
किमर्थं न योजसि -
why are you not using?

||Sloka summary||

"Oh Raghava ! Being the best of users of weapons, truthful and powerful, why are you not using the weapons against the Rakshasas." ||38.43||

||Sloka 38.44||

न नाग नापि गंधर्वा नासुरा न मरुद्गणाः॥44||
रामस्य समरे वेगं शक्ताः प्रतिसमाधितुम्।

स॥समरे रामस्यवेगं प्रतिसमाधितुं न नागाः न गंधर्वा न सुराः न मरुद्गणाः अपि शक्ताः ||

||Sloka meanings||

समरे रामस्यवेगं प्रतिसमाधितुं -
matching the speed of Rama to hit back in a battle
न नागाः न गंधर्वा न सुराः -
neither Nagas, Gandharvas, Suras
न मरुद्गणाः अपि शक्ताः -
nor Maruts are capable of

||Sloka summary||

"Neither Nagas, Gandharvas, Suras, Maruts are capable of matching the speed of Rama to hit back in a battle."||38.44||

||Sloka 38.45||

तस्य वीर्यवतः कश्चित् यद्यस्ति मयि संभ्रमः॥38.45||
किमर्थं न शरैः तीक्ष्णैः क्षयं नयति राक्षसान्।

स॥वीर्यवतः तस्य मयि कश्चित् संभ्रमः अस्ति यदि ततः तीक्ष्णैः बाणैः राक्षसान् किमर्थं क्षयं न नयति॥

Rama Tika says- संभ्रमः आदरः

॥Sloka meanings||

वीर्यवतः - hero of great discipline
तस्य मयि कश्चित् संभ्रमः अस्ति यदि-
if he has even a little concern for me
ततः तीक्ष्णैः बाणैः - then with sharp arrows
राक्षसान् किमर्थं क्षयं न नयति-
why not destroy the Rakshasas

||Sloka summary||

"If the hero of great discipline has even a little concern for me then with sharp arrows why not destroy the Rakshasas". ||38.45||

||Sloka 38.46||

भ्रातुरादेशमादाय लक्ष्मणोवा परंतपः॥38.46||
कस्य हेतोर्नमां वीरं परित्राति महाबलः।

स॥ परंतपः महाबलः वीरः लक्ष्मणो वा भ्रातुः आदेशं आदाया कस्यहेतोः माम् न परित्राति ||

||Sloka meanings||

परंतपः महाबलः वीरः लक्ष्मणो वा-
scorcher of enemies, powerful warrior Lakshmana
भ्रातुः आदेशं आदाया -
taking order from his brother.
कस्यहेतोः माम् न परित्राति -
for what reason he is not coming to my rescue

||Sloka summary||

"The scorcher of enemies, powerful warrior Lakshmana, for what reason he is not coming to my rescue taking order from his brother. "||38.46||

||Sloka 38.47||

यदि तौ पुरुषव्याघ्रौ वाय्वग्निसम तेजसौ॥38.47||
सुराणामपि दुर्दर्षौ किमर्थं मामुपेक्षतः।

स॥ वाय्वग्निसमतेजसौ पुरुषव्याघ्रौ तौ सुराणां दुर्धर्षौ यदि अपि मां किमर्थं उपेक्षतः॥

॥Sloka meanings||

वाय्वग्निसमतेजसौ -
equal to fire and wind in power
पुरुषव्याघ्रौ तौ सुराणां अपि दुर्धर्षौ यदि -
two tigers among men, unassailable even for gods,
अपि मां किमर्थं उपेक्षतः- why are they disregarding me.

||Sloka summary||

"The two tigers among men, resembling fire and wind , unassailable even for gods, why are they disregarding me."||38.47||

||Sloka 38.48||

ममैव दुष्कृतं किंचिन्महदस्ति न संशयः॥48||
समर्था व पि तौ यन्मां नावेक्षेते परंतपौ।

स॥ममैव महत् किंचित् दुष्कृतं अस्ति |संशयः न | यत् समर्थावपि परंतपौ तौ माम् न आवेक्षेते॥

॥Sloka meanings||

ममैव महत् किंचित् दुष्कृतं अस्ति -
some great sin has been committed by me
संशयः न - no doubt.
यत् समर्थावपि परंतपौ तौ माम् न आवेक्षेते -
although capable scorcher of enemies, they are not delivering me

||Sloka summary||

"Some great sin has been committed by me. There is no doubt. Although capable scorcher of enemies, they are not delivering me ( from my troubles)" ||38.48||

Govindaraja says in his Tika as follows :-गोविन्दराजुलवारु तम टीकालो इला व्याख्यानिस्तारु- पराक्रममुलो साटि ऎव्वरू लेरु अनि अयिना तन स्थितिनि गुरिंचि निर्लक्ष्यमु ऎंदुकु चेस्तुन्नारु अनि चॆप्पि इक्कड दानिकि कारणमु तनु ऎप्पुडो चेसिन दुष्कर्मये अनि इक्कड चॆपुतोंदि सीत अंटारु.

Sita called herself "अल्प पुण्या" etc. and said, 'कीदृशं पापं पुरा जन्मांतरे कृतं' 'What kind of sin I might have committed in my earlier life'.
She blamed herself earlier also and now says the same to Hanuma too. In the blame she attributes for herself, we have another echo.

The devotees who believe that the Supreme one is the only one,
do not resort to blaming him for their misfortune. They will acknowledge the difficulties are a result of their actions. They believe that they must go through the consequences to reach their destination. Sita too, in blaming herself, is showing us the same path.

Thinking of the sins she may have committed , Sita says 'किंचि महत् अस्ति' -meaning that she must have committed a big sin.

Elaborating on that Appalacharyulu garu says the following.
Impropriety against Bhagavan is a sin. Impropriety against follower of Bhagavan is a bigger sin. When Rama was to leave for the forests to uphold his father's words, Sita wants to follow Rama to the forests. She gives many reasons why she should be allowed. While pleading her case Sita says in her anger, 'If my father Janaka come to know that you have not taken your wife to forests, he may think that a woman came in disguise and married his daughter!' This taunt, though in anger, is an impropriety.
An impropriety against Bhagavan. It is quite simply a Sin.

Again, while they were in the forests, Rama goes after golden deer and kills the same. Maricha in his dying moments says, 'Oh Sita! Oh Lakshmana', in Rama's voice. Then Sita forces Lakshmana to go for rescue of Rama, using very harsh language. That is an impropriety against the follower of Bhagavan. That is a greater impropriety. Sita realizes that she is reaping the results of corresponding improprieties .

||Sloka 38.49||

वैदेह्या वचनं श्रुत्वा करुणं साश्रुभाषितम्॥38.49||
अथाब्रवीन्महातेजा हनुमान्मारुतात्मजः।

स॥ अथ महातेजा मारुतात्मजः हनुमान् वैदेह्याः साश्रुभाषितं करुणं वचनं श्रुत्वा अब्रवीत् ||

||Sloka meanings||

वैदेह्याः साश्रुभाषितं करुणं वचनं श्रुत्वा-
hearing those piteous words spoken by Sita with tears
अथ महातेजा मारुतात्मजः हनुमान् -
powerful son of wind god, Hanuman
अब्रवीत् - spoke

||Sloka summary||

"Then the powerful son of wind god, Hanuman hearing those piteous words spoken by Sita with tears, spoke in reply."||38.49||

||Sloka 38.50||

त्वच्छोकविमुखो रामो देवि सत्येन ते शपे॥38.50||
रामे दुःखाभिपन्ने च लक्ष्मणः परितप्यते।

स॥ देवि रामः त्वत् शोकविमुखः | सत्येन ते शपे |रामे दुःखाभिपन्ने लक्ष्मणः परितप्यते ||

Tilaka Tika says - त्वत् वियोगज शोकेन (रामः) सर्वकार्यविमुखः ।

॥Sloka meanings||

देवि रामः त्वत् शोकविमुखः -
O Devi, Rama in deep sorrow because of you, is averse to doing anything.
सत्येन ते शपे -
I vouch for the truth.
रामे दुःखाभिपन्ने लक्ष्मणः परितप्यते -
Rama being immersed in sorrow, Lakshmana too is in sorrow

||Sloka summary||

"Oh Devi ! In deep sorrow because of you Rama is averse to doing anything. I vouch for the truth. Rama being immersed in sorrow, Lakshmana wails." ||38.50||

||Sloka 38.51||

कथंचित् भवती दृष्टा न कालः परिशोचितुम्॥51||
इमं मुहूर्तं दुःखानां द्रक्ष्यस्यंतमनिंदिते।

स॥ कथंचित् भवती दृष्टा। परिदेवितुं कालः न। अनिंदिते इमं मुहूर्तं दुःखानां अंतं द्रक्ष्यसि॥

॥Sloka meanings||

कथंचित् भवती दृष्टा -
now that somehow you having been found
परिदेवितुं कालः न -
not the time for sorrowing.
अनिंदिते इमं मुहूर्तं -
O blameless lady, this moment
दुःखानां अंतं द्रक्ष्यसि -
will see the end of your sorrows

||Sloka summary||

"Now that somehow you having been found, this is not the time for sorrowing. Oh Blameless lady ! This moment you will see the end of your sorrows" ||38.51||

||Sloka 38.52||

तावुभौ पुरुषव्याघ्रौ राजपुत्रौ महाबलौ॥52||
त्वद्दर्शन कृतोत्साहौ लंकां भस्मीकरिष्यतः।

स॥ पुरुषव्याघ्रौ महाबलौ त्वत् दर्शन कृतोत्साहौ उभौ तौ राजपुत्रौ लंकां भस्मीकरिष्यतः॥

॥Sloka meanings||

त्वत् दर्शन कृतोत्साहौ -
anxious for seeing you
पुरुषव्याघ्रौ महाबलौ -
two tigers among men, powerful
उभौ तौ राजपुत्रौ -
both the princes
लंकां भस्मीकरिष्यतः -
will reduce the Lanka to ashes

||Sloka summary||

"The two tigers among men, powerful are anxious for seeing you. The two princes will reduce the Lanka to ashes."||38.52||

||Sloka 38.53||

हत्वा च समरे क्रूरं रावणं स बांधवम्॥53||
राघवस्त्वां विशालाक्षि नेष्यति स्वां पुरीं प्रति।

स॥ विशालाक्षी राघवः सहबांधवं कॄरं रावणं हत्वा स्वां पुरीं प्रति त्वां नेष्यति ||

||Sloka meanings||

विशालाक्षी - O wide eyed lady
सहबांधवं कॄरं रावणं हत्वा -
after killing evil Ravana along with his relatives,
स्वां पुरीं प्रति - to his city
राघवः त्वां नेष्यति -Raghava will take you

||Sloka summary||

"Oh Wide eyed lady ! Raghava after killing evil Ravana along with his relatives, will take you to his city". ||38.53||

||Sloka 38.54||

ब्रूहि यद्राघवो वाच्यो लक्ष्मणश्च महाबलः॥54||
सुग्रीवो वापि तेजस्वी हरयोsपि समागतः।

स॥ राघवः यत् वाच्यः महाबलः लक्ष्मणश्च तेजस्वी सुग्रीवो अपि समागताः हरयो अपि ब्रूहि॥

॥Sloka meanings||

राघवः यत् वाच्यः ब्रूहि -
tell me those words for mighty Raghava
महाबलः लक्ष्मणश्च - powerful Lakshmana
तेजस्वी सुग्रीवो अपि समागताः हरयो अपि -
brilliant Sugriva and all other Vanaras gathered there

||Sloka summary||

"Tell me those words for mighty Raghava, the powerful Lakshmana, the brilliant Sugriva and all other Vanaras gathered there". ||38.54||

||Sloka 38.55||

इत्युक्तवति तस्मिंश्च सीता सुरसुतोपमा॥55||
उवाच शोक संतप्ता हनूमंतं प्लवंगमम्।

स॥ तस्मिन् इत्युक्तवति सुरसुतोपमा सीता शोक संतप्ता प्लवंगमं हनुमंतं उवाच॥

॥Sloka meanings||

तस्मिन् इत्युक्तवति सीता सुरसुतोपमा -
thus spoken to, Sita who is like a divine lady
शोक संतप्ता - immersed in sorrow
प्लवंगमं हनुमंतं उवाच -
spoke to Hanuman the best among fliers

||Sloka summary||

"Thus asked, Sita who is like a divine lady, immersed in sorrow , spoke to Hanuman the best among fliers."||38.55||

||Sloka 38.56||

कौसल्या लोकभर्तारं सुषुवे यं मनस्विनी॥38.56||
तं ममार्थे सुखम् पृछ्च शिरसा चाभिवादय।

स॥ लोकभर्तारं यं मनस्विनी कौसल्या सुषुवे तं मदर्थं सुखं पृच्छ शिरसा अभिवादय च सुखम् पृछ्च ||

||Sloka meanings||

लोकभर्तारं -
lord of the world
यं मनस्विनी कौसल्या सुषुवे -
whom sensitive woman Kausalya bore
तं मदर्थं शिरसा अभिवादय च-
for my sake bowing the head,
सुखम् पृछ्च-
ask the well-being of him

||Sloka summary||

"For my sake bowing the head, ask the well-being of him, who is the lord of the worlds whom Kausalya bore."||38.56||

In response to Hanuma's request for message to Rama , Sita says "For my sake bowing the head, ask the well-being of him,
who is the lord of the worlds whom Kausalya bore"?

Here while giving her message, she addresses Rama as, 'लोकभर्तारम्', a protector of the world. What is heard in that is a loud request. 'Oh, protector of the world I too deserve your protection'. Sita's salutations envelop that request for protection.

Believing in the Supreme one bows to the God thinking, 'I am not for myself; I am yours', Then it is God who takes you to the other shore. Here Sita is showing that path

Sita continues

||Sloka 38.57,58||

स्रजश्च सर्वरत्नानि प्रियायाश्च वरांगना॥57||
इश्वर्यं च विशालायां पृथिव्यां अपि दुर्लभम्।

पितरं मातरं चैव सम्मान्याभिप्रसाद्यच॥58||
अनुप्रव्रजितो रामं सुमित्रा येन सुप्रजाः।

स॥स्रजश्च सर्वरत्नानि प्रियाः याः वरांगन्याः विशालायां पृथिव्यां दुर्लभं इश्वर्ये चापि अभि प्रसाद्य च पितरं मातरं चापि सम्मान्य येन सुमित्रा सुप्रजाः रामं अनुप्रव्राजितः॥

Rama Tika says- 'येन सुमित्र सुप्रज शोभनपुत्रवती' means because of whom Sumitra got the epithet of great mother, referring to Lakshmana.

While enquiring about the well-being of Lakshmana , Sita uses very positive references , starting with , "स्रजश्च सर्व रत्नानि " , having given up riches etc . the three commentators of Tika Traya , all indicate these words of Sita are the words keeping in mind the previous events, stories etc Sita used very harsh language to reluctant Lakshmana to drive him to behind Rama and help him. Post abduction Sita realizes that she was unfair to Lakshmana. Here now while referring Lakshmana, Sita uses full range of positive messages.

||Sloka meanings||

येन स्रजश्च सर्वरत्नानि -
by whom all the riches have been given up
While enquiring about Lakshmana's well being प्रियाः याः वरांगन्याः -
dear one and best of women
विशालायां पृथिव्यां -
the vast kingdom
दुर्लभं इश्वर्ये चापि स्रजश्च -
difficult to obtain prosperity also
सुमित्रा सुप्रजाः च -
whom made Sumitra known as great mother
(सः) पितरं मातरं चापि सम्मान्य अभिप्रसाद्य-
having respected his father and mother and pleased them
रामं अनुप्रव्राजितः-
followed Rama

||Sloka summary||

"Lakshmana, the son of Sumitra who gave up all riches garlands, his dear wife , the best of women , the vast kingdom which is most difficult to obtain and also prosperity , who having respected his father and mother, was pleased to adopt the ascetic life and accompanied Rama." ||38.57,58||

||Sloka 38.59||

अनुकूल्येन धर्मात्मा त्यक्त्वा सुखमनुत्तमम्॥59||
अनुगच्छति काकुत्स्थं भ्रातरं पालयन् वने।

स॥धर्मात्मा अनुत्तमं सुखं त्यक्त्वा भ्रातरं काकुत्स्थं वने आनुकूल्येन पालयन् अनुगच्छति॥

॥Sloka meanings||

धर्मात्मा अनुत्तमं सुखं त्यक्त्वा-
great, righteous having given up his pleasures
भ्रातरं काकुत्स्थं वने अनुगच्छति-
followed his brother into the forest
आनुकूल्येन पालयन् -
in order to be able to serve him.

||Sloka summary||

"Great, righteous Lakshmana who had given up his pleasures and followed his brother into the forest in order to be able to serve him." ||38.59||

Here Lakshmana's love and regard for his elder brother is reiterated.

||Sloka 38.60||

सिंहस्कंधो महाबाहुः मनस्वी प्रियदर्शनः॥38.60||
पितृवत् वर्तते रामे मातृन्मां समाचरन्।

स॥सिंहस्कंधः महाबाहुः मनस्वि प्रियदर्शनः माम् मात्रुवत् समाचरन् रामे पित्रुवत् वर्तते॥

॥Sloka meanings||

सिंहस्कंधः महाबाहुः -
'Lion shouldered, with powerful arms
मनस्वि प्रियदर्शनः -
high souled, handsome
माम् मात्रुवत् समाचरन् -
treats me like his mother.
रामे पित्रुवत् वर्तते -
treats Rama as his father

||Sloka summary||

"Lakshmana who is lion shouldered, with powerful arms, high souled, handsome , who treats Rama as his father and treats me like his mother." ||38.60||

इवन्नी लक्ष्मणुनि गुणमुल वर्णन.

||Sloka 38.61,62||

ह्रियमाणां तदा वीरो न तु मां वेद लक्ष्मणः॥38.61||
वृद्धोपसेवी लक्ष्मीवान् शक्तोन बहुभाषिता।
राजपुत्त्रः प्रियश्रेष्ठः सदृशः श्वसुरस्यमे॥38.62||

स॥वीरः लक्ष्मणः तदा माम् ह्रियमाणं न वेद वृद्धोपसेवी लक्ष्मीवान् शक्तः न बहुभाषिता मे श्वशुरस्य सदृशः प्रियः श्रेष्ठः राजपुत्रः॥

॥Sloka meanings||

तदा वीरः लक्ष्मणः - then heroic Lakshmana
माम् ह्रियमाणं न वेद -
did not know when I was being carried away
वृद्धोपसेवी लक्ष्मीवान् शक्तः -
serves elders, prosperous, energetic
न बहुभाषिता -
reserved in his speech
प्रियः श्रेष्ठः राजपुत्रः -
dear one, prince and best
मे श्वशुरस्य सदृशः -
equal to me like my father-in-law

||Sloka summary||

"Heroic Lakshmana who did not know when I was being carried away, who serves elders, prosperous, energetic reserved in his speech, like my father-in-law, is dear to Rama"||38.61,62||

||Sloka 38.63,64||

मम प्रियतरो नित्यं भ्राता रामस्य लक्ष्मणः।
नियुक्तो धुरि यस्यां तु तामुद्वहति वीर्यवान्॥38.63||
यं दृष्ट्वा राघवो नैव वृत्तं आर्यमनुस्मरेत्।
स ममार्थाय कुशलं वक्तव्यो वचनान्मम॥38.64||

स॥ ॥ रामस्य भ्राता लक्ष्मणः नित्यं मम प्रियतरः वीर्यवान् यस्यां धुरि नियुक्तः तां उद्वहति॥यं दृष्ट्वा राघवः वृत्तं आर्यं न अनुस्मरेत् सः मम आर्थाय मम वचनात् कुशलं वक्तव्यः॥

॥Sloka meanings||

रामस्य भ्राता लक्ष्मणः -
Lakshmana, Rama's brother
नित्यं मम प्रियतरः -
always dear to me,
वीर्यवान् यस्यां धुरि नियुक्तः तां उद्वहति -
discharge whatever task assigned to him,
यं दृष्ट्वा राघवः -
seeing whom Raghava
वृत्तं आर्यं न अनुस्मरेत् -
does not miss the noble one
सः मम आर्थाय -
him, for may sake
मम वचनात् कुशलं वक्तव्यः -
in my words ask his well being

||Sloka summary||

"Rama's brother who is always dear to me, the heroic Lakshmana who will discharge whatever task assigned to him, seeing whom for support, Rama does not miss the noble one , for my sake with my words enquire about his welfare."||38.63,64||

||Sloka 38.65||

मृदुर्नित्यं शुचिर्दक्षः प्रियो रामस्य लक्ष्मणः।
यथा हि वानरश्रेष्ठ दुःखक्षयकरो भवेत्॥38.65||
त्वमस्मिन् कार्यनिर्योगे प्रमाणं हरिसत्तम॥

स॥ वानरश्रेष्ठ हरिसत्तमः मृदुः नित्यं शुचिः दक्षः रामस्य प्रियः लक्ष्मणः यथा दुःखक्षयकरो भवेत् | अस्मिन् कार्यनियोगे त्वं प्रमाणं॥

॥Sloka meanings||

वानरश्रेष्ठ - O best of Vanaras
रामस्य प्रियः लक्ष्मणः - Lakshmana dear to Rama
मृदुः नित्यं शुचिः दक्षः- soft, pure, competent
हरिसत्तमः o best of Vanaras
यथा दुःखक्षयकरो भवेत् - the way the sorrow can be mitigated
अस्मिन् कार्यनियोगे - in accomplishing this task
त्वं प्रमाणं- you are authority

||Sloka summary||

"Oh best of Vanaras act in such a manner that Lakshmana who is soft, pure, competent and dear to Rama, can mitigate my suffering. You are a competent in accomplishing this task".||38.65||

Govindaraja says in his - रामः यथा दुःखक्षयकरो भवेत् तथा वक्तव्यः। Tell to Rama in a way that he acts to reduce the sorrow. ; अस्मिन् कार्य निर्योगे त्वं प्रमाणम् - In achieving the task you are the right person,

Rama Tika combines these lines with query about Lakshmana's well-being and state as follows - 'स लक्ष्मणः ममार्थाय यथा दुःख क्षयकरो भवेत् तथा वक्तव्यः'; speak in a way that Lakshmana will act to reduce Sita's sorrow. Sita also adds that Hanumans is the right person to accomplish all of that

||Sloka 38.66||

राघवः त्वत्समारंभान्मयि यत्नपरो भवेत्॥38.66||
इदं ब्रूयाश्च मे नाथं शूरं रामं पुनः पुनः।

स॥ राघवः त्वत् समारंभात् मयि यत्नपरः भवेत् ! मे नाथं शूरं रामं पुनः पुनः इदं ब्रूयाः॥

Rama Tika says - 'त्वत्समारंभात् त्वदुत्साहनात्' -

॥Sloka meanings||

त्वत् समारंभात् -
by your efforts alone
राघवः मयि यत्नपरः भवेत् -
Raghava will try for my release
मे नाथं शूरं रामं -
to my husband powerful Rama
पुनः पुनः इदं ब्रूयाः -
tell these words again and again

||Sloka summary||

"By your efforts alone Raghava will try for my release. You tell these words to my husband powerful Rama again and again." ||38.66||

||Sloka 38.67||

जीवितं धारयिष्यामि मासं दशरथात्मज॥38.67||
ऊर्ध्वं मासान्न जीवेयं सत्ये नाहं ब्रवीमि ते।

स॥ दशरथात्मज मासं जीवितं धारयिष्यामि | मासात् ऊर्ध्वं न जीवेयं। अहं सत्येन ते ब्रवीमि॥

॥Sloka meanings||

दशरथात्मज - son of Dasaratha
मासं जीवितं धारयिष्यामि -
will live for one more month
मासात् ऊर्ध्वं न जीवेयं -
beyond this month I will not live
अहं सत्येन ते ब्रवीमि-
I am telling you the truth

||Sloka summary||

"Oh Son of Dasaratha I will live for one more month. Beyond this month I will not live. I am telling you the truth." ||38.67||

||Sloka 38.68||

रावणे नोपरुद्धां मां निकृत्या पापकर्मणा॥38.68||
त्रातुमर्हसि वीर त्वं पाताळादिव कौशिकीम्।

स॥ वीर पापकर्मणा रावणेन निकृत्य उपरुद्धां मां त्वं पाताळात् कौशिकीं इव त्रातुम् अर्हसि॥

॥Sloka meanings||

पापकर्मणा रावणेन -
by the evil Ravana
त्वं त्रातुम् अर्हसि -
you can rescue me
निकृत्य उपरुद्धां मां -
who was insulted and imprisoned
पाताळात् कौशिकीं इव -
like riches of Indra from the nether world

||Sloka summary||

"Oh Hero ! From the insulting imprisonment by Ravana you can rescue me like Kausika was rescued from the underworld".||38.68||

Govindaraja says in his Tika that this story is referenced in Brahma Purana - एवं ब्रह्मपुराणे श्रूयते। .. ततः सा श्रीः पातालं प्रविवेश। तत्र प्रवेष्टुं अशक्नुवन्तो देवाः ..पुरुषोत्तं प्रार्थयामासुः। स तत्र प्रविश्य पातालात् तां श्रीं शक्राय प्रदादिति। Like Vishnu rescuing Indra's Sri from nether world, Rama should rescue Sita is the prayer from Sita ॥

Tilaka Tika says - more briefly - कौशिकी देवेन्द्र श्रीः। पुरा किल वृत्रवधाभि भूतस्य इन्द्रश्य लक्ष्मीं पातालं प्रविष्टां देवप्रार्थितो नारायण उद्हृत्य पुनः इन्द्राय प्रायच्छत् इति पुराण गाथा।

||Sloka 38.69||

ततो वस्त्रगतं मुक्त्वा दिव्यं चूडामणिं शुभम्॥38.69||
प्रदेयो राघवायेति सीता हनुमते ददौ।

स॥ ततः सीता वस्त्रगतं शुभं दिव्यं चूडामणिं मुक्त्वा राघवाय प्रदेयः इति हनुमते ददौ॥

॥Sloka meanings||

ततः सीता वस्त्रगतं -
the Sita from her clothes
शुभं दिव्यं चूडामणिं मुक्त्वा-
taking out divine Chudamani
राघवाय प्रदेयः इति हनुमते ददौ -
gave it to Hanuman to be given to Rama

||Sloka summary||

"Then Sita took out the divine Chudamani tied up in her clothes and gave it to Hanuman to be given to Rama." ||38.69||

||Sloka 38.70||

प्रतिगृह्य ततो वीरो मणिरत्नमनुत्तमम्॥38.70||
अंगुळ्या योजयामास न ह्यस्य प्राभवद्भुजः।

स॥ तत्ः वीरः अनुत्तमं मणिरत्नं प्रतिगुह्य अंगुल्या योजयामास अस्य भुजः न प्राभवत् हि॥

॥Sloka meanings||

तत्ः वीरः -
then the hero Hanuman
अनुत्तमं मणिरत्नं प्रतिगुह्य -
taking the excellent jewel
अंगुल्या योजयामास -
placed it on his finger
अस्य भुजः न प्राभवत् हि-
as it was not fitting his arm

||Sloka summary||

"Then the hero Hanuman taking the excellent jewel placed it on his finger as it was not fitting his arm" ||38.70||

||Sloka 38.71||

मणिरत्नं कपिवरः प्रतिगृह्यऽभिवाद्य च॥38.71||
सीतां प्रदक्षिणं कृत्वा प्रणतः पार्श्वतः स्थितः।

स॥ कपिप्रवीरः मणिरत्नं प्रतिगुह्य सीतां अभिवाद्य च प्रदक्षिणं कृत्वा प्रणतः पार्श्वतः स्थितः॥

॥Sloka meanings||

कपिप्रवीरः मणिरत्नं प्रतिगुह्य -
the best of Vanaras, taking the jewel
सीतां अभिवाद्य च -
bowing to Sita,
प्रदक्षिणं कृत्वा-
circumambulating her
प्रणतः पार्श्वतः स्थितः -
stood next to her respectfully

||Sloka summary||

"Then the best of Vanaras, taking the jewel bowing to Sita, circumambulating her, stood next to her respectfully". ||38.71||

||Sloka 38.72,73||

हर्षेण महता युक्तः सीता दर्शनजेन सः॥38.72||
हृदयेन गतो रामं शरीरेण तु विष्ठितः॥38.73||

स॥ सः सीतादर्शनजेन महता हर्षेण युक्तः हृदयेन रामं गतः शरीरेण तु विष्ठितः॥

॥Sloka meanings||
सीतादर्शनजेन -
by having seen Sita
महता हर्षेण युक्तः -
imbued with great joy
सः हृदयेन रामं गतः -
he reached Rama in his heart
शरीरेण तु विष्ठितः -
though he was there with his body

||Sloka summary||

"He, delighted by having seen Sita, stood there physically, but reached Rama in his heart."||38.72,73||

||Sloka 38.74||

मणिवरमुपगृह्य महार्हं
जनकनृपात्मजया धृतं प्रभावात्।
गिरिरिव पवनावधूतमुक्तः
सुखितमनाः प्रतिसंक्रमं प्रपेदे॥38.74||

स॥ महार्हं जनकनृपात्मजया धृतं तं मणिवरं उपगृह्य प्रभावात् पवनावधूतमुक्तः गिरिरिव सुखितमनाः प्रतिसंक्रमं प्रपेदे॥

॥Sloka meanings||

जनकनृपात्मजया -
from the daughter of Janaka
धृतं तं महार्हं मणिवरं उपगृह्य -
having received the most precious jewel that was worn ,
प्रभावात् - because of its power
पवनावधूतमुक्तः गिरिरिव-
like a mountain shaken and released from the impact of wind
सुखितमनाः -
very much pleased
प्रतिसंक्रमं प्रपेदे -
prepared to return

||Sloka summary||

"Having received the most precious jewel from the daughter of Janaka, like a mountain shaken and released from the impact of wind, very much pleased Hanuman prepared to return."||38.74||

इत्यार्षे श्रीमद्रामायणे आदिकाव्ये वाल्मीकीये
चतुर्विंशत् सहस्रिकायां संहितायाम्
श्रीमत्सुंदरकांडे अष्टत्रिंशस्सर्गः ||

Thus ends the Sarga thirty-eight of Sundarakanda in Ramayana the first ever poem composed in Sanskrit by the first poet sage Valmiki.

|| om tat sat ||

 

 

 

 

 

 

 

||Sloka 38.43||

एवमस्त्रविदां श्रेष्ठः सत्ववान् बलवानपि।
किमर्थं अस्त्रं रक्षस्सु न योजयति राघवः॥38.43||

स॥ राघव एवं अस्त्रविदां श्रेष्ठः सत्यवान् बलवान् अपि रक्षस्सु अस्त्रं किमर्थं न योजसि॥

॥Sloka meanings||

राघव एवं अस्त्रविदां श्रेष्ठः -
ओ राघवा अस्त्रमुलु प्रयोगिंचुवारिलो श्रेष्ठुडवु
सत्यवान् बलवान् अपि - सत्यसंधुडु महाशक्तिगलवाडवु
रक्षस्सु अस्त्रं- राक्षसुलपै अस्त्रमुलनु
किमर्थं न योजसि - ऎंदुकु प्रयोगिंचवु.

राघव एवं अस्त्रविदां श्रेष्ठः -
Oh Raghava ! Being the best of users of weapons
सत्यवान् बलवान् अपि - truthful and powerful too
रक्षस्सु अस्त्रं- weapons against the Rakshasas.
किमर्थं न योजसि - why are you not using

||Sloka summary||

"ओ राघवा अस्त्रमुलु प्रयोगिंचुवारिलो श्रेष्ठुडवु बलवंतुडवु अयि ई राक्षसुलपै ऎंदुकु अस्त्रमुलनु प्रयोगिंचवु."||38.43||

"Oh Raghava ! Being the best of users of weapons, truthful and powerful, why are you not using the weapons against the Rakshasas." ||38.43||

||Sloka 38.44||

न नाग नापि गंधर्वा नासुरा न मरुद्गणाः॥44||
रामस्य समरे वेगं शक्ताः प्रतिसमाधितुम्।

स॥समरे रामस्यवेगं प्रतिसमाधितुं न नागाः न गंधर्वा न सुराः न मरुद्गणाः अपि शक्ताः ||

||Sloka meanings||

समरे रामस्यवेगं प्रतिसमाधितुं -
समरमुलो रामुनि धाटिकि निलबडुटकु
न नागाः न गंधर्वा न सुराः -
नागुलु गंधर्वुलु सुरुलु
न मरुद्गणाः अपि शक्ताः -
मरुद्गणमुलु कूडा समर्थुलु कारु

समरे रामस्यवेगं प्रतिसमाधितुं -
matching the speed of Rama to hit back in a battle
न नागाः न गंधर्वा न सुराः -
neither Nagas, Gandharvas, Suras
न मरुद्गणाः अपि शक्ताः -
nor Maruts are capable of

||Sloka summary||

"समरमुलो रामुनि धाटिकि निलबडुटकु नागुलु गंधर्वुलु सुरुलु मरुद्गणमुलु कूडा समर्थुलु कारु."||38.44||

"Neither Nagas, Gandharvas, Suras, Maruts are capable of matching the speed of Rama to hit back in a battle."||38.44||

||Sloka 38.45||

तस्य वीर्यवतः कश्चित् यद्यस्ति मयि संभ्रमः॥38.45||
किमर्थं न शरैः तीक्ष्णैः क्षयं नयति राक्षसान्।

स॥वीर्यवतः तस्य मयि कश्चित् संभ्रमः अस्ति यदि ततः तीक्ष्णैः बाणैः राक्षसान् किमर्थं क्षयं न नयति॥

॥Sloka meanings||

वीर्यवतः - वीरुडैन रामुनकु
तस्य मयि कश्चित् संभ्रमः अस्ति यदि-
नापै किंचित्तु दयवुन्ना
ततः तीक्ष्णैः बाणैः - तीक्षणमैन बाणमुलतो
राक्षसान् किमर्थं क्षयं न नयति-
राक्षसुलनु ऎंदुकु नाशनमु चेयुटलेदु?

वीर्यवतः - hero of great discipline
तस्य मयि कश्चित् संभ्रमः अस्ति यदि-
if he has even a little anxiety about me
ततः तीक्ष्णैः बाणैः - then with sharp arrows
राक्षसान् किमर्थं क्षयं न नयति-
why not destroy the Rakshasas

||Sloka summary||

"आ वीरुडैन रामुनकु नापै किंचित्तु दयवुन्ना तीक्षणमैन बाणमुलतो राक्षसुलनु ऎंदुकु नाशनमु चेयुटलेदु?"॥38.45||

"If the hero of great discipline has even a little anxiety about me then with sharp arrows why not destroy the Rakshasas". ||38.45||

||Sloka 38.46||

भ्रातुरादेशमादाय लक्ष्मणोवा परंतपः॥38.46||
कस्य हेतोर्नमां वीरं परित्राति महाबलः।

स॥ परंतपः महाबलः वीरः लक्ष्मणो वा भ्रातुः आदेशं आदाया कस्यहेतोः माम् न परित्राति ||

||Sloka meanings||

परंतपः महाबलः वीरः -
परंतपुडु महाबलुडु वीरुडु अयिन
लक्ष्मणो वा भ्रातुः आदेशं आदाया -
लक्ष्मणुडु अन्नगारि आदेशमुतो
कस्यहेतोः माम् न परित्राति -
ऎंदुकु नन्नु रक्षिंचुट लेदु?"

परंतपः महाबलः वीरः लक्ष्मणो वा-
scorcher of enemies, powerful warrior Lakshmana
भ्रातुः आदेशं आदाया -
taking order from his brother.
कस्यहेतोः माम् न परित्राति -
for what reason he is not coming to my rescue

||Sloka summary||

"परंतपुडु महाबलुडु वीरुडु अयिन लक्ष्मणुडु अन्नगारि आदेशमुतो ऎंदुकु नन्नु रक्षिंचुट लेदु?" ॥38.46||

"The scorcher of enemies, powerful warrior Lakshmana, for what reason he is not coming to my rescue taking order from his brother. "||38.46||

||Sloka 38.47||

यदि तौ पुरुषव्याघ्रौ वाय्वग्निसम तेजसौ॥38.47||
सुराणामपि दुर्दर्षौ किमर्थं मामुपेक्षतः।

स॥ वाय्वग्निसमतेजसौ पुरुषव्याघ्रौ तौ सुराणां दुर्धर्षौ यदि अपि मां किमर्थं उपेक्षतः॥

॥Sloka meanings||

वाय्वग्निसमतेजसौ -
वायुवु अग्नितो समानमैन तेजस्सुगल
पुरुषव्याघ्रौ तौ सुराणां अपि दुर्धर्षौ यदि -
पुरुषव्याघ्रमु लगु वारिनि सुरुलु कूडा ऎदुरुकॊनलेनप्पुडु
अपि मां किमर्थं उपेक्षतः- नन्नु ऎंदुकु उपेक्षिंचुचुन्नारु

वाय्वग्निसमतेजसौ - equal to fire and wind in power
पुरुषव्याघ्रौ तौ सुराणां अपि दुर्धर्षौ यदि -
two tigers among men, unassailable even for gods,
अपि मां किमर्थं उपेक्षतः- why are they disregarding me.

||Sloka summary||

"वायुवु अग्नितो समानमैन तेजस्सुगल पुरुषव्याघ्रमु लगु वारिनि सुरुलु कूडा ऎदुरुकॊनलेरु. वारु नन्नु ऎंदुकु उपेक्षिंचुचुन्नारु?" ॥38.47||

"The two tigers among men, resembling fire and wind , unassailable even for gods, why are they disregarding me."||38.47||

||Sloka 38.48||

ममैव दुष्कृतं किंचिन्महदस्ति न संशयः॥48||
समर्था व पि तौ यन्मां नावेक्षेते परंतपौ।

स॥ममैव महत् किंचित् दुष्कृतं अस्ति |संशयः न | यत् समर्थावपि परंतपौ तौ माम् न आवेक्षेते॥

॥Sloka meanings||

ममैव महत् किंचित् दुष्कृतं अस्ति -
नालो ऎदो महत्तरमैन पापमु उन्नदि
संशयः न - संशयमु लेदु
यत् समर्थावपि परंतपौ तौ माम् न आवेक्षेते -
समर्धुलैनागानि आ परंतपुलु नन्नु उपेक्षिंचुचुन्नारु

ममैव महत् किंचित् दुष्कृतं अस्ति -
some great sin has been committed by me
संशयः न - no doubt.
यत् समर्थावपि परंतपौ तौ माम् न आवेक्षेते -
although capable scorcher of enemies, they are not delivering me

||Sloka summary||

"नालो ऎदो महत्तरमैन पापमु उन्नदि. संशयमु लेदु. समर्धुलैनागानि आ परंतपुलु नन्नु उपेक्षिंचुचु." ||38.48||

"Some great sin has been committed by me. There is no doubt. Although capable scorcher of enemies, they are not delivering me ( from my troubles)" ||38.48||

||Sloka 38.49||

वैदेह्या वचनं श्रुत्वा करुणं साश्रुभाषितम्॥38.49||
अथाब्रवीन्महातेजा हनुमान्मारुतात्मजः।

स॥ अथ महातेजा मारुतात्मजः हनुमान् वैदेह्याः साश्रुभाषितं करुणं वचनं श्रुत्वा अब्रवीत् ||

||Sloka meanings||

वैदेह्याः साश्रुभाषितं करुणं वचनं श्रुत्वा-
वैदेहि यॊक्क आ कन्नीरुतो पलिकिन वचनमुलनु विनिन
अथ महातेजा मारुतात्मजः हनुमान् -
महा तेजमु कल मारुतात्मजुडगु आ हनुमंतुडु
अब्रवीत् - इट्लु पलिकॆनु

वैदेह्याः साश्रुभाषितं करुणं वचनं श्रुत्वा-
hearing those piteous words spoken by Sita with tears
अथ महातेजा मारुतात्मजः हनुमान् -
powerful son of wind god, Hanuman
अब्रवीत् - spoke

||Sloka summary||

"वैदेहि यॊक्क आ कन्नीरुतो पलिकिन वचनमुलनु विनिन महा तेजमु कल आ हनुमंतुडु इट्लु पलिकॆनु." ||38.49||

"Then the powerful son of wind god, Hanuman hearing those piteous words spoken by Sita with tears, spoke in reply."||38.49||

||Sloka 38.50||

त्वच्छोकविमुखो रामो देवि सत्येन ते शपे॥38.50||
रामे दुःखाभिपन्ने च लक्ष्मणः परितप्यते।

स॥ देवि रामः त्वत् शोकविमुखः | सत्येन ते शपे |रामे दुःखाभिपन्ने लक्ष्मणः परितप्यते ||

||Sloka meanings||

देवि रामः त्वत् शोकविमुखः -
ओ देवि नी वियोग शोकमुतो रामुडु विषयमुललो विमुखत चूपिंचुचुन्नाडु
सत्येन ते शपे -
सत्यमुगा प्रमाणमु चेसि चॆप्पुचुन्नानु
रामे दुःखाभिपन्ने लक्ष्मणः परितप्यते -
रामुडु दुःखमुलो नुंडुटवलन लक्ष्मणुडु कूडा दुःखमुलो उन्नाडु.

देवि रामः त्वत् शोकविमुखः -
O Devi, Rama in deep sorrow because of you, is averse to doing anything.
सत्येन ते शपे - I vouch for the truth.
रामे दुःखाभिपन्ने लक्ष्मणः परितप्यते - Rama being immersed in sorrow, Lakshmana too is in sorrow

||Sloka summary||

"ओ देवि नी वियोग शोकमुतो रामुडु विषयमुललो विमुखत चूपिंचुचुन्नाडु. सत्यमुगा प्रमाणमु चेसि चॆप्पुचुन्नानु. रामुडु दुःखमुलो नुंडुटवलन लक्ष्मणुडु कूडा दुःखमुलो उन्नाडु." ||38.50||

"Oh Devi ! In deep sorrow because of you Rama is averse to doing anything. I vouch for the truth. Rama being immersed in sorrow, Lakshmana wails." ||38.50||

||Sloka 38.51||

कथंचित् भवती दृष्टा न कालः परिशोचितुम्॥51||
इमं मुहूर्तं दुःखानां द्रक्ष्यस्यंतमनिंदिते।

स॥ कथंचित् भवती दृष्टा। परिदेवितुं कालः न। अनिंदिते इमं मुहूर्तं दुःखानां अंतं द्रक्ष्यसि॥

॥Sloka meanings||

कथंचित् भवती दृष्टा - ऎलागो नीवु चूडबडिनावु
परिदेवितुं कालः न - विचारिंचवलसिन कालमु कादु
अनिंदिते इमं मुहूर्तं - ओ पूज्युराला ई क्षणमे
दुःखानां अंतं द्रक्ष्यसि - दुःखमुल अंतमु चूचॆदवु

कथंचित् भवती दृष्टा -
now that somehow you having been found
परिदेवितुं कालः न -
not the time for sorrowing.
अनिंदिते इमं मुहूर्तं -
O blameless lady, this moment
दुःखानां अंतं द्रक्ष्यसि -
will see the end of your sorrows

||Sloka summary||

"ऎलागो नीवु चूडबडिनावु. इदि विचारिंचवलसिन कालमु कादु. ओ पूज्युराला ! ई क्षणमे दुःखमुल अंतमु चूचॆदवु." ||38.51||

"Now that somehow you having been found, this is not the time for sorrowing. Oh Blameless lady ! This moment you will see the end of your sorrows" ||38.51||

||Sloka 38.52||

तावुभौ पुरुषव्याघ्रौ राजपुत्रौ महाबलौ॥52||
त्वद्दर्शन कृतोत्साहौ लंकां भस्मीकरिष्यतः।

स॥ पुरुषव्याघ्रौ महाबलौ त्वत् दर्शन कृतोत्साहौ उभौ तौ राजपुत्रौ लंकां भस्मीकरिष्यतः॥

॥Sloka meanings||

त्वत् दर्शन कृतोत्साहौ - नी दर्शनमुनकै उत्साहमुतो
पुरुषव्याघ्रौ महाबलौ - महाबलवंतुलू पुरुषव्याघ्रमुलु अगु
उभौ तौ राजपुत्रौ - आ राजपुत्रुलु इद्दरू
लंकां भस्मीकरिष्यतः - लंकानगरमुनु भस्ममु चेसॆदरु

त्वत् दर्शन कृतोत्साहौ -
anxious for seeing you
पुरुषव्याघ्रौ महाबलौ -
two tigers among men, powerful
उभौ तौ राजपुत्रौ -
both the princes
लंकां भस्मीकरिष्यतः -
will reduce the Lanka to ashes

||Sloka summary||

"आ महाबलवंतुलू पुरुषव्याघ्रमुलु अगु राजपुत्रुलु इद्दरू नी दर्शनमु नकै उत्साहमुतो ई लंकानगरमुनु भस्ममु चेसॆदरु."||38.52||

"The two tigers among men, powerful are anxious for seeing you. The two princes will reduce the Lanka to ashes."||38.52||

||Sloka 38.53||

हत्वा च समरे क्रूरं रावणं स बांधवम्॥53||
राघवस्त्वां विशालाक्षि नेष्यति स्वां पुरीं प्रति।

स॥ विशालाक्षी राघवः सहबांधवं कॄरं रावणं हत्वा स्वां पुरीं प्रति त्वां नेष्यति ||

||Sloka meanings||

विशालाक्षी - ओ विशालाक्षी
सहबांधवं कॄरं रावणं हत्वा -
कॄरुडैन रावणुनि अतनि बंधुवुलतो सहा हतमार्चि
राघवः स्वां पुरीं प्रति -
राघवुडु तन पुरमुनकु
त्वां नेष्यति - निन्नु गॊनिपोवुनु

विशालाक्षी - O wide eyed lady
सहबांधवं कॄरं रावणं हत्वा -
after killing evil Ravana along with his relatives,
स्वां पुरीं प्रति - to his city
राघवः त्वां नेष्यति -Raghava will take you

||Sloka summary||

"ओ विशालाक्षी राघवुडु रावणुनि अतनि बंधुवुलतो सहा हतमार्चि निन्नु तन पुरमुनकु तीसुकुपोवुनु". ||38.53||

"Oh Wide eyed lady ! Raghava after killing evil Ravana along with his relatives, will take you to his city". ||38.53||

||Sloka 38.54||

ब्रूहि यद्राघवो वाच्यो लक्ष्मणश्च महाबलः॥54||
सुग्रीवो वापि तेजस्वी हरयोsपि समागतः।

स॥ राघवः यत् वाच्यः महाबलः लक्ष्मणश्च तेजस्वी सुग्रीवो अपि समागताः हरयो अपि ब्रूहि॥

॥Sloka meanings||

राघवः यत् वाच्यः ब्रूहि -
राघवुनकु एमि माटलु चॆप्पवलॆनो अवि नीवु चॆप्पुमु
महाबलः लक्ष्मणश्च - महाबलुडु लक्ष्मणुनकु
तेजस्वी सुग्रीवो अपि समागताः हरयो अपि -
तेजस्वि सुग्रीवुनकु अक्कड समागमैन वानरुलकु कूडा

राघवः यत् वाच्यः ब्रूहि -
tell me those words for mighty Raghava
महाबलः लक्ष्मणश्च - powerful Lakshmana
तेजस्वी सुग्रीवो अपि समागताः हरयो अपि -
brilliant Sugriva and all other Vanaras gathered there

||Sloka summary||

"राघवुनकु, महाबलुडु लक्ष्मणुनकु, तेजस्वि सुग्रीवुनकु अक्कड समागमैन वानरुलकु ऎमि माटलु चॆप्पवलॆनो अवि नीवु चॆप्पुमु". ||38.54||

"Tell me those words for mighty Raghava, the powerful Lakshmana, the brilliant Sugriva and all other Vanaras gathered there". ||38.54||

||Sloka 38.55||

इत्युक्तवति तस्मिंश्च सीता सुरसुतोपमा॥55||
उवाच शोक संतप्ता हनूमंतं प्लवंगमम्।

स॥ तस्मिन् इत्युक्तवति सुरसुतोपमा सीता शोक संतप्ता प्लवंगमं हनुमंतं उवाच॥

॥Sloka meanings||

तस्मिन् इत्युक्तवति सुरसुतोपमा -
ई विधमुगा चॆप्पबडिन, सुरलतो समानमैन
सीता शोक संतप्ता -
शोकमुलो उन्नआ सीता
प्लवंगमं हनुमंतं उवाच -
मारुतात्मजुडगु हनुमंतुनितो इट्लु पलिकॆनु

तस्मिन् इत्युक्तवति सीता सुरसुतोपमा -
thus spoken to, Sita who is like a divine lady
शोक संतप्ता - immersed in sorrow
प्लवंगमं हनुमंतं उवाच -
spoke to Hanuman the best among fliers

||Sloka summary||

"ई विधमुगा चॆप्पबडिन, शोकमुलो उन्न, सुरलतो समानमैन आ सीता मारुतात्मजुडगु हनुमंतुनितो इट्लु पलिकॆनु." ||38.55||

"Thus asked, Sita who is like a divine lady, immersed in sorrow , spoke to Hanuman the best among fliers."||38.55||

||Sloka 38.56||

कौसल्या लोकभर्तारं सुषुवे यं मनस्विनी॥38.56||
तं ममार्थे सुखम् पृछ्च शिरसा चाभिवादय।

स॥ लोकभर्तारं यं मनस्विनी कौसल्या सुषुवे तं मदर्थं सुखं पृच्छ शिरसा अभिवादय च सुखम् पृछ्च ||

||Sloka meanings||

लोकभर्तारं - लोकमु संरक्षिंचुटकु
यं मनस्विनी कौसल्या सुषुवे -
मनस्विनि अयिन कौसल्य ऎवरिनि जन्मनिच्चॆनो
तं मदर्थं शिरसा अभिवादय च-
वानिकि ना कॊऱकु शिरस्सु वंचि अभिवादमु चेसि
सुखम् पृछ्च- कुशलमु अडुगुमु

लोकभर्तारं -
lord of the world
यं मनस्विनी कौसल्या सुषुवे -
whom sensitive woman Kausalya bore
तं मदर्थं शिरसा अभिवादय च-
for my sake bowing the head,
सुखम् पृछ्च-
ask the well-being of him

||Sloka summary||

"लोकमु संरक्षिंचुटकु मनस्विनि अयिन कौसल्य ऎवरिनि जन्मनिच्चॆनो वानिकि नाकॊऱकु शिरस्सु वंचि अभिवादमु चेसि वारि कुशलमु अडुगुमु." ||38.56||

"For my sake bowing the head, ask the well-being of him, who is the lord of the worlds whom Kausalya bore."||38.56||

||Sloka 38.57,58||

स्रजश्च सर्वरत्नानि प्रियायाश्च वरांगना॥57||
इश्वर्यं च विशालायां पृथिव्यां अपि दुर्लभम्।

पितरं मातरं चैव सम्मान्याभिप्रसाद्यच॥58||
अनुप्रव्रजितो रामं सुमित्रा येन सुप्रजाः।

स॥स्रजश्च सर्वरत्नानि प्रियाः याः वरांगन्याः विशालायां पृथिव्यां दुर्लभं इश्वर्ये चापि अभि प्रसाद्य च पितरं मातरं चापि सम्मान्य येन सुमित्रा सुप्रजाः रामं अनुप्रव्राजितः॥

राम टीकालो - 'येन सुमित्र सुप्रज शोभनपुत्रवती'

॥Sloka meanings||

येन स्रजश्च सर्वरत्नानि - ऎवरि चेत अन्नि रत्नमुलनु
प्रियाः याः वरांगन्याः - अनुरागवतुलैन स्त्रीलनु
विशालायां पृथिव्यां - विशालमैन पृथिविनी
दुर्लभं इश्वर्ये चापि स्रजश्च - दुर्लभमैन इश्वर्यमुनु त्यजिंचि
सुमित्रा सुप्रजाः च - सुमित्र शोभनपुत्रवतियो
(सः) पितरं मातरं चापि सम्मान्य अभिप्रसाद्य-
तल्लि तंड्रुलनु गौरविंचि वारि अनुमतितो
रामं अनुप्रव्राजितः- रामुनि अनुसरिंचिनवाडु

येन स्रजश्च सर्वरत्नानि -
by whom all the riches have been given up
प्रियाः याः वरांगन्याः -
dear one and best of women
विशालायां पृथिव्यां -
the vast kingdom
दुर्लभं इश्वर्ये चापि स्रजश्च -
difficult to obtain prosperity also
सुमित्रा सुप्रजाः च -
whom made Sumitra known as great mother
(सः) पितरं मातरं चापि सम्मान्य अभिप्रसाद्य-
having respected his father and mother and pleased them
रामं अनुप्रव्राजितः-
followed Rama

||Sloka summary||

"ऎवरु पुष्पमालिकलनू , अन्नि रत्नमुलनु अनुरागवतुलैन स्त्रीलनु विशालमैन पृथिविनी दुर्लभमैन इश्वर्यमुनु त्यजिंचि, ऎवरिवलन सुमित्रनु शोभनपुत्रवतियो अट्टि लक्ष्मणुडु, तल्लि तंड्रुलनु गौरविंचि वारि अनुमतितो रामुनि अनुसरिंचिनवाडु. ||38.57,58||

"Lakshmana, the son of Sumitra who gave up all riches garlands, his dear wife , the best of women , the vast kingdom which is most difficult to obtain and also prosperity , who having respected his father and mother, was pleased to adopt the ascetic life and accompanied Rama." ||38.57,58||

||Sloka 38.59||

अनुकूल्येन धर्मात्मा त्यक्त्वा सुखमनुत्तमम्॥59||
अनुगच्छति काकुत्स्थं भ्रातरं पालयन् वने।

स॥धर्मात्मा अनुत्तमं सुखं त्यक्त्वा भ्रातरं काकुत्स्थं वने आनुकूल्येन पालयन् अनुगच्छति॥

॥Sloka meanings||

धर्मात्मा अनुत्तमं सुखं त्यक्त्वा-
धर्मात्मुडु , अत्युत्तममैन सुखमु नु त्यजिंचि
भ्रातरं काकुत्स्थं वने -
अन्नगारैन काकुत्स्थुनिकि वनमुलो
आनुकूल्येन पालयन् अनुगच्छति - अनुकूलमुगा पालिंचुटकु वॆळ्ळॆनु

धर्मात्मा अनुत्तमं सुखं त्यक्त्वा-
great, righteous having given up his pleasures
भ्रातरं काकुत्स्थं वने अनुगच्छति-
followed his brother into the forest
आनुकूल्येन पालयन् -
in order to be able to serve him.

||Sloka summary||

"लक्ष्मणुडु धर्मात्मुडु , अत्युत्तममैन सुखमु नु त्यजिंचि अन्नगारैन काकुत्स्थुनि कि तोडुनीडगा वनमुलो वुंडुटकु वॆळ्ळॆनु." ||38.59||

"Great, righteous Lakshmana who had given up his pleasures and followed his brother into the forest in order to be able to serve him." ||38.59||

||Sloka 38.60||

सिंहस्कंधो महाबाहुः मनस्वी प्रियदर्शनः॥38.60||
पितृवत् वर्तते रामे मातृन्मां समाचरन्।

स॥सिंहस्कंधः महाबाहुः मनस्वि प्रियदर्शनः माम् मात्रुवत् समाचरन् रामे पित्रुवत् वर्तते॥

॥Sloka meanings||

सिंहस्कंधः महाबाहुः -
सिंहपु स्कंधमुवंटि स्कंधमुकल, महाबाहुवुलु कल
मनस्वि प्रियदर्शनः -
मनस्वि, प्रियदर्शनुडु
माम् मात्रुवत् समाचरन् -
नन्नु कन्नतल्लिलाग
रामे पित्रुवत् वर्तते -
रामुनि कन्न तंड्रिलागा चूचुकॊनुनु

सिंहस्कंधः महाबाहुः -
'Lion shouldered, with powerful arms
मनस्वि प्रियदर्शनः -
high souled, handsome
माम् मात्रुवत् समाचरन् -
treats me like his mother.
रामे पित्रुवत् वर्तते -
treats Rama as his father

||Sloka summary||

"सिंहपु स्कंधमुवंटि स्कंधमुकल, महाबाहुवुलु कल, मनस्वि, प्रियदर्शनुडु. नन्नु कन्नतल्लिलाग रामुनि कन्न तंड्रिलागा चूचुकॊनुनु."||38.60||

"Lakshmana who is lion shouldered, with powerful arms, high souled, handsome , who treats Rama as his father and treats me like his mother." ||38.60||

||Sloka 38.61,62||

ह्रियमाणां तदा वीरो न तु मां वेद लक्ष्मणः॥38.61||
वृद्धोपसेवी लक्ष्मीवान् शक्तोन बहुभाषिता।
राजपुत्त्रः प्रियश्रेष्ठः सदृशः श्वसुरस्यमे॥38.62||

स॥वीरः लक्ष्मणः तदा माम् ह्रियमाणं न वेद वृद्धोपसेवी लक्ष्मीवान् शक्तः न बहुभाषिता मे श्वशुरस्य सदृशः प्रियः श्रेष्ठः राजपुत्रः॥

॥Sloka meanings||

तदा वीरः लक्ष्मणः - अप्पुडु वीरुडु लक्ष्मणुनिकि
माम् ह्रियमाणं न वेद - नन्नु अपहरिंपबडडमु तॆलियदु
वृद्धोपसेवी लक्ष्मीवान् शक्तः - वृद्धुलनि सेविंचु समर्थुडैन
न बहुभाषिता - मित भाषि
प्रियः श्रेष्ठः राजपुत्रः - प्रियमनवाडु, श्रेष्ठुडु राजपुत्रुडु
मे श्वशुरस्य सदृशः - नाकु मामगारितो समानुडु."

तदा वीरः लक्ष्मणः - then heroic Lakshmana
माम् ह्रियमाणं न वेद -
did not know when I was being carried away
वृद्धोपसेवी लक्ष्मीवान् शक्तः -
serves elders, prosperous, energetic
न बहुभाषिता -
reserved in his speech
प्रियः श्रेष्ठः राजपुत्रः -
dear one, prince and best
मे श्वशुरस्य सदृशः -
equal to me like my father-in-law

||Sloka summary||

"वीरुडु लक्ष्मणुनि कि नन्नु अपहरिंपबडडमु तॆलियदु. वृद्धुलनि सेविंचु, विवेकमुगल समर्थुडैन अंदरिमॆप्पु पॊंदिन आ राजकुमारुडु ना मामगारितो समानुडु." ||38.61,62||

"Heroic Lakshmana who did not know when I was being carried away, who serves elders, prosperous, energetic reserved in his speech, like my father-in-law, is dear to Rama"||38.61,62||

||Sloka 38.63,64||

मम प्रियतरो नित्यं भ्राता रामस्य लक्ष्मणः।
नियुक्तो धुरि यस्यां तु तामुद्वहति वीर्यवान्॥38.63||
यं दृष्ट्वा राघवो नैव वृत्तं आर्यमनुस्मरेत्।
स ममार्थाय कुशलं वक्तव्यो वचनान्मम॥38.64||

स॥ ॥ रामस्य भ्राता लक्ष्मणः नित्यं मम प्रियतरः वीर्यवान् यस्यां धुरि नियुक्तः तां उद्वहति॥यं दृष्ट्वा राघवः वृत्तं आर्यं न अनुस्मरेत् सः मम आर्थाय मम वचनात् कुशलं वक्तव्यः॥

॥Sloka meanings||

रामस्य भ्राता लक्ष्मणः - रामुनि यॊक्क तम्मुडु लक्ष्मणुडु
नित्यं मम प्रियतरः -ऎल्लप्पुडू नाकु प्रियमैन वाडु
वीर्यवान् यस्यां धुरि नियुक्तः - वीरुडु एपनि अप्पगिंचिना
तां उद्वहति - दानिनि निर्वर्तिंचुवाडु
यं दृष्ट्वा राघवः - ऎवरिनि चूचि रामुडु
वृत्तं आर्यं न अनुस्मरेत् - जरिगिन वृत्तांतमु तलचडो
सः मम आर्थाय - अतनिनि ना कॊऱकु
मम वचनात् कुशलं वक्तव्यः - ना माटगा कुशलमुनु अडुगुमु

रामस्य भ्राता लक्ष्मणः -
Lakshmana, Rama's brother
नित्यं मम प्रियतरः -
always dear to me,
वीर्यवान् यस्यां धुरि नियुक्तः तां उद्वहति -
discharge whatever task assigned to him,
यं दृष्ट्वा राघवः -
seeing whom Raghava
वृत्तं आर्यं न अनुस्मरेत् -
does not miss the noble one
सः मम आर्थाय -
him, for may sake
मम वचनात् कुशलं वक्तव्यः -
in my words ask his well being

||Sloka summary||

"रामुनि यॊक्क तम्मुडु लक्ष्मणुडु. ऎल्लप्पुडू नाकु प्रियमैन वाडु. वीरुडु एपनि अप्पगिंचिना निर्वर्तिंचुवाडु. ऎवरिनि चूचि रामुडु जरिगिन वृत्तांतमु तलचडो अतनिनि ना कॊऱकै ना माटलुगा कुशलमु अडुगुमु". ||38.63,64||

"Rama's brother who is always dear to me, the heroic Lakshmana who will discharge whatever task assigned to him, seeing whom for support, Rama does not miss the noble one , for my sake with my words enquire about his welfare."||38.63,64||

||Sloka 38.65||

मृदुर्नित्यं शुचिर्दक्षः प्रियो रामस्य लक्ष्मणः।
यथा हि वानरश्रेष्ठ दुःखक्षयकरो भवेत्॥38.65||
त्वमस्मिन् कार्यनिर्योगे प्रमाणं हरिसत्तम॥

स॥ वानरश्रेष्ठ हरिसत्तमः मृदुः नित्यं शुचिः दक्षः रामस्य प्रियः लक्ष्मणः यथा दुःखक्षयकरो भवेत् | अस्मिन् कार्यनियोगे त्वं प्रमाणं॥

गोविन्दराजुलवारु तम टीकालो- रामः यथा दुःखक्षयकरो भवेत् तथा वक्तव्यः। अंटेरामुनिकि एविधमुगा दुःखमु तग्गुनो आविधमुगा चॆप्पवलॆनु अनि ; अस्मिन् कार्य निर्योगे त्वं प्रमाणम् - ई कार्यमु साधिंचुटलो नीवे तगिनवाडिवि.

||Sloka meanings||

वानरश्रेष्ठ - ओ वानरोत्तम वानरश्रेष्ठ
रामस्य प्रियः लक्ष्मणः - रामुनिकि प्रियुडु लक्ष्मणुडु
मृदुः नित्यं शुचिः दक्षः- मृदुस्वभावि पावनुडु समर्थु
हरिसत्तमः यथा दुःखक्षयकरो भवेत् -
ओ वानरोत्तम ए विधमुगा दुःखमु क्षीणिंचुनो
अस्मिन् कार्यनियोगे - आ कार्यसाधनकु
त्वं प्रमाणं- नीवे तगिनवाडिवि

वानरश्रेष्ठ - O best of Vanaras
रामस्य प्रियः लक्ष्मणः - Lakshmana dear to Rama
मृदुः नित्यं शुचिः दक्षः- soft, pure, competent
हरिसत्तमः o best of Vanaras
यथा दुःखक्षयकरो भवेत् - the way the sorrow can be mitigated
अस्मिन् कार्यनियोगे - in accomplishing this task
त्वं प्रमाणं- you are authority

||Sloka summary||

"ओ वानरोत्तम मृदुस्वभावि पावनुडु समर्थुडु रामुनिकि प्रियुडु अयिन लक्ष्मणुडु ए विधमुगा नादुःखमुनु अंतमुचेयुनो अट्लु नीवु कार्यमु साधिंप वलॆनुÓ.||38.65||

"Oh best of Vanaras act in such a manner that Lakshmana who is soft, pure, competent and dear to Rama, can mitigate my suffering. You are a competent in accomplishing this task".||38.65||

||Sloka 38.66||

राघवः त्वत्समारंभान्मयि यत्नपरो भवेत्॥38.66||
इदं ब्रूयाश्च मे नाथं शूरं रामं पुनः पुनः।

स॥ राघवः त्वत् समारंभात् मयि यत्नपरः भवेत् ! मे नाथं शूरं रामं पुनः पुनः इदं ब्रूयाः॥

॥Sloka meanings||

राघवः त्वत् समारंभात् - राघवुडु नी संरंभमु वलने
मयि यत्नपरः भवेत् - नन्नु रक्षिंचु यत्नमुलो पडुनु
मे नाथं शूरं रामं - ना नाधुडु शूरुडु रामुनिकि
पुनः पुनः इदं ब्रूयाः - मरल मरल चॆप्पुमु

त्वत् समारंभात् -
by your efforts alone
राघवः मयि यत्नपरः भवेत् -
Raghava will try for my release
मे नाथं शूरं रामं -
to my husband powerful Rama
पुनः पुनः इदं ब्रूयाः -
tell these words again and again

||Sloka summary||

"राघवुडु नी संरंभमु वलने नन्नु रक्षिंचु यत्नमुलो पडुनु. ना नाधुनिकि मरल मरल चॆप्पुमु." ||38.66||

"By your efforts alone Raghava will try for my release. You tell these words to my husband powerful Rama again and again." ||38.66||

||Sloka 38.67||

जीवितं धारयिष्यामि मासं दशरथात्मज॥38.67||
ऊर्ध्वं मासान्न जीवेयं सत्ये नाहं ब्रवीमि ते।

स॥ दशरथात्मज मासं जीवितं धारयिष्यामि | मासात् ऊर्ध्वं न जीवेयं। अहं सत्येन ते ब्रवीमि॥

॥Sloka meanings||

दशरथात्मज - दशरथात्मज
मासं जीवितं धारयिष्यामि -
नेनु ऒक मासमु जीवितमु धरिंचॆदनु
मासात् ऊर्ध्वं न जीवेयं -
मासमु गडिचि जीविंचनु
अहं सत्येन ते ब्रवीमि-
नेनु सत्यमुगा चॆप्पुचुन्नानु

दशरथात्मज - son of Dasaratha
मासं जीवितं धारयिष्यामि -
will live for one more month
मासात् ऊर्ध्वं न जीवेयं -
beyond this month I will not live
अहं सत्येन ते ब्रवीमि-
I am telling you the truth

||Sloka summary||

"दशरथात्मज नेनु ऒक मासमु जीवितमु धरिंचॆदनु. मासमु गडिचि जीविंचनु. नेनु सत्यमुगा चॆप्पुचुन्नानु." ||38.67||

"Oh Son of Dasaratha I will live for one more month. Beyond this month I will not live. I am telling you the truth." ||38.67||

||Sloka 38.68||

रावणे नोपरुद्धां मां निकृत्या पापकर्मणा॥38.68||
त्रातुमर्हसि वीर त्वं पाताळादिव कौशिकीम्।

स॥ वीर पापकर्मणा रावणेन निकृत्य उपरुद्धां मां त्वं पाताळात् कौशिकीं इव त्रातुम् अर्हसि॥

॥Sloka meanings||

वीर पापकर्मणा रावणेन -
ओ वीरा पापकर्मुडगु रावणुनि चे
निकृत्य उपरुद्धां मां -
अवमानिंपबडि बंधिंचबडिन नन्नु
पाताळात् कौशिकीं इव -
नुव्वु पाताळमुनुंचि इंद्रुनि इश्वर्यमुनु विष्णुवु रक्षिंचिनट्लु
त्वं त्रातुम् अर्हसि -
नीवु नन्नु (रावणबंधमुनुंडि) रक्षिंपवलॆनु

पापकर्मणा रावणेन -
by the evil Ravana
त्वं त्रातुम् अर्हसि -
you can rescue me
निकृत्य उपरुद्धां मां -
who was insulted and imprisoned?
पाताळात् कौशिकीं इव -
like riches of Indra from the nether world

||Sloka summary||

"ओ वीरा पापकर्मुडगु रावणुडु नन्नु बंधिंचिनवाडु. पाताळमुनुंचि इंद्रुनि इश्वर्यमुनु विष्णुवु रक्षिंचिनट्लु नीवु नन्नु रावणबंधमुनुंडि रक्षिंपवलॆनु". ||38.68||

"Oh Hero ! From the insulting imprisonment by Ravana you can rescue me like Kausika was rescued from the underworld".||38.68||

||Sloka 38.69||

ततो वस्त्रगतं मुक्त्वा दिव्यं चूडामणिं शुभम्॥38.69||
प्रदेयो राघवायेति सीता हनुमते ददौ।

स॥ ततः सीता वस्त्रगतं शुभं दिव्यं चूडामणिं मुक्त्वा राघवाय प्रदेयः इति हनुमते ददौ॥

॥Sloka meanings||

ततः सीता वस्त्रगतं -
अप्पुडु सीत तन वस्त्रमुलो कट्टबडिन
शुभं दिव्यं चूडामणिं मुक्त्वा-
शुभकरमु दिव्यमु अयिन चूडामणिनि तीसि
राघवाय प्रदेयः इति हनुमते ददौ -
राघवुनकु इव्वमनि हनुमंतुनिकि इच्चॆनु

ततः सीता वस्त्रगतं -
the Sita from her clothes
शुभं दिव्यं चूडामणिं मुक्त्वा-
taking out divine Chudamani
राघवाय प्रदेयः इति हनुमते ददौ -
gave it to Hanuman to be given to Rama

||Sloka summary||

"अप्पुडु सीत तन वस्त्रमुलो कट्टबडिन शुभकरमु दिव्यमु अयिन चूडामणिनि तीसि राघवुनकु इव्वमनि हनुमंतुनिकि इच्चॆनु." ||38.69||

"Then Sita took out the divine Chudamani tied up in her clothes and gave it to Hanuman to be given to Rama." ||38.69||

||Sloka 38.70||

प्रतिगृह्य ततो वीरो मणिरत्नमनुत्तमम्॥38.70||
अंगुळ्या योजयामास न ह्यस्य प्राभवद्भुजः।

स॥ तत्ः वीरः अनुत्तमं मणिरत्नं प्रतिगुह्य अंगुल्या योजयामास अस्य भुजः न प्राभवत् हि॥

॥Sloka meanings||

तत्ः वीरः - अप्पुडु आ वीरुडु
अनुत्तमं मणिरत्नं प्रतिगुह्य -
अत्युत्तममैन आ मणिरत्नमुनु तीसुकॊनि
अंगुल्या योजयामास वेलिकि पॆट्टुकॊनॆनु
अस्य भुजः न प्राभवत् हि- भुजमुनंदु इमडनि कारणमुवलन

तत्ः वीरः -
then the hero Hanuman
अनुत्तमं मणिरत्नं प्रतिगुह्य -
taking the excellent jewel
अंगुल्या योजयामास -
placed it on his finger
अस्य भुजः न प्राभवत् हि-
as it was not fitting his arm

||Sloka summary||

"अप्पुडु आ वीरुडु अत्युत्तममैन आ मणिरत्नमुनु तीसुकॊनि अदि तन भुजमुनंदु इमडनि कारणमुवलन तन वेलिकि पॆट्टुकॊनॆनु." ||38.70||

"Then the hero Hanuman taking the excellent jewel placed it on his finger as it was not fitting his arm" ||38.70||

||Sloka 38.71||

मणिरत्नं कपिवरः प्रतिगृह्यऽभिवाद्य च॥38.71||
सीतां प्रदक्षिणं कृत्वा प्रणतः पार्श्वतः स्थितः।

स॥ कपिप्रवीरः मणिरत्नं प्रतिगुह्य सीतां अभिवाद्य च प्रदक्षिणं कृत्वा प्रणतः पार्श्वतः स्थितः॥

॥Sloka meanings||

कपिप्रवीरः मणिरत्नं प्रतिगुह्य -
आ कपिप्रवीरुडु मणिरत्नमु तीसुकॊनि
सीतां अभिवाद्य च - सीतादेविकि अभिवंदनमुलु चेसि
प्रदक्षिणं कृत्वा- प्रदक्षिणमु चेसि
प्रणतः पार्श्वतः स्थितः - विनम्रमुगा अमॆ पक्कन निलबडॆनु

कपिप्रवीरः मणिरत्नं प्रतिगुह्य - the best of Vanaras, taking the jewel
सीतां अभिवाद्य च - bowing to Sita, circumambulating her
प्रदक्षिणं कृत्वा- circumambulating her
प्रणतः पार्श्वतः स्थितः - stood next to her respectfully

||Sloka summary||

"आ कपिप्रवीरुडु मणिरत्नमुलु तीसुकॊनि सीतादेविकि , प्रदक्षिणमु चेसि अभिवंदनमुलु चेसि विनम्रमुगा अमॆ पक्कन निलबडॆनु.Ó ||38.71||

"Then the best of Vanaras, taking the jewel bowing to Sita, circumambulating her, stood next to her respectfully". ||38.71||

||Sloka 38.72,73||

हर्षेण महता युक्तः सीता दर्शनजेन सः॥38.72||
हृदयेन गतो रामं शरीरेण तु विष्ठितः॥38.73||

स॥ सः सीतादर्शनजेन महता हर्षेण युक्तः हृदयेन रामं गतः शरीरेण तु विष्ठितः॥

॥Sloka meanings||

सः सीतादर्शनजेन - आतडु सीता दर्शनमुतो
महता हर्षेण युक्तः - अत्यंत हर्षमुपॊं
हृदयेन रामं गतः - तन मनस्सुतो रामुनि चेरॆनु
शरीरेण तु विष्ठितः - शरीरमु इक्कडे उन्ना

सीतादर्शनजेन - by having seen Sita
महता हर्षेण युक्तः - imbued with great joy
सः हृदयेन रामं गतः - he reached Rama in his heart
शरीरेण तु विष्ठितः - though he was there with his body

||Sloka summary||

"आतडु सीता दर्शनमुतो अत्यंत हर्षमुपॊंदि शरीरमु इक्कडे उन्ना तन मनस्सुतो रामुनि चेरॆनु."||38.72,73||

"He, delighted by having seen Sita, stood there physically, but reached Rama in his heart."||38.72,73||

||Sloka 38.74||

मणिवरमुपगृह्य महार्हं
जनकनृपात्मजया धृतं प्रभावात्।
गिरिरिव पवनावधूतमुक्तः
सुखितमनाः प्रतिसंक्रमं प्रपेदे॥38.74||

स॥ महार्हं जनकनृपात्मजया धृतं तं मणिवरं उपगृह्य प्रभावात् पवनावधूतमुक्तः गिरिरिव सुखितमनाः प्रतिसंक्रमं प्रपेदे॥

॥Sloka meanings||

महार्हं जनकनृपात्मजया -
जनकमहराजु यॊक्क कुमार्तॆ द्वारा महत्तरमैन
धृतं तं मणिवरं उपगृह्य - धरिंचिन अ मणिनि तीसुकॊनि,
प्रभावात् पवनावधूतमुक्तः गिरिरिव-
दानि प्रभावमु वलन वायुवुलचे कंपिंपबडि कुदुटबडिन पर्वतमुवलॆ
सुखितमनाः - सुखमैन मनस्सु गलवाडै
प्रतिसंक्रमं प्रपेदे - तिरुगु प्रयाणमुनकु सिद्धपडॆनु

जनकनृपात्मजया -
from the daughter of Janaka
धृतं तं महार्हं मणिवरं उपगृह्य -
having received the most precious jewel that was worn ,
प्रभावात् - because of its power
पवनावधूतमुक्तः गिरिरिव-
like a mountain shaken and released from the impact of wind
सुखितमनाः - very much pleased
प्रतिसंक्रमं प्रपेदे -
prepared to return

||Sloka summary||

"जनकमहराजु यॊक्क कुमार्तॆ द्वारा महत्तरमैन मणिनि तीसुकॊनि, वायुवुलचे कंपिंपबडि कुदुटबडिन पर्वतमुवलॆ, सुखमैन मनस्सु गलवाडै तिरुगु प्रयाणमुनकु हनुमंतुडु सिद्धपडॆनु. " ||38.74||

"Having received the most precious jewel from the daughter of Janaka, like a mountain shaken and released from the impact of wind, very much pleased Hanuman prepared to return."||38.74||

इत्यार्षे श्रीमद्रामायणे आदिकाव्ये वाल्मीकीये
चतुर्विंशत् सहस्रिकायां संहितायाम्
श्रीमत्सुंदरकांडे अष्टत्रिंशस्सर्गः ||

Thus ends the Sarga thirty-eight of Sundarakanda in Ramayana the first ever poem composed in Sanskrit by the first poet sage Valmiki.

|| om tat sat ||

 

 

 

 

 

 

 

||Sloka 38.43||

एवमस्त्रविदां श्रेष्ठः सत्ववान् बलवानपि।
किमर्थं अस्त्रं रक्षस्सु न योजयति राघवः॥38.43||

स॥ राघव एवं अस्त्रविदां श्रेष्ठः सत्यवान् बलवान् अपि रक्षस्सु अस्त्रं किमर्थं न योजसि॥

॥Sloka meanings||

राघव एवं अस्त्रविदां श्रेष्ठः -
ओ राघवा अस्त्रमुलु प्रयोगिंचुवारिलो श्रेष्ठुडवु
सत्यवान् बलवान् अपि - सत्यसंधुडु महाशक्तिगलवाडवु
रक्षस्सु अस्त्रं- राक्षसुलपै अस्त्रमुलनु
किमर्थं न योजसि - ऎंदुकु प्रयोगिंचवु.

राघव एवं अस्त्रविदां श्रेष्ठः -
Oh Raghava ! Being the best of users of weapons
सत्यवान् बलवान् अपि - truthful and powerful too
रक्षस्सु अस्त्रं- weapons against the Rakshasas.
किमर्थं न योजसि - why are you not using

||Sloka summary||

"ओ राघवा अस्त्रमुलु प्रयोगिंचुवारिलो श्रेष्ठुडवु बलवंतुडवु अयि ई राक्षसुलपै ऎंदुकु अस्त्रमुलनु प्रयोगिंचवु."||38.43||

"Oh Raghava ! Being the best of users of weapons, truthful and powerful, why are you not using the weapons against the Rakshasas." ||38.43||

||Sloka 38.44||

न नाग नापि गंधर्वा नासुरा न मरुद्गणाः॥44||
रामस्य समरे वेगं शक्ताः प्रतिसमाधितुम्।

स॥समरे रामस्यवेगं प्रतिसमाधितुं न नागाः न गंधर्वा न सुराः न मरुद्गणाः अपि शक्ताः ||

||Sloka meanings||

समरे रामस्यवेगं प्रतिसमाधितुं -
समरमुलो रामुनि धाटिकि निलबडुटकु
न नागाः न गंधर्वा न सुराः -
नागुलु गंधर्वुलु सुरुलु
न मरुद्गणाः अपि शक्ताः -
मरुद्गणमुलु कूडा समर्थुलु कारु

समरे रामस्यवेगं प्रतिसमाधितुं -
matching the speed of Rama to hit back in a battle
न नागाः न गंधर्वा न सुराः -
neither Nagas, Gandharvas, Suras
न मरुद्गणाः अपि शक्ताः -
nor Maruts are capable of

||Sloka summary||

"समरमुलो रामुनि धाटिकि निलबडुटकु नागुलु गंधर्वुलु सुरुलु मरुद्गणमुलु कूडा समर्थुलु कारु."||38.44||

"Neither Nagas, Gandharvas, Suras, Maruts are capable of matching the speed of Rama to hit back in a battle."||38.44||

||Sloka 38.45||

तस्य वीर्यवतः कश्चित् यद्यस्ति मयि संभ्रमः॥38.45||
किमर्थं न शरैः तीक्ष्णैः क्षयं नयति राक्षसान्।

स॥वीर्यवतः तस्य मयि कश्चित् संभ्रमः अस्ति यदि ततः तीक्ष्णैः बाणैः राक्षसान् किमर्थं क्षयं न नयति॥

॥Sloka meanings||

वीर्यवतः - वीरुडैन रामुनकु
तस्य मयि कश्चित् संभ्रमः अस्ति यदि-
नापै किंचित्तु दयवुन्ना
ततः तीक्ष्णैः बाणैः - तीक्षणमैन बाणमुलतो
राक्षसान् किमर्थं क्षयं न नयति-
राक्षसुलनु ऎंदुकु नाशनमु चेयुटलेदु?

वीर्यवतः - hero of great discipline
तस्य मयि कश्चित् संभ्रमः अस्ति यदि-
if he has even a little anxiety about me
ततः तीक्ष्णैः बाणैः - then with sharp arrows
राक्षसान् किमर्थं क्षयं न नयति-
why not destroy the Rakshasas

||Sloka summary||

"आ वीरुडैन रामुनकु नापै किंचित्तु दयवुन्ना तीक्षणमैन बाणमुलतो राक्षसुलनु ऎंदुकु नाशनमु चेयुटलेदु?"॥38.45||

"If the hero of great discipline has even a little anxiety about me then with sharp arrows why not destroy the Rakshasas". ||38.45||

||Sloka 38.46||

भ्रातुरादेशमादाय लक्ष्मणोवा परंतपः॥38.46||
कस्य हेतोर्नमां वीरं परित्राति महाबलः।

स॥ परंतपः महाबलः वीरः लक्ष्मणो वा भ्रातुः आदेशं आदाया कस्यहेतोः माम् न परित्राति ||

||Sloka meanings||

परंतपः महाबलः वीरः -
परंतपुडु महाबलुडु वीरुडु अयिन
लक्ष्मणो वा भ्रातुः आदेशं आदाया -
लक्ष्मणुडु अन्नगारि आदेशमुतो
कस्यहेतोः माम् न परित्राति -
ऎंदुकु नन्नु रक्षिंचुट लेदु?"

परंतपः महाबलः वीरः लक्ष्मणो वा-
scorcher of enemies, powerful warrior Lakshmana
भ्रातुः आदेशं आदाया -
taking order from his brother.
कस्यहेतोः माम् न परित्राति -
for what reason he is not coming to my rescue

||Sloka summary||

"परंतपुडु महाबलुडु वीरुडु अयिन लक्ष्मणुडु अन्नगारि आदेशमुतो ऎंदुकु नन्नु रक्षिंचुट लेदु?" ॥38.46||

"The scorcher of enemies, powerful warrior Lakshmana, for what reason he is not coming to my rescue taking order from his brother. "||38.46||

||Sloka 38.47||

यदि तौ पुरुषव्याघ्रौ वाय्वग्निसम तेजसौ॥38.47||
सुराणामपि दुर्दर्षौ किमर्थं मामुपेक्षतः।

स॥ वाय्वग्निसमतेजसौ पुरुषव्याघ्रौ तौ सुराणां दुर्धर्षौ यदि अपि मां किमर्थं उपेक्षतः॥

॥Sloka meanings||

वाय्वग्निसमतेजसौ -
वायुवु अग्नितो समानमैन तेजस्सुगल
पुरुषव्याघ्रौ तौ सुराणां अपि दुर्धर्षौ यदि -
पुरुषव्याघ्रमु लगु वारिनि सुरुलु कूडा ऎदुरुकॊनलेनप्पुडु
अपि मां किमर्थं उपेक्षतः- नन्नु ऎंदुकु उपेक्षिंचुचुन्नारु

वाय्वग्निसमतेजसौ - equal to fire and wind in power
पुरुषव्याघ्रौ तौ सुराणां अपि दुर्धर्षौ यदि -
two tigers among men, unassailable even for gods,
अपि मां किमर्थं उपेक्षतः- why are they disregarding me.

||Sloka summary||

"वायुवु अग्नितो समानमैन तेजस्सुगल पुरुषव्याघ्रमु लगु वारिनि सुरुलु कूडा ऎदुरुकॊनलेरु. वारु नन्नु ऎंदुकु उपेक्षिंचुचुन्नारु?" ॥38.47||

"The two tigers among men, resembling fire and wind , unassailable even for gods, why are they disregarding me."||38.47||

||Sloka 38.48||

ममैव दुष्कृतं किंचिन्महदस्ति न संशयः॥48||
समर्था व पि तौ यन्मां नावेक्षेते परंतपौ।

स॥ममैव महत् किंचित् दुष्कृतं अस्ति |संशयः न | यत् समर्थावपि परंतपौ तौ माम् न आवेक्षेते॥

॥Sloka meanings||

ममैव महत् किंचित् दुष्कृतं अस्ति -
नालो ऎदो महत्तरमैन पापमु उन्नदि
संशयः न - संशयमु लेदु
यत् समर्थावपि परंतपौ तौ माम् न आवेक्षेते -
समर्धुलैनागानि आ परंतपुलु नन्नु उपेक्षिंचुचुन्नारु

ममैव महत् किंचित् दुष्कृतं अस्ति -
some great sin has been committed by me
संशयः न - no doubt.
यत् समर्थावपि परंतपौ तौ माम् न आवेक्षेते -
although capable scorcher of enemies, they are not delivering me

||Sloka summary||

"नालो ऎदो महत्तरमैन पापमु उन्नदि. संशयमु लेदु. समर्धुलैनागानि आ परंतपुलु नन्नु उपेक्षिंचुचु." ||38.48||

"Some great sin has been committed by me. There is no doubt. Although capable scorcher of enemies, they are not delivering me ( from my troubles)" ||38.48||

||Sloka 38.49||

वैदेह्या वचनं श्रुत्वा करुणं साश्रुभाषितम्॥38.49||
अथाब्रवीन्महातेजा हनुमान्मारुतात्मजः।

स॥ अथ महातेजा मारुतात्मजः हनुमान् वैदेह्याः साश्रुभाषितं करुणं वचनं श्रुत्वा अब्रवीत् ||

||Sloka meanings||

वैदेह्याः साश्रुभाषितं करुणं वचनं श्रुत्वा-
वैदेहि यॊक्क आ कन्नीरुतो पलिकिन वचनमुलनु विनिन
अथ महातेजा मारुतात्मजः हनुमान् -
महा तेजमु कल मारुतात्मजुडगु आ हनुमंतुडु
अब्रवीत् - इट्लु पलिकॆनु

वैदेह्याः साश्रुभाषितं करुणं वचनं श्रुत्वा-
hearing those piteous words spoken by Sita with tears
अथ महातेजा मारुतात्मजः हनुमान् -
powerful son of wind god, Hanuman
अब्रवीत् - spoke

||Sloka summary||

"वैदेहि यॊक्क आ कन्नीरुतो पलिकिन वचनमुलनु विनिन महा तेजमु कल आ हनुमंतुडु इट्लु पलिकॆनु." ||38.49||

"Then the powerful son of wind god, Hanuman hearing those piteous words spoken by Sita with tears, spoke in reply."||38.49||

||Sloka 38.50||

त्वच्छोकविमुखो रामो देवि सत्येन ते शपे॥38.50||
रामे दुःखाभिपन्ने च लक्ष्मणः परितप्यते।

स॥ देवि रामः त्वत् शोकविमुखः | सत्येन ते शपे |रामे दुःखाभिपन्ने लक्ष्मणः परितप्यते ||

||Sloka meanings||

देवि रामः त्वत् शोकविमुखः -
ओ देवि नी वियोग शोकमुतो रामुडु विषयमुललो विमुखत चूपिंचुचुन्नाडु
सत्येन ते शपे -
सत्यमुगा प्रमाणमु चेसि चॆप्पुचुन्नानु
रामे दुःखाभिपन्ने लक्ष्मणः परितप्यते -
रामुडु दुःखमुलो नुंडुटवलन लक्ष्मणुडु कूडा दुःखमुलो उन्नाडु.

देवि रामः त्वत् शोकविमुखः -
O Devi, Rama in deep sorrow because of you, is averse to doing anything.
सत्येन ते शपे - I vouch for the truth.
रामे दुःखाभिपन्ने लक्ष्मणः परितप्यते - Rama being immersed in sorrow, Lakshmana too is in sorrow

||Sloka summary||

"ओ देवि नी वियोग शोकमुतो रामुडु विषयमुललो विमुखत चूपिंचुचुन्नाडु. सत्यमुगा प्रमाणमु चेसि चॆप्पुचुन्नानु. रामुडु दुःखमुलो नुंडुटवलन लक्ष्मणुडु कूडा दुःखमुलो उन्नाडु." ||38.50||

"Oh Devi ! In deep sorrow because of you Rama is averse to doing anything. I vouch for the truth. Rama being immersed in sorrow, Lakshmana wails." ||38.50||

||Sloka 38.51||

कथंचित् भवती दृष्टा न कालः परिशोचितुम्॥51||
इमं मुहूर्तं दुःखानां द्रक्ष्यस्यंतमनिंदिते।

स॥ कथंचित् भवती दृष्टा। परिदेवितुं कालः न। अनिंदिते इमं मुहूर्तं दुःखानां अंतं द्रक्ष्यसि॥

॥Sloka meanings||

कथंचित् भवती दृष्टा - ऎलागो नीवु चूडबडिनावु
परिदेवितुं कालः न - विचारिंचवलसिन कालमु कादु
अनिंदिते इमं मुहूर्तं - ओ पूज्युराला ई क्षणमे
दुःखानां अंतं द्रक्ष्यसि - दुःखमुल अंतमु चूचॆदवु

कथंचित् भवती दृष्टा -
now that somehow you having been found
परिदेवितुं कालः न -
not the time for sorrowing.
अनिंदिते इमं मुहूर्तं -
O blameless lady, this moment
दुःखानां अंतं द्रक्ष्यसि -
will see the end of your sorrows

||Sloka summary||

"ऎलागो नीवु चूडबडिनावु. इदि विचारिंचवलसिन कालमु कादु. ओ पूज्युराला ! ई क्षणमे दुःखमुल अंतमु चूचॆदवु." ||38.51||

"Now that somehow you having been found, this is not the time for sorrowing. Oh Blameless lady ! This moment you will see the end of your sorrows" ||38.51||

||Sloka 38.52||

तावुभौ पुरुषव्याघ्रौ राजपुत्रौ महाबलौ॥52||
त्वद्दर्शन कृतोत्साहौ लंकां भस्मीकरिष्यतः।

स॥ पुरुषव्याघ्रौ महाबलौ त्वत् दर्शन कृतोत्साहौ उभौ तौ राजपुत्रौ लंकां भस्मीकरिष्यतः॥

॥Sloka meanings||

त्वत् दर्शन कृतोत्साहौ - नी दर्शनमुनकै उत्साहमुतो
पुरुषव्याघ्रौ महाबलौ - महाबलवंतुलू पुरुषव्याघ्रमुलु अगु
उभौ तौ राजपुत्रौ - आ राजपुत्रुलु इद्दरू
लंकां भस्मीकरिष्यतः - लंकानगरमुनु भस्ममु चेसॆदरु

त्वत् दर्शन कृतोत्साहौ -
anxious for seeing you
पुरुषव्याघ्रौ महाबलौ -
two tigers among men, powerful
उभौ तौ राजपुत्रौ -
both the princes
लंकां भस्मीकरिष्यतः -
will reduce the Lanka to ashes

||Sloka summary||

"आ महाबलवंतुलू पुरुषव्याघ्रमुलु अगु राजपुत्रुलु इद्दरू नी दर्शनमु नकै उत्साहमुतो ई लंकानगरमुनु भस्ममु चेसॆदरु."||38.52||

"The two tigers among men, powerful are anxious for seeing you. The two princes will reduce the Lanka to ashes."||38.52||

||Sloka 38.53||

हत्वा च समरे क्रूरं रावणं स बांधवम्॥53||
राघवस्त्वां विशालाक्षि नेष्यति स्वां पुरीं प्रति।

स॥ विशालाक्षी राघवः सहबांधवं कॄरं रावणं हत्वा स्वां पुरीं प्रति त्वां नेष्यति ||

||Sloka meanings||

विशालाक्षी - ओ विशालाक्षी
सहबांधवं कॄरं रावणं हत्वा -
कॄरुडैन रावणुनि अतनि बंधुवुलतो सहा हतमार्चि
राघवः स्वां पुरीं प्रति -
राघवुडु तन पुरमुनकु
त्वां नेष्यति - निन्नु गॊनिपोवुनु

विशालाक्षी - O wide eyed lady
सहबांधवं कॄरं रावणं हत्वा -
after killing evil Ravana along with his relatives,
स्वां पुरीं प्रति - to his city
राघवः त्वां नेष्यति -Raghava will take you

||Sloka summary||

"ओ विशालाक्षी राघवुडु रावणुनि अतनि बंधुवुलतो सहा हतमार्चि निन्नु तन पुरमुनकु तीसुकुपोवुनु". ||38.53||

"Oh Wide eyed lady ! Raghava after killing evil Ravana along with his relatives, will take you to his city". ||38.53||

||Sloka 38.54||

ब्रूहि यद्राघवो वाच्यो लक्ष्मणश्च महाबलः॥54||
सुग्रीवो वापि तेजस्वी हरयोsपि समागतः।

स॥ राघवः यत् वाच्यः महाबलः लक्ष्मणश्च तेजस्वी सुग्रीवो अपि समागताः हरयो अपि ब्रूहि॥

॥Sloka meanings||

राघवः यत् वाच्यः ब्रूहि -
राघवुनकु एमि माटलु चॆप्पवलॆनो अवि नीवु चॆप्पुमु
महाबलः लक्ष्मणश्च - महाबलुडु लक्ष्मणुनकु
तेजस्वी सुग्रीवो अपि समागताः हरयो अपि -
तेजस्वि सुग्रीवुनकु अक्कड समागमैन वानरुलकु कूडा

राघवः यत् वाच्यः ब्रूहि -
tell me those words for mighty Raghava
महाबलः लक्ष्मणश्च - powerful Lakshmana
तेजस्वी सुग्रीवो अपि समागताः हरयो अपि -
brilliant Sugriva and all other Vanaras gathered there

||Sloka summary||

"राघवुनकु, महाबलुडु लक्ष्मणुनकु, तेजस्वि सुग्रीवुनकु अक्कड समागमैन वानरुलकु ऎमि माटलु चॆप्पवलॆनो अवि नीवु चॆप्पुमु". ||38.54||

"Tell me those words for mighty Raghava, the powerful Lakshmana, the brilliant Sugriva and all other Vanaras gathered there". ||38.54||

||Sloka 38.55||

इत्युक्तवति तस्मिंश्च सीता सुरसुतोपमा॥55||
उवाच शोक संतप्ता हनूमंतं प्लवंगमम्।

स॥ तस्मिन् इत्युक्तवति सुरसुतोपमा सीता शोक संतप्ता प्लवंगमं हनुमंतं उवाच॥

॥Sloka meanings||

तस्मिन् इत्युक्तवति सुरसुतोपमा -
ई विधमुगा चॆप्पबडिन, सुरलतो समानमैन
सीता शोक संतप्ता -
शोकमुलो उन्नआ सीता
प्लवंगमं हनुमंतं उवाच -
मारुतात्मजुडगु हनुमंतुनितो इट्लु पलिकॆनु

तस्मिन् इत्युक्तवति सीता सुरसुतोपमा -
thus spoken to, Sita who is like a divine lady
शोक संतप्ता - immersed in sorrow
प्लवंगमं हनुमंतं उवाच -
spoke to Hanuman the best among fliers

||Sloka summary||

"ई विधमुगा चॆप्पबडिन, शोकमुलो उन्न, सुरलतो समानमैन आ सीता मारुतात्मजुडगु हनुमंतुनितो इट्लु पलिकॆनु." ||38.55||

"Thus asked, Sita who is like a divine lady, immersed in sorrow , spoke to Hanuman the best among fliers."||38.55||

||Sloka 38.56||

कौसल्या लोकभर्तारं सुषुवे यं मनस्विनी॥38.56||
तं ममार्थे सुखम् पृछ्च शिरसा चाभिवादय।

स॥ लोकभर्तारं यं मनस्विनी कौसल्या सुषुवे तं मदर्थं सुखं पृच्छ शिरसा अभिवादय च सुखम् पृछ्च ||

||Sloka meanings||

लोकभर्तारं - लोकमु संरक्षिंचुटकु
यं मनस्विनी कौसल्या सुषुवे -
मनस्विनि अयिन कौसल्य ऎवरिनि जन्मनिच्चॆनो
तं मदर्थं शिरसा अभिवादय च-
वानिकि ना कॊऱकु शिरस्सु वंचि अभिवादमु चेसि
सुखम् पृछ्च- कुशलमु अडुगुमु

लोकभर्तारं -
lord of the world
यं मनस्विनी कौसल्या सुषुवे -
whom sensitive woman Kausalya bore
तं मदर्थं शिरसा अभिवादय च-
for my sake bowing the head,
सुखम् पृछ्च-
ask the well-being of him

||Sloka summary||

"लोकमु संरक्षिंचुटकु मनस्विनि अयिन कौसल्य ऎवरिनि जन्मनिच्चॆनो वानिकि नाकॊऱकु शिरस्सु वंचि अभिवादमु चेसि वारि कुशलमु अडुगुमु." ||38.56||

"For my sake bowing the head, ask the well-being of him, who is the lord of the worlds whom Kausalya bore."||38.56||

||Sloka 38.57,58||

स्रजश्च सर्वरत्नानि प्रियायाश्च वरांगना॥57||
इश्वर्यं च विशालायां पृथिव्यां अपि दुर्लभम्।

पितरं मातरं चैव सम्मान्याभिप्रसाद्यच॥58||
अनुप्रव्रजितो रामं सुमित्रा येन सुप्रजाः।

स॥स्रजश्च सर्वरत्नानि प्रियाः याः वरांगन्याः विशालायां पृथिव्यां दुर्लभं इश्वर्ये चापि अभि प्रसाद्य च पितरं मातरं चापि सम्मान्य येन सुमित्रा सुप्रजाः रामं अनुप्रव्राजितः॥

राम टीकालो - 'येन सुमित्र सुप्रज शोभनपुत्रवती'

॥Sloka meanings||

येन स्रजश्च सर्वरत्नानि - ऎवरि चेत अन्नि रत्नमुलनु
प्रियाः याः वरांगन्याः - अनुरागवतुलैन स्त्रीलनु
विशालायां पृथिव्यां - विशालमैन पृथिविनी
दुर्लभं इश्वर्ये चापि स्रजश्च - दुर्लभमैन इश्वर्यमुनु त्यजिंचि
सुमित्रा सुप्रजाः च - सुमित्र शोभनपुत्रवतियो
(सः) पितरं मातरं चापि सम्मान्य अभिप्रसाद्य-
तल्लि तंड्रुलनु गौरविंचि वारि अनुमतितो
रामं अनुप्रव्राजितः- रामुनि अनुसरिंचिनवाडु

येन स्रजश्च सर्वरत्नानि -
by whom all the riches have been given up
प्रियाः याः वरांगन्याः -
dear one and best of women
विशालायां पृथिव्यां -
the vast kingdom
दुर्लभं इश्वर्ये चापि स्रजश्च -
difficult to obtain prosperity also
सुमित्रा सुप्रजाः च -
whom made Sumitra known as great mother
(सः) पितरं मातरं चापि सम्मान्य अभिप्रसाद्य-
having respected his father and mother and pleased them
रामं अनुप्रव्राजितः-
followed Rama

||Sloka summary||

"ऎवरु पुष्पमालिकलनू , अन्नि रत्नमुलनु अनुरागवतुलैन स्त्रीलनु विशालमैन पृथिविनी दुर्लभमैन इश्वर्यमुनु त्यजिंचि, ऎवरिवलन सुमित्रनु शोभनपुत्रवतियो अट्टि लक्ष्मणुडु, तल्लि तंड्रुलनु गौरविंचि वारि अनुमतितो रामुनि अनुसरिंचिनवाडु. ||38.57,58||

"Lakshmana, the son of Sumitra who gave up all riches garlands, his dear wife , the best of women , the vast kingdom which is most difficult to obtain and also prosperity , who having respected his father and mother, was pleased to adopt the ascetic life and accompanied Rama." ||38.57,58||

||Sloka 38.59||

अनुकूल्येन धर्मात्मा त्यक्त्वा सुखमनुत्तमम्॥59||
अनुगच्छति काकुत्स्थं भ्रातरं पालयन् वने।

स॥धर्मात्मा अनुत्तमं सुखं त्यक्त्वा भ्रातरं काकुत्स्थं वने आनुकूल्येन पालयन् अनुगच्छति॥

॥Sloka meanings||

धर्मात्मा अनुत्तमं सुखं त्यक्त्वा-
धर्मात्मुडु , अत्युत्तममैन सुखमु नु त्यजिंचि
भ्रातरं काकुत्स्थं वने -
अन्नगारैन काकुत्स्थुनिकि वनमुलो
आनुकूल्येन पालयन् अनुगच्छति - अनुकूलमुगा पालिंचुटकु वॆळ्ळॆनु

धर्मात्मा अनुत्तमं सुखं त्यक्त्वा-
great, righteous having given up his pleasures
भ्रातरं काकुत्स्थं वने अनुगच्छति-
followed his brother into the forest
आनुकूल्येन पालयन् -
in order to be able to serve him.

||Sloka summary||

"लक्ष्मणुडु धर्मात्मुडु , अत्युत्तममैन सुखमु नु त्यजिंचि अन्नगारैन काकुत्स्थुनि कि तोडुनीडगा वनमुलो वुंडुटकु वॆळ्ळॆनु." ||38.59||

"Great, righteous Lakshmana who had given up his pleasures and followed his brother into the forest in order to be able to serve him." ||38.59||

||Sloka 38.60||

सिंहस्कंधो महाबाहुः मनस्वी प्रियदर्शनः॥38.60||
पितृवत् वर्तते रामे मातृन्मां समाचरन्।

स॥सिंहस्कंधः महाबाहुः मनस्वि प्रियदर्शनः माम् मात्रुवत् समाचरन् रामे पित्रुवत् वर्तते॥

॥Sloka meanings||

सिंहस्कंधः महाबाहुः -
सिंहपु स्कंधमुवंटि स्कंधमुकल, महाबाहुवुलु कल
मनस्वि प्रियदर्शनः -
मनस्वि, प्रियदर्शनुडु
माम् मात्रुवत् समाचरन् -
नन्नु कन्नतल्लिलाग
रामे पित्रुवत् वर्तते -
रामुनि कन्न तंड्रिलागा चूचुकॊनुनु

सिंहस्कंधः महाबाहुः -
'lion shouldered, with powerful arms
मनस्वि प्रियदर्शनः -
high souled, handsome
माम् मात्रुवत् समाचरन् -
treats me like his mother.
रामे पित्रुवत् वर्तते -
treats Rama as his father

||Sloka summary||

"सिंहपु स्कंधमुवंटि स्कंधमुकल, महाबाहुवुलु कल, मनस्वि, प्रियदर्शनुडु. नन्नु कन्नतल्लिलाग रामुनि कन्न तंड्रिलागा चूचुकॊनुनु."||38.60||

"Lakshmana who is lion shouldered, with powerful arms, high souled, handsome , who treats Rama as his father and treats me like his mother." ||38.60||

||Sloka 38.61,62||

ह्रियमाणां तदा वीरो न तु मां वेद लक्ष्मणः॥38.61||
वृद्धोपसेवी लक्ष्मीवान् शक्तोन बहुभाषिता।
राजपुत्त्रः प्रियश्रेष्ठः सदृशः श्वसुरस्यमे॥38.62||

स॥वीरः लक्ष्मणः तदा माम् ह्रियमाणं न वेद वृद्धोपसेवी लक्ष्मीवान् शक्तः न बहुभाषिता मे श्वशुरस्य सदृशः प्रियः श्रेष्ठः राजपुत्रः॥

॥Sloka meanings||

तदा वीरः लक्ष्मणः - अप्पुडु वीरुडु लक्ष्मणुनिकि
माम् ह्रियमाणं न वेद - नन्नु अपहरिंपबडडमु तॆलियदु
वृद्धोपसेवी लक्ष्मीवान् शक्तः - वृद्धुलनि सेविंचु समर्थुडैन
न बहुभाषिता - मित भाषि
प्रियः श्रेष्ठः राजपुत्रः - प्रियमनवाडु, श्रेष्ठुडु राजपुत्रुडु
मे श्वशुरस्य सदृशः - नाकु मामगारितो समानुडु."

तदा वीरः लक्ष्मणः - then heroic Lakshmana
माम् ह्रियमाणं न वेद -
did not know when I was being carried away
वृद्धोपसेवी लक्ष्मीवान् शक्तः -
serves elders, prosperous, energetic
न बहुभाषिता -
reserved in his speech
प्रियः श्रेष्ठः राजपुत्रः -
dear one, prince and best
मे श्वशुरस्य सदृशः -
equal to me like my father-in-law

||Sloka summary||

"वीरुडु लक्ष्मणुनि कि नन्नु अपहरिंपबडडमु तॆलियदु. वृद्धुलनि सेविंचु, विवेकमुगल समर्थुडैन अंदरिमॆप्पु पॊंदिन आ राजकुमारुडु ना मामगारितो समानुडु." ||38.61,62||

"Heroic Lakshmana who did not know when I was being carried away, who serves elders, prosperous, energetic reserved in his speech, like my father-in-law, is dear to Rama"||38.61,62||

||Sloka 38.63,64||

मम प्रियतरो नित्यं भ्राता रामस्य लक्ष्मणः।
नियुक्तो धुरि यस्यां तु तामुद्वहति वीर्यवान्॥38.63||
यं दृष्ट्वा राघवो नैव वृत्तं आर्यमनुस्मरेत्।
स ममार्थाय कुशलं वक्तव्यो वचनान्मम॥38.64||

स॥ ॥ रामस्य भ्राता लक्ष्मणः नित्यं मम प्रियतरः वीर्यवान् यस्यां धुरि नियुक्तः तां उद्वहति॥यं दृष्ट्वा राघवः वृत्तं आर्यं न अनुस्मरेत् सः मम आर्थाय मम वचनात् कुशलं वक्तव्यः॥

॥Sloka meanings||

रामस्य भ्राता लक्ष्मणः - रामुनि यॊक्क तम्मुडु लक्ष्मणुडु
नित्यं मम प्रियतरः -ऎल्लप्पुडू नाकु प्रियमैन वाडु
वीर्यवान् यस्यां धुरि नियुक्तः - वीरुडु एपनि अप्पगिंचिना
तां उद्वहति - दानिनि निर्वर्तिंचुवाडु
यं दृष्ट्वा राघवः - ऎवरिनि चूचि रामुडु
वृत्तं आर्यं न अनुस्मरेत् - जरिगिन वृत्तांतमु तलचडो
सः मम आर्थाय - अतनिनि ना कॊऱकु
मम वचनात् कुशलं वक्तव्यः - ना माटगा कुशलमुनु अडुगुमु

रामस्य भ्राता लक्ष्मणः -
Lakshmana, Rama's brother
नित्यं मम प्रियतरः -
always dear to me,
वीर्यवान् यस्यां धुरि नियुक्तः तां उद्वहति -
discharge whatever task assigned to him,
यं दृष्ट्वा राघवः -
seeing whom Raghava
वृत्तं आर्यं न अनुस्मरेत् -
does not miss the noble one
सः मम आर्थाय -
him, for may sake
मम वचनात् कुशलं वक्तव्यः -
in my words ask his well being

||Sloka summary||

"रामुनि यॊक्क तम्मुडु लक्ष्मणुडु. ऎल्लप्पुडू नाकु प्रियमैन वाडु. वीरुडु एपनि अप्पगिंचिना निर्वर्तिंचुवाडु. ऎवरिनि चूचि रामुडु जरिगिन वृत्तांतमु तलचडो अतनिनि ना कॊऱकै ना माटलुगा कुशलमु अडुगुमु". ||38.63,64||

"Rama's brother who is always dear to me, the heroic Lakshmana who will discharge whatever task assigned to him, seeing whom for support, Rama does not miss the noble one , for my sake with my words enquire about his welfare."||38.63,64||

||Sloka 38.65||

मृदुर्नित्यं शुचिर्दक्षः प्रियो रामस्य लक्ष्मणः।
यथा हि वानरश्रेष्ठ दुःखक्षयकरो भवेत्॥38.65||
त्वमस्मिन् कार्यनिर्योगे प्रमाणं हरिसत्तम॥

स॥ वानरश्रेष्ठ हरिसत्तमः मृदुः नित्यं शुचिः दक्षः रामस्य प्रियः लक्ष्मणः यथा दुःखक्षयकरो भवेत् | अस्मिन् कार्यनियोगे त्वं प्रमाणं॥

गोविन्दराजुलवारु तम टीकालो- रामः यथा दुःखक्षयकरो भवेत् तथा वक्तव्यः। अंटेरामुनिकि एविधमुगा दुःखमु तग्गुनो आविधमुगा चॆप्पवलॆनु अनि ; अस्मिन् कार्य निर्योगे त्वं प्रमाणम् - ई कार्यमु साधिंचुटलो नीवे तगिनवाडिवि.

||Sloka meanings||

वानरश्रेष्ठ - ओ वानरोत्तम वानरश्रेष्ठ
रामस्य प्रियः लक्ष्मणः - रामुनिकि प्रियुडु लक्ष्मणुडु
मृदुः नित्यं शुचिः दक्षः- मृदुस्वभावि पावनुडु समर्थु
हरिसत्तमः यथा दुःखक्षयकरो भवेत् -
ओ वानरोत्तम ए विधमुगा दुःखमु क्षीणिंचुनो
अस्मिन् कार्यनियोगे - आ कार्यसाधनकु
त्वं प्रमाणं- नीवे तगिनवाडिवि

वानरश्रेष्ठ - O best of Vanaras
रामस्य प्रियः लक्ष्मणः - Lakshmana dear to Rama
मृदुः नित्यं शुचिः दक्षः- soft, pure, competent
हरिसत्तमः o best of Vanaras
यथा दुःखक्षयकरो भवेत् - the way the sorrow can be mitigated
अस्मिन् कार्यनियोगे - in accomplishing this task
त्वं प्रमाणं- you are authority

||Sloka summary||

"ओ वानरोत्तम मृदुस्वभावि पावनुडु समर्थुडु रामुनिकि प्रियुडु अयिन लक्ष्मणुडु ए विधमुगा नादुःखमुनु अंतमुचेयुनो अट्लु नीवु कार्यमु साधिंप वलॆनुÓ.||38.65||

"Oh best of Vanaras act in such a manner that Lakshmana who is soft, pure, competent and dear to Rama, can mitigate my suffering. You are a competent in accomplishing this task".||38.65||

||Sloka 38.66||

राघवः त्वत्समारंभान्मयि यत्नपरो भवेत्॥38.66||
इदं ब्रूयाश्च मे नाथं शूरं रामं पुनः पुनः।

स॥ राघवः त्वत् समारंभात् मयि यत्नपरः भवेत् ! मे नाथं शूरं रामं पुनः पुनः इदं ब्रूयाः॥

॥Sloka meanings||

राघवः त्वत् समारंभात् - राघवुडु नी संरंभमु वलने
मयि यत्नपरः भवेत् - नन्नु रक्षिंचु यत्नमुलो पडुनु
मे नाथं शूरं रामं - ना नाधुडु शूरुडु रामुनिकि
पुनः पुनः इदं ब्रूयाः - मरल मरल चॆप्पुमु

त्वत् समारंभात् -
by your efforts alone
राघवः मयि यत्नपरः भवेत् -
Raghava will try for my release
मे नाथं शूरं रामं -
to my husband powerful Rama
पुनः पुनः इदं ब्रूयाः -
tell these words again and again

||Sloka summary||

"राघवुडु नी संरंभमु वलने नन्नु रक्षिंचु यत्नमुलो पडुनु. ना नाधुनिकि मरल मरल चॆप्पुमु." ||38.66||

"By your efforts alone Raghava will try for my release. You tell these words to my husband powerful Rama again and again." ||38.66||

||Sloka 38.67||

जीवितं धारयिष्यामि मासं दशरथात्मज॥38.67||
ऊर्ध्वं मासान्न जीवेयं सत्ये नाहं ब्रवीमि ते।

स॥ दशरथात्मज मासं जीवितं धारयिष्यामि | मासात् ऊर्ध्वं न जीवेयं। अहं सत्येन ते ब्रवीमि॥

॥Sloka meanings||

दशरथात्मज - दशरथात्मज
मासं जीवितं धारयिष्यामि -
नेनु ऒक मासमु जीवितमु धरिंचॆदनु
मासात् ऊर्ध्वं न जीवेयं -
मासमु गडिचि जीविंचनु
अहं सत्येन ते ब्रवीमि-
नेनु सत्यमुगा चॆप्पुचुन्नानु

दशरथात्मज - son of Dasaratha
मासं जीवितं धारयिष्यामि -
will live for one more month
मासात् ऊर्ध्वं न जीवेयं -
beyond this month I will not live
अहं सत्येन ते ब्रवीमि-
I am telling you the truth

||Sloka summary||

"दशरथात्मज नेनु ऒक मासमु जीवितमु धरिंचॆदनु. मासमु गडिचि जीविंचनु. नेनु सत्यमुगा चॆप्पुचुन्नानु." ||38.67||

"Oh Son of Dasaratha I will live for one more month. Beyond this month I will not live. I am telling you the truth." ||38.67||

||Sloka 38.68||

रावणे नोपरुद्धां मां निकृत्या पापकर्मणा॥38.68||
त्रातुमर्हसि वीर त्वं पाताळादिव कौशिकीम्।

स॥ वीर पापकर्मणा रावणेन निकृत्य उपरुद्धां मां त्वं पाताळात् कौशिकीं इव त्रातुम् अर्हसि॥

॥Sloka meanings||

वीर पापकर्मणा रावणेन -
ओ वीरा पापकर्मुडगु रावणुनि चे
निकृत्य उपरुद्धां मां -
अवमानिंपबडि बंधिंचबडिन नन्नु
पाताळात् कौशिकीं इव -
नुव्वु पाताळमुनुंचि इंद्रुनि इश्वर्यमुनु विष्णुवु रक्षिंचिनट्लु
त्वं त्रातुम् अर्हसि -
नीवु नन्नु (रावणबंधमुनुंडि) रक्षिंपवलॆनु

पापकर्मणा रावणेन -
by the evil Ravana
त्वं त्रातुम् अर्हसि -
you can rescue me
निकृत्य उपरुद्धां मां -
who was insulted and imprisoned?
पाताळात् कौशिकीं इव -
like riches of Indra from the nether world

||Sloka summary||

"ओ वीरा पापकर्मुडगु रावणुडु नन्नु बंधिंचिनवाडु. पाताळमुनुंचि इंद्रुनि इश्वर्यमुनु विष्णुवु रक्षिंचिनट्लु नीवु नन्नु रावणबंधमुनुंडि रक्षिंपवलॆनु". ||38.68||

"Oh Hero ! From the insulting imprisonment by Ravana you can rescue me like Kausika was rescued from the underworld".||38.68||

||Sloka 38.69||

ततो वस्त्रगतं मुक्त्वा दिव्यं चूडामणिं शुभम्॥38.69||
प्रदेयो राघवायेति सीता हनुमते ददौ।

स॥ ततः सीता वस्त्रगतं शुभं दिव्यं चूडामणिं मुक्त्वा राघवाय प्रदेयः इति हनुमते ददौ॥

॥Sloka meanings||

ततः सीता वस्त्रगतं -
अप्पुडु सीत तन वस्त्रमुलो कट्टबडिन
शुभं दिव्यं चूडामणिं मुक्त्वा-
शुभकरमु दिव्यमु अयिन चूडामणिनि तीसि
राघवाय प्रदेयः इति हनुमते ददौ -
राघवुनकु इव्वमनि हनुमंतुनिकि इच्चॆनु

ततः सीता वस्त्रगतं -
the Sita from her clothes
शुभं दिव्यं चूडामणिं मुक्त्वा-
taking out divine Chudamani
राघवाय प्रदेयः इति हनुमते ददौ -
gave it to Hanuman to be given to Rama

||Sloka summary||

"अप्पुडु सीत तन वस्त्रमुलो कट्टबडिन शुभकरमु दिव्यमु अयिन चूडामणिनि तीसि राघवुनकु इव्वमनि हनुमंतुनिकि इच्चॆनु." ||38.69||

"Then Sita took out the divine Chudamani tied up in her clothes and gave it to Hanuman to be given to Rama." ||38.69||

||Sloka 38.70||

प्रतिगृह्य ततो वीरो मणिरत्नमनुत्तमम्॥38.70||
अंगुळ्या योजयामास न ह्यस्य प्राभवद्भुजः।

स॥ तत्ः वीरः अनुत्तमं मणिरत्नं प्रतिगुह्य अंगुल्या योजयामास अस्य भुजः न प्राभवत् हि॥

॥Sloka meanings||

तत्ः वीरः - अप्पुडु आ वीरुडु
अनुत्तमं मणिरत्नं प्रतिगुह्य -
अत्युत्तममैन आ मणिरत्नमुनु तीसुकॊनि
अंगुल्या योजयामास वेलिकि पॆट्टुकॊनॆनु
अस्य भुजः न प्राभवत् हि- भुजमुनंदु इमडनि कारणमुवलन

तत्ः वीरः -
then the hero Hanuman
अनुत्तमं मणिरत्नं प्रतिगुह्य -
taking the excellent jewel
अंगुल्या योजयामास -
placed it on his finger
अस्य भुजः न प्राभवत् हि-
as it was not fitting his arm

||Sloka summary||

"अप्पुडु आ वीरुडु अत्युत्तममैन आ मणिरत्नमुनु तीसुकॊनि अदि तन भुजमुनंदु इमडनि कारणमुवलन तन वेलिकि पॆट्टुकॊनॆनु." ||38.70||

"Then the hero Hanuman taking the excellent jewel placed it on his finger as it was not fitting his arm" ||38.70||

||Sloka 38.71||

मणिरत्नं कपिवरः प्रतिगृह्यऽभिवाद्य च॥38.71||
सीतां प्रदक्षिणं कृत्वा प्रणतः पार्श्वतः स्थितः।

स॥ कपिप्रवीरः मणिरत्नं प्रतिगुह्य सीतां अभिवाद्य च प्रदक्षिणं कृत्वा प्रणतः पार्श्वतः स्थितः॥

॥Sloka meanings||

कपिप्रवीरः मणिरत्नं प्रतिगुह्य -
आ कपिप्रवीरुडु मणिरत्नमु तीसुकॊनि
सीतां अभिवाद्य च - सीतादेविकि अभिवंदनमुलु चेसि
प्रदक्षिणं कृत्वा- प्रदक्षिणमु चेसि
प्रणतः पार्श्वतः स्थितः - विनम्रमुगा अमॆ पक्कन निलबडॆनु

कपिप्रवीरः मणिरत्नं प्रतिगुह्य - the best of Vanaras, taking the jewel
सीतां अभिवाद्य च - bowing to Sita, circumambulating her
प्रदक्षिणं कृत्वा- circumambulating her
प्रणतः पार्श्वतः स्थितः - stood next to her respectfully

||Sloka summary||

"आ कपिप्रवीरुडु मणिरत्नमुलु तीसुकॊनि सीतादेविकि , प्रदक्षिणमु चेसि अभिवंदनमुलु चेसि विनम्रमुगा अमॆ पक्कन निलबडॆनु.Ó ||38.71||

"Then the best of Vanaras, taking the jewel bowing to Sita, circumambulating her, stood next to her respectfully". ||38.71||

||Sloka 38.72,73||

हर्षेण महता युक्तः सीता दर्शनजेन सः॥38.72||
हृदयेन गतो रामं शरीरेण तु विष्ठितः॥38.73||

स॥ सः सीतादर्शनजेन महता हर्षेण युक्तः हृदयेन रामं गतः शरीरेण तु विष्ठितः॥

॥Sloka meanings||

सः सीतादर्शनजेन - आतडु सीता दर्शनमुतो
महता हर्षेण युक्तः - अत्यंत हर्षमुपॊं
हृदयेन रामं गतः - तन मनस्सुतो रामुनि चेरॆनु
शरीरेण तु विष्ठितः - शरीरमु इक्कडे उन्ना

सीतादर्शनजेन - by having seen Sita
महता हर्षेण युक्तः - imbued with great joy
सः हृदयेन रामं गतः - he reached Rama in his heart
शरीरेण तु विष्ठितः - though he was there with his body

||Sloka summary||

"आतडु सीता दर्शनमुतो अत्यंत हर्षमुपॊंदि शरीरमु इक्कडे उन्ना तन मनस्सुतो रामुनि चेरॆनु."||38.72,73||

"He, delighted by having seen Sita, stood there physically, but reached Rama in his heart."||38.72,73||

||Sloka 38.74||

मणिवरमुपगृह्य महार्हं
जनकनृपात्मजया धृतं प्रभावात्।
गिरिरिव पवनावधूतमुक्तः
सुखितमनाः प्रतिसंक्रमं प्रपेदे॥38.74||

स॥ महार्हं जनकनृपात्मजया धृतं तं मणिवरं उपगृह्य प्रभावात् पवनावधूतमुक्तः गिरिरिव सुखितमनाः प्रतिसंक्रमं प्रपेदे॥

॥Sloka meanings||

महार्हं जनकनृपात्मजया -
जनकमहराजु यॊक्क कुमार्तॆ द्वारा महत्तरमैन
धृतं तं मणिवरं उपगृह्य - धरिंचिन अ मणिनि तीसुकॊनि,
प्रभावात् पवनावधूतमुक्तः गिरिरिव-
दानि प्रभावमु वलन वायुवुलचे कंपिंपबडि कुदुटबडिन पर्वतमुवलॆ
सुखितमनाः - सुखमैन मनस्सु गलवाडै
प्रतिसंक्रमं प्रपेदे - तिरुगु प्रयाणमुनकु सिद्धपडॆनु

जनकनृपात्मजया -
from the daughter of Janaka
धृतं तं महार्हं मणिवरं उपगृह्य -
having received the most precious jewel that was worn ,
प्रभावात् - because of its power
पवनावधूतमुक्तः गिरिरिव-
like a mountain shaken and released from the impact of wind
सुखितमनाः - very much pleased
प्रतिसंक्रमं प्रपेदे -
prepared to return

||Sloka summary||

"जनकमहराजु यॊक्क कुमार्तॆ द्वारा महत्तरमैन मणिनि तीसुकॊनि, वायुवुलचे कंपिंपबडि कुदुटबडिन पर्वतमुवलॆ, सुखमैन मनस्सु गलवाडै तिरुगु प्रयाणमुनकु हनुमंतुडु सिद्धपडॆनु. " ||38.74||

"Having received the most precious jewel from the daughter of Janaka, like a mountain shaken and released from the impact of wind, very much pleased Hanuman prepared to return."||38.74||

इत्यार्षे श्रीमद्रामायणे आदिकाव्ये वाल्मीकीये
चतुर्विंशत् सहस्रिकायां संहितायाम्
श्रीमत्सुंदरकांडे अष्टत्रिंशस्सर्गः ||

Thus ends the Sarga thirty-eight of Sundarakanda in Ramayana the first ever poem composed in Sanskrit by the first poet sage Valmiki.

|| om tat sat ||