Sanskrit Text in Telugu , Kannada, Gujarati, Devanagari, English

|| om tat sat|
Sundarakanda
Sarga 48

'तेजोबलसमायुक्तं' means endowed with spirit and strength. 'तपंतमिव भास्करम्' means "shining like the Sun". Who is being described in such glowing terms? That is Ravana.

That was the impression of Hanuma, when he saw the king of Rakshasas. So Hanuma, who wanted to meet Ravana, and who used his strength as means to that goal, finally achieves his goal. He reaches the assembly of the King of Rakshasas. How that was achieved is story of this Sarga.

Now we proceed with Slokas of Sarga 48

||Sloka 48.01||

ततस्सरक्षोऽधिपतिर्महात्मा
हनूमताक्षे निहते कुमारे।
मनः समाधाय सदेवकल्पं
समादिदेशेंद्रजितं सरोषम्॥48.01||

स॥ ततः रक्षोऽधिपतिः महात्मा हनुमता कुमारे अक्षे निहते मनः समाधाय सरोषं देवकल्पं इंद्रजितं समादिदेश ||

Govindaraja Tika says- मनः समाधाय धैर्यं कृत्वे इत्यर्थः।

Rama Tika says - मनः समाधाय स्थिरीकृय शोकं विमुच्य इत्यर्थः।

॥Sloka meanings||

ततः रक्षोऽधिपतिः -
the king of Rakshasas
महात्मा हनुमता कुमारे अक्षे निहते -
after prince Aksha was killed by great Hanuman
मनः समाधाय -
controlling his mind
सरोषं देवकल्पं इंद्रजितं समादिदेश -
angrily ordered Indrajit who is like a gods

||Sloka summary||

"Angry because of prince Aksha being killed by great Hanuman ,the king of Rakshasas controlling his mind then ordered Indrajit who is like a god." ||48.01||

The Sarga starts with, "ततः स रक्षोऽधिपतिर् महात्मा." (48.01). The focus is on Ravana, the King of Rakshasas.

Ravana was angry because of the death of prince Aksha at the hands of Hanuma. Controlling his mind shaken by the events, Ravana orders Indrajit who is equal in prowess to Gods, to go and capture the Vanara.

Indrajit is the most powerful son of Ravana. He is knowledgeable about all weapons (अस्त्र विद्) including Brahmastra. He has the power of penance (तपॊ बलम्). He has the confidence (आत्म बलम् च). He defeated Indra. He is known for trickery in battles which will be seen vividly in Yuddha Kanda. He is as powerful as Ravana himself. With him in the forefront Ravana has no worries So now the desperate Ravana turns to him. Ravana's speech reveals all about himself and Indrajit. Poet said earlier that with the death of Aksha Kumara, 'चकार रक्षोधिपतेर्महत् भयम्' Ravana was gripped with great fear.

Now Ravana's words also reveal his fear.

Ravana tells Indrajit as follows.

||Sloka 48.02||

त्वमस्त्रविच्छस्त्रविदां वरिष्ठः
सुरासुराणामपि शोकदाता।
सुरेषुसेंद्रेषु च दृष्टकर्मा
पितामहाराधनसंचितास्त्रः॥48.02||

स॥ त्वं अस्त्रवित् शस्त्रविदां वरिष्ठः | सुराणां असुराणां अपि शोक दाता। स
इंद्रेषु सुरेषु दृष्टकर्मा | पितामहाराधन संचितास्त्रः॥

॥Sloka meanings||

त्वं अस्त्रवित् शस्त्रविदां वरिष्ठः -
you are knower of weapons and the best among the knowers of weapons too
सुराणां असुराणां अपि शोक दाता -

you brought grief to Suras and Asuras
स इंद्रेषु सुरेषु दृष्टकर्मा -
warrior of proven ability among gods including Indra
पितामहाराधन संचितास्त्रः -
acquired many weapons by propitiating Brahma

||Sloka summary||

"You are knower of weapons and the best among the knowers of weapons too. You brought grief to Suras and Asuras. A warrior of proven ability among gods including Indra, you have acquired many weapons by propitiating Brahma". ||48.02||

||Sloka 48.03||

तवास्त्रबलमासाद्य नासुरा न मरुद्गणाः।
न शेकुः समरेस्थातुं सुरेश्वर समाश्रिताः॥48.03||

स॥ तव अस्त्रबलं आसाद्य न असुरा न मरुद्गणाः न सुरेश्वरः समाश्रिताः समरे स्थातुं शेकुः ||

||Sloka meanings||

तव अस्त्रबलं आसाद्य -
because of the strength of Astras you acquired,
न असुरा न मरुद्गणाः -
Asuras or Maruts
न सुरेश्वरः समाश्रिताः -
including Indra too
समरे स्थातुं शेकुः -
cannot stand in front of you in a battle

||Sloka summary||

"Because of the strength of Astras you acquired, Asuras or Maruts including Indra cannot stand in front of you in a battle."||48.03||

||Sloka 48.04||

नकश्चित् त्रिषु लोकेषु संयुगे न गतश्रमः।
भुजवीर्यगुप्तश्च तपसा चाभिरक्षितः।
देशकालविभागज्ञः त्वमेव मतिसत्तमः॥4||

स॥संयुगेन गतश्रमः कश्चित् त्रिषु लोकेषु न | त्वमेव मतिसत्तमः भुजवीर्याभिगुप्तश्च तपसा अभिरक्षितः देवकालविभागज्ञः॥

Rama Tika says- भुजवीर्याभिगुप्तश्च स्वभुजबलेन रक्षितः ।तपसा स्वतपोबलेन रक्षितः।

Govindaraja Tika says- त्रिषु लोकेषु तव संयुगे न गत श्रमः अप्राप्त श्रमः कश्चिन्न। सर्वे प्राप्तश्रमाः इत्यर्थः॥

॥Sloka meanings||

संयुगेन गतश्रमः -
one who has not experienced fatigue
कश्चित् त्रिषु लोकेषु न -
none in the war in the three worlds
त्वमेव मतिसत्तमः -
you are the most intelligent.
भुजवीर्याभिगुप्तश्च तपसा अभिरक्षितः -
protected by the strength of your own shoulders, protected with the power of penance
देवकालभागज्ञः -
aware of proper place and time for action

||Sloka summary||

"There is none who has not experienced fatigue in the war in the three worlds. You are the most intelligent, protected by the strength of your own shoulders, protected with the power of penance. You are aware of proper place and time of action". ||48.04||

||Sloka 48.05||

नतेऽस्त्वशक्यं समरेषु कर्मणा
न तेऽस्त्यकार्यं मतिपूर्व मंत्रणे।
नसोऽस्ति कश्चित् त्रिषु संग्रहेषु वै
न वेद यस्तेऽस्त्रबलं बलं च ते॥48.05||

स॥ समरेषु कर्मणा ते अशक्यं नास्ति। मतिपूर्वमंत्रेण ते अकार्यं नास्ति। त्रिषु संग्रहेषु यः ते अस्त्रबलं ते बलं च न वेद सः कश्चित् नास्ति॥

॥Sloka meanings||

समरेषु कर्मणा ते अशक्यं नास्ति -
nothing is impossible for you in war
मतिपूर्वमंत्रेण ते अकार्यं नास्ति -
with wise counsel there is no impossible act.
त्रिषु संग्रहेषु - in the three worlds
यः ते अस्त्रबलं ते बलं च न वेद सः कश्चित् नास्ति -
one who does not know the strength of your weapons and your power to recall a weapon you have discharged is not there.

||Sloka summary||

"There is nothing not possible for you in war. With wise counsel there is no impossible act. In the three worlds there is none who does not know the strength of your weapons and your power to recall a weapon you have discharged."||48.05||

||Sloka 48.06||

ममानुरूपं तपसो बलं च ते
पराक्रमश्चास्त्रबलं च संयुगे।
न त्वां समासाद्य रणावमर्दे
मनः श्रमं गच्चति निश्चितार्थम्॥48.06||

स॥ ते तपसः बलं मम अनुरूपं संयुगे पराक्रमश्च बलं च | रणावमर्थे त्वां समासाद्य मनः निश्चितार्थं श्रमम् न गच्छति॥

Tilaka Tika says- मम अनुरूपम् मम सदृशम्। रणावमर्दे युद्धसंघर्षे।

Rama Tika says- रणावमर्दे रणसंकटे। निश्चितार्थम् निश्चितजयरूपार्थम् त्वाम् आसाद्यविचिन्त्य मे मनः श्रमम् न गछ्चति विषादं न गच्छति इत्यर्थः।

॥Sloka meanings||

ते तपसः बलं मम अनुरूपं -
your power of penance is equal to mine
संयुगे पराक्रमश्च बलं च -
so are your valor and ability to discharge weapons in war
रणावमर्थे त्वां समासाद्य -
with you engaged in battle
मनः निश्चितार्थं श्रमम् न गच्छति -
my mind does not worry about the result

||Sloka summary||

"Your power of penance is equal to mine. So are your valor and ability to discharge weapons in war. With you engaged in battle , my mind does not worry about the result".||48.06||

These are Ravana's words. Hearing that Aksha was killed इवि 'चकार रक्षोधिपतेर्महत् भयम्' अनि विन्नामु. To face that Hanuman who created fear in his mind, he is all set to send his son. Now he expresses his concerns.

||Sloka 48.07||

निहताः किंकराः सर्वे जंबुमालीच राक्षसः॥48.07||
अमात्यपुत्त्रा वीराश्च पंचसेनाग्रयायिनः।
बलानि सुसमृद्धानि साश्वनागरथानिच॥48.08||

स॥ किंकराः तथैव जंबुमाली च अमात्यपुत्राश्च वीराः च पंचसेनाग्रयायिनः बलानि सुसमृद्धानि स अश्वनागरथानि च सर्वे निहताः ||

Rama Tika says- तत् कर्तव्यं बोधितुं आह किंकरादयो निहताः इत्यादि।

॥Sloka meanings||

किंकराः तथैव जंबुमाली च -
Kinkaras similarly Jambumali
अमात्यपुत्राश्च वीराः च पंचसेनाग्रयायिनः -
as well as the ministers' sons, and the five generals too
बलानि सुसमृद्धानि स अश्वनागरथानि च -
forces fully provided with horses, elephants, and chariots
सर्वे निहताः -
all have been killed

||Sloka summary||

"Kinkaras similarly Jambumali, as well as the ministers' sons, and the five generals too along with forces fully provided with horses, elephants, and chariots along with forces fully provided with horses, elephants, and chariots." ||48.07,08||

||Sloka 48.09||

सहोदरः ते दयितः कुमारोऽक्षश्च सूदितः।
न हि तेष्वेव मे सारो यस्त्वय्यरिनिषूदन॥48.09||

स॥ते सहोदरः दयितः कुमारः अक्षः च सूदितः | अरिनिषूदन मे त्वयि सारः तेष्वेव न हि॥

॥Sloka meanings||

ते सहोदरः दयितः -
your dear brother
कुमारः अक्षः च सूदितः -
prince Aksha too is killed
अरिनिषूदन - o scourge of enemies ,
मे त्वयि सारः तेष्वेव न हि -
I have real faith in you not them

||Sloka summary||

"Your dear brother prince Aksha too is killed. Oh Scourge of enemies I have real faith in you not them".||48.09||

||Sloka 48.10||

इदं हि दृष्ट्वा मतिमन्महद्बलम्
कपेः प्रभावं च पराक्रमं च।
त्वमात्मनश्चापि समीक्ष्य सारं
कुरुष्व वेगं स्वबलानुरूपम्॥48.10||

स॥ मतिमन् त्वं कपेः इदं महत् बलं प्रभावं च पराक्रमं च आत्मनः सारं चापि समीक्ष्य स्वबलानुरूपं वेगं कुरुष्व॥

Govindaraja Tika says - बलं शरीरं। प्रभावं अन्तः शाक्तम्। पराक्रमं पौरुषं॥

॥Sloka meanings||

मतिमन् त्वं - o intelligent one
कपेः इदं महत् बलं -
the great strength of the Vanara
प्रभावं च पराक्रमं च -
power and valor too
आत्मनः सारं चापि समीक्ष्य -
your own strength too should be seen
स्वबलानुरूपं वेगं कुरुष्व -
act according to your own strength only

||Sloka summary||

"Oh Intelligent one, the great strength, power and valor of the Vanara is to be observed along with your own strength carefully. Act according to your own strength only." ||48.10||

||Sloka 48.11||

बलावमर्दस्त्वयि सन्निकृष्टे
यथागते शाम्यति शांतशत्रौ।
तथा समीक्ष्यात्मबलं परं च
समारभस्व अस्त्रविदां वरिष्ठ ||48.11||

स॥ अस्त्रविदां वरिष्ठ त्वयि सन्निकृष्टे शांतशत्रौ गते बलावमर्थः यथा शाम्यति तथा आत्मबलं परं च समीक्ष्य समारभस्व॥

Govindaraja Tika says- त्वयि सन्निकृष्टे कपेरासन्ने सति, यथा बलावमर्दः सेनाक्षयः शाम्यति तथा आत्मबलं परं परबलं च समीक्ष्य समारभस्व । बलनाशात् पूर्वमेव शतृ सांतिं कुरुष्व इत्यर्थः॥

॥Sloka meanings||

अस्त्रविदां वरिष्ठ -
अस्त्रविद्यललो वरिष्ठुडा
त्वयि शांतशत्रौ सन्निकृष्टे गते बलावमर्थः -
नुव्वु शत्रुवु दग्गरकु वॆळ्ळि शत्रुबलमु तॆलिसिकॊनि
आत्मबलं परं च समीक्ष्य -
आत्मबलमु शत्रुवुल बलम समीक्षिंचि
यथा शाम्यति तथा समारभस्व -
ए विधमुगा नष्टमु कादो अट्लु चेयुमु

अस्त्रविदां वरिष्ठ -
best among the experts in archery
त्वयि शांतशत्रौ सन्निकृष्टे गते बलावमर्थः -
approaching the enemy and judging the strength,
आत्मबलं परं च समीक्ष्य -
assessing your own and the enemy's strength
यथा शाम्यति तथा समारभस्व -
start the battle in a manner that does not cause loss

||Sloka summary||

"Oh best among the experts in archery, going there and judging the strength, then approach the enemy and start the battle in a manner that does not cause further loss".||48.11||

||Sloka 48.12||

न वीर सेना गणशोच्यवंति
न वज्र मादाय विशालसारम्।
न मारुतस्यास्य गतेः प्रमाणम्
न चाग्निकल्पः करणेन हंतुम् ॥48.12||

स॥ वीर गणशः सेनाः च्यवंति न | विशालसारं व्रजं आदाय न | अस्य गतेः मारुतस्य। न प्रमाणं अग्निकल्पः करणेन हन्तुं न॥

Govindaraja Tika says- हनुमति निमित्ते सेनाः नावन्ति न रक्षन्ति ।अतः सेनाभिः मागच्छेत् इत्यर्थः। .. अस्य गति प्रमाणं मारुतस्य नास्ति। मारुतादपि अतिशयितगतिप्रमाणम् इत्यर्थः।.. अग्निकल्पो हनुमान् करणेन मुष्ट्यादिना हन्तुं न शक्यः इत्यर्थः।

||Sloka meanings||

वीर गणशः सेनाः च्यवंति न -
o hero, large armies need not go
विशालसारं व्रजं आदाय न -
extraordinary thunderbolt also will not do
अस्य गतेः मारुतस्य न प्रमाणं-
even wind will not match his speed
अग्निकल्पः करणेन हन्तुं न -
like a sacrificial fire cannot be destroyed with any weapon

||Sloka summary||

"Oh hero, large armies need not go. With him having extraordinary vigor the bringing thunderbolt is no use. His speed cannot be matched by Maruti. He is like sacrificial fire which cannot be destroyed with any weapon." ||48.12||

Earlier , in the context of sending eth five Generals of the army, Ravana instructed them to carry the armed forces with them. Here, Ravana seems to say the opposite , realizing the futility of sending an army to attack Hanuman

||Sloka 48.13||

तमेव मर्थं प्रसमीक्ष्य सम्यक्
स्वकर्मसाम्याद्धि समाहितात्मा।
स्मरं श्च दिव्यं धनुषोऽस्त्रवीर्यम्
प्रजाक्षतं कर्म समारभस्व॥48.13||

स॥ तं एवं अर्थं सम्यक् प्रसमीक्ष्य स्वकर्म साम्यात् समाहितात्मा धनुषः दिव्यं अस्त्रवीर्यं स्मरं च व्रज कर्म अक्षतां समरभस्व॥

Rama Tika says- स्वकर्म साम्यात् - स्वक्रिया सदृशं संस्मृत्य समाहितात्मा एकाग्रचित्तः स्वविजयरूपं अर्थं प्रसमीक्ष्य निश्चित्य अस्य स्वकीयस्य धनुषो वीर्यं स्मरन् सन् व्रज अक्षतं परैरविनाश्यं कर्म समारभस्व।

॥Sloka meanings||

तं एवं अर्थं सम्यक् प्रसमीक्ष्य-
in that way assess the situation properly
स्वकर्म साम्यात् समाहितात्मा -
knowing your own capability and with single minded attention
धनुषः दिव्यं अस्त्र वीर्यं स्मरं च व्रज -
recollecting the divine weapons with the bow move forward
कर्म अक्षतां समारभस्व-
start the action without being destroyed in the middle

||Sloka summary||

"In that way assess the situation properly. Being a person of good judgement with single minded attention, recollecting the divine weapons with the bow move forward. Start the action without being destroyed in the middle". ||48.13||

||Sloka 48.14||

न खल्वियं मतिः श्रेष्ठा
यत्त्वां संप्रेषयाम्यहम्।
इयं च राजधर्माणां
क्षत्रस्य च मतिर्मता॥14||'

स॥ अहं त्वां सम्प्रेषयामि इति यत् इयं मतिः श्रेष्ठा न खलु | इयं राजधर्मणां क्षत्रियस्य मतिः मता॥

Rama Tika says- अहं त्वां संप्रेषयामिति यत् इयं मतिः य्द्यपि श्रेष्ठा न , तथापि राजधर्माणां क्षत्रस्य क्षत्रियस्य इयं मतिः मता श्रेष्टः इत्यर्थः।

॥Sloka meanings||

अहं त्वां सम्प्रेषयामि इति -
that I am sending you to battle
यत् इयं मतिः श्रेष्ठा न खलु -
does not appear good to my mind
इयं राजधर्मणां -
this is in accordance with the statecraft
क्षत्रियस्य मतिः मता -
duty of Kshatriyas too and hence this is approved

||Sloka summary||

"That I am sending you to battle, does not appear good to my mind. (However) This is in accordance with the statecraft and the duty of Kshatriyas. Hence this is approved." ||48.14||

||Sloka 48.15||

नानाशस्त्रैश्च संग्रामे वैशारद्यमरिंदम।
अवश्य मेव योद्धव्यं काम्यश्च विजयो रणे॥15|

स॥ अरिंदम संग्रामे नानाशस्त्रेषु वैशारद्यं अवश्यमेव बोद्धव्यं | रणे विजयश्च काम्यः ||

Govindaraja Tika says- नानाशस्त्रैः वैशारद्यं प्रहरण सामर्थ्यं अवश्यं बोद्धव्यं स्मर्तव्यं इत्यर्थः।रणे विजयश्च काम्यः प्रार्थनीयः।जयार्थं सर्वाणि अस्त्राणि स्मर्तव्याणि इत्यर्थः॥

॥Sloka meanings||

अरिंदम संग्रामे -
Oh crusher of the enemies, in the war
नानाशस्त्रेषु वैशारद्यं -
effective use of many weapons
अवश्यमेव बोद्धव्यं -
is surely to be known
रणे विजयश्च काम्यः -
victory in the war is wished for

||Sloka summary||

"Oh crusher of the enemies, in the war ultimately effective use of many weapons is to be known. Victory in the war is wished for." ||48.15||

||Sloka 48.16||

ततः पितुस्तद्वचनं निशम्य
प्रदक्षिणं दक्षसुत प्रभावः।
चकार भर्तार मदीनसत्त्वो
रणाय वीरः प्रतिपन्नबुद्धिः॥48.16||

स॥ ततः दक्षसुतप्रभावः वीरः पितुः तत् वचनं निशम्य अदीनसत्त्वः रणाय प्रतिपन्नबुद्धिः भर्तारं प्रदक्षिणं चकार ||

Rama Tika says- दक्षसुतप्रभावः दक्षसुतानां देवानां प्रभाव इव प्रभावो यस्य सः मेघनादः।

॥Sloka meanings||

ततः दक्षसुतप्रभावः वीरः -
then the hero, powerful like the son of Daksha,
पितुः तत् वचनं निशम्य - hearing those words of his father
अदीनसत्त्वः रणाय प्रतिपन्नबुद्धिः -
without fear prepared in mind for war
भर्तारं प्रदक्षिणं चकार -
went around his father with due respect

||Sloka summary||

"Then the hero, powerful like the son of Daksha, who is never distressed in war, hearing those words of his father prepared in his mind went around his father with due respect."||48.16||

||Sloka 48.17||

तत स्तैः स्वगणैरिष्टैरिंद्रजित् प्रतिपूजितः।
युद्दोद्दतः कृतोत्साहः संग्रामं प्रत्यपद्यत ||48.17||

स॥ ततः युद्धोद्धतः इंद्रजित् इष्टैः तैः स्वगणैः प्रतिपूजितः कृतोत्साहः संग्रामं प्रतिपद्यत ||

Govindaraja Tika says- युद्धोद्धतः कृतोत्साहः

||Sloka meanings||

ततः युद्धोद्धतः इंद्रजित् -
then Indrajit rushed forth for the war
इष्टैः तैः स्वगणैः प्रतिपूजितः -
being honored by people who loved him and his people
कृतोत्साहः संग्रामं प्रतिपद्यत -
with renewed vigor went ahead for the war

||Sloka summary||

"Then he rushed forth for the war with renewed vigor after being honored by people who loved him and by his own people." ||48.17||

||Sloka 48.18||

श्रीमान्पद्मपलाशाक्षो राक्षसाधिपतेः सुतः।
निर्जगाम महातेजाः समुद्र इव पर्वसु॥48.18||

स॥ श्रीमान् पद्मपलाशाक्षः महातेजाः राक्षसाधिपतेः सुतः पर्वसु समुद्रः इव निर्जगाम॥

॥Sloka meanings||

श्रीमान् पद्मपलाशाक्षः -
illustrious son of the Rakshasa, with eyes like the lotus petals
महातेजाः राक्षसाधिपतेः सुतः -
highly resplendent son of the Rakshasa king
पर्वसु समुद्रः इव -
like the ocean on a full moon day.
निर्जगाम - moved ahead

||Sloka summary||

"The illustrious son of the Rakshasa, highly resplendent, with eyes like the lotus petals, moved ahead like the ocean on a full moon day."||48.18||

||Sloka 48.19||

स पक्षिराजोपमतुल्यवेगैः
व्याळैश्चतुर्भिः सिततीक्ष्णदंष्ट्रैः।
रथं समायुक्त मसंगवेगं
समारुरोहेंद्रिजिदिंद्र कल्पः॥19||

स॥इंद्रकल्पः सः इंद्रजित् पक्षिराज उपम तुल्यवेगैः सिततीक्ष्णदंष्ट्रैः चतुर्भिः व्याघैः समायुक्तं असहयवेगं रथं समारुरोह॥

॥Sloka meanings||

इंद्रकल्पः सः इंद्रजित् -
Like Indra, Indrajit
पक्षिराज उपम तुल्यवेगैः -
capable of moving with the speed of the king of birds
सिततीक्ष्णदंष्ट्रैः -
having sharp teeth,
चतुर्भिः व्याघैः समायुक्तं -
drawn by four tigers
असहयवेगं रथं समारुरोह -
ascended the high-speed chariot

||Sloka summary||

"Like Indra, Indrajit ascended the chariot drawn by four tigers with sharp teeth, capable of moving with the speed of the king of birds." ||48.19||

||Sloka 48.20||

स रथी धन्विनां श्रेष्ठः शस्त्रज्ञोऽस्त्रविदां वरः।
रथेनाभिययौ क्षिप्रं हनुमान्यत्र सोऽभवत्॥20||

स॥रथी धन्विनां श्रेष्ठः शस्त्रज्ञः अस्त्रविदां वरः रथेन क्षिप्रं रथेन यत्र हनुमान् अभवत् शीघ्रं अभिययौ ||

||Sloka meanings||

रथी - the charioteer,
धन्विनां श्रेष्ठः -
best among the wielders of bows,
शस्त्रज्ञः अस्त्रविदां वरः -
best among the knowers of weapons,
क्षिप्रं यत्र हनुमान् अभवत् -
quickly to the place where Hanuman was
शीघ्रं रथेन अभिययौ - went fast on his chariot

||Sloka summary||

"The charioteer, best among the wielders of bows, best among the knowers of weapons, quickly went on his chariot to the place where Hanuman is waiting." ||48.20||

||Sloka 48.21||

स तस्य रथ निर्घोषं ज्यास्वनं कार्मुकस्य च।
निशम्य हरिवीरोऽसौ संप्रहृष्टतरोऽभवत् ॥48.21||

स॥ सः असौ हरिवीरः तस्य रथ निर्घोषं ज्यास्वनं कार्मुकस्य च निशम्य संप्रहृष्ठतरः अभवत् ||

||Sloka meanings||

सः असौ हरिवीरः निशम्य-
that leader of Vanaras hearing
तस्य रथ निर्घोषं -
the sounds of the chariot
ज्यास्वनं कार्मुकस्य च निशम्य -
sounds of the bow being pulled
संप्रहृष्ठतरः अभवत् -
became very happy

||Sloka summary||

"Hearing the sounds of the chariot, sounds of the bow being pulled, the leader of Vanaras also became happy." ||48.21||

Hearing the bow being drawn, hearing the beating of the Mridangams Bheris and Patahas, hearing the rumbling of the chariot, Hanuman was delighted and again rose in the sky.

||Sloka 48.22||

सुमहच्चापमादाय शितशल्यांश्च सायकान्।
हनुंमंत मभिप्रेत्य जगाम रणपंडितः॥48.22||

स॥ रणपंडितः सुमहत् चापं शितशल्यान् सायकान् आदाय हनुमंतम् अभिप्रेत्य जगाम॥

॥Sloka meanings||

रणपंडितः -
expert in war
सुमहत् चापं -
highly powerful bow
शितशल्यान् सायकान् आदाय -
with sharp edged arrows
हनुमंतम् अभिप्रेत्य जगाम -
went ahead aiming at Hanuman

||Sloka summary||

"Adept in war, (he) went ahead with the highly powerful bow and sharp-edged arrows aiming at Hanuman." ||48.22||

||Sloka 48.23||

तस्मिंस्ततः संयति जातहर्षे
रणाय निर्गच्छति बाणपाणौ।
दिशश्च सर्वाः कलुषाबभूवुः
मृगाश्च रौद्रा बहुदा विनेतुः॥48.23||

स॥ ततः संयति जातहर्षेः तस्मिन् चापाणौ रणाय निर्गच्छति सर्वाः दिशः कलुषाः बभूवुः | रौद्राः मृगाश्च बहुधा विनेदुः॥

॥Sloka meanings||

ततः संयति जातहर्षेः -
then feeling happy about war
तस्मिन् चापाणौ रणाय निर्गच्छति -
went forth for war with bow in hand
सर्वाः दिशः कलुषाः बभूवुः -
all the quarters became dark
रौद्राः मृगाश्च बहुधा विनेदुः-
fierce animals began to howl in many ways

||Sloka summary||

"Then as he went forth for war with bow in hand, feeling happy, all the quarters became dark. Fierce animals began to howl in many ways." ||48.23||

||Sloka 48.24||

समागताः तत्र तु नागयक्षा
महर्षयश्चक्रचराश्च सिद्धाः।
नभः समावृत्य च पक्षि संघा
विनेदुरुच्चैः परम प्रहृष्टाः॥48.24||

स॥ तत्र समागताः नागयक्षाः चक्रचराः महर्षयः सिद्धाः च नभः समावृत्य परम प्रहृष्टाः |पक्षि संघाश्च उच्चैः विनेदुः॥

॥Sloka meanings||

नागयक्षाः चक्रचराः महर्षयः सिद्धाः च -
नागुलु यक्षुलु महर्षुलु सिद्धुलु कूडा
परम प्रहृष्टाः तत्र समागताः -
अक्कड अति संतोषमुतो गुमिगूडिरि
पक्षि संघाश्चनभः समावृत्य-
पक्षि संघमुलु कूडा आकाशमुलो गुमिगूडि
उच्चैः विनेदुः -
गट्टिगा अरवसागिनवि

॥Sloka summary||

"Nagas Yakshas , those who are travelers of that path, the sages, Siddhas assembled there very happily. Flocks of birds too got together in the sky and screeched loudly." ||48.24||

||Sloka 48.25||

आयांतं स रथं तूर्णमिंद्रजितं कपिः।
निननादमहानादं व्यवर्थत च वेगवान्॥48.25||

स॥ कपिः तूर्णम् आयांतं सरथं इंद्रजितं दृष्ट्वा महानादं विननाद। वेगवान् व्यवर्धत च॥

॥Sloka meanings||

तूर्णम् आयांतं सरथं -
swiftly approaching with the chariot
इंद्रजितं दृष्ट्वा- seeing Indrajit
कपिः महानादं विननाद -
Vanara made a big sound
वेगवान् व्यवर्धत च -
quickly enlarged his body

||Sloka summary||

"Seeing Indrajit approaching swiftly on the chariot, Vanara made a big sound and quickly enlarged his body."||48.25||

||Sloka 48.26||

इंद्रजित्तु रथं दिव्यमास्थितः चित्रकार्मुकः।
धनुर्विष्फारयामास तटिदूर्जितनिस्स्वनम्॥48.26||

स॥इंद्रजित् तु दिव्यं रथं आस्थितः चित्रकार्मुकः तटिदूर्जितनिःस्वनम् धनुः विष्फारयामास॥

॥Sloka meanings||

इंद्रजित् तु दिव्यं रथं आस्थितः -
Indrajit also sitting in his divine chariot
चित्रकार्मुकः -
holding the wonderful bow
तटिदूर्जित निःस्वनम् -
made lightning sound
धनुः विष्फारयामास -
twanging the bow

||Sloka summary||

"Indrajit also sitting in his divine chariot holding the wonderful bow, pulled the string making lightning sound ." ||48.26||

||Sloka 48.27||

ततः समेतावति तीक्ष्णवेगौ
महाबलौ तौ रणनिर्विशंकौ।
कपिश्च रक्षोधि पतेश्च पुत्त्रः
सुरासुरेंद्राविव बद्धवैरौ॥48.27||

स॥ ततः अतितीक्ष्णवेगौ महाबलौ रणनिर्विशंकौ तौ कपिः च रक्षोधिपतेः तनुश्च बद्धवैरौ सुरासुरेंद्राविव समेतौ॥

॥Sloka meanings||

अतितीक्ष्णवेगौ -
both very fast in speed
महाबलौ रणनिर्विशंकौ -
mighty , both fearless in war
तौ कपिः च रक्षोधिपतेः तनुश्च -
Vanara and the son of the king of Rakshasas
बद्धवैरौ सुरासुरेंद्राविव-
inimical to each other like Suras and Asuras
ततः समेतौ -
then faced each other

||Sloka summary||

"The Vanara and the son of the king of Rakshasas , both very fast in speed, mighty , both fearless in war and inimical to each other like Suras and Asuras, then faced each other."||48.27||

||Sloka 48.28||

स तस्य वीरस्य महारथस्य
धनुष्मतः संयति सम्मतस्य।
शर प्रवेगं व्यहनत्प्रवृद्धः
चचार मार्गे पितुरप्रमेये॥48.28||

स॥ अप्रमेयः सः प्रवृद्धः महारथस्य धनुष्मतः संयति सम्मतस्य तस्य वीरस्य शरप्रवेगं व्यहनत् | पितुः मार्गे चचार॥

Govindaraja Tika says- शरप्रवेगं व्यहनत् चचार चेत् इति अन्वयः।

॥Sloka meanings||

अप्रमेयः सः प्रवृद्धः -
Hanuman of immeasurable strength, having grown in form
तस्य वीरस्य महारथस्य धनुष्मतः -
of the great charioteer, holding the bow
संयति सम्मतस्य शरप्रवेगं - effective shower of arrows in the battle युद्धमुलो प्रयोगिंचबडुतुन्न
व्यहनत् - made them futile
पितुः मार्गे चचार -
moving about in the path of his father ( in the sky)

||Sloka summary||

"Hanuman of immeasurable strength, having grown in form, made the speedy shower of arrows in the war from the bow of the great charioteer futile as he moved about in the sky, the path of his father."||48.28||

||Sloka 48.29||

ततः शरानायततीक्ष्णशल्यान्
सुपत्रिणः कांचन चित्र पुंखान्।
मुमोच वीरः परवीरहंता
सुसन्नतान् वज्रनिपातवेगान् ||48.29||

स॥ ततः परवीरहंता वीरः आयततीक्ष्णशल्यान् सुपत्रिणः कांचन चित्रपुंखान् सुसन्नतान् वज्रनिपातवेगान् शरान् मुमोच॥

॥Sloka meanings||

ततः परवीरहंता वीरः -
then the slayer of enemy warriors
आयततीक्ष्णशल्यान् -
long and sharp pointed arrows
सुपत्रिणः कांचन चित्रपुंखान् -
with fine feathers and with gold tips,
सुसन्नतान् वज्रनिपातवेगान् -
which are slightly bent at the tips, which were touching the bow string, which had the speed of lightning.
शरान् मुमोच -
released the arrows ( on Hanuman)

||Sloka summary||

"Then the slayer of enemy warriors, discharged long and sharp pointed arrows with fine feathers and with gold tips which are slightly bent at the tips, which were touching the bow string, which had the speed of lightning. " ||48.29||

||Sloka 48.30||

ततस्तु तत् स्व्यंदननिस्स्वनं च मृदंगभेरीपटहास्वनंच।
निकृष्यमाणस्य च कार्मुकस्य
निशम्य घोषं पुनरुत्प्रपात॥48.30||

स॥ ततः सः तस्य तत् स्यंदननिःस्वनं च मृदंगभेरीपटहस्वनं च विकृष्यमानस्य कार्मुकस्य घोषं निशम्य पुनः उत्पपात॥

॥Sloka meanings||

ततः तस्य - then his
तत् स्यंदननिःस्वनं च -
sound of the rumbling of the chariot
मृदंगभेरीपटहस्वनं च -
beating of the Mridangams Bheris and Patahas
विकृष्यमानस्य कार्मुकस्य घोषं निशम्य-
sound of the bow being drawn
सः पुनः उत्पपात -
he again rose up.

||Sloka summary||

"Then he ( Hanuman) hearing the sound of the bow being drawn, the rumbling of the chariot, beating of the Mridangams Bheris and Patahas, and again rose up."||48.30||

||Sloka 48.31||

शरणामंतरेष्वाशु व्यवर्तत महाकपिः।
हरिः तस्याभिलक्ष्यस्य मोघयन् लक्ष्य संग्रहम्॥48.31||

स॥ महाकपिः हरिः आशु अभिलक्षस्य तस्य लक्ष्यसंग्रहं मोघयन् शराणां अंतरेषु व्यवर्तत॥

॥Sloka meanings||

महाकपिः हरिः आशु - the great Vanara
अभिलक्षस्य तस्य लक्ष्यसंग्रहं मोघयन् -
making the aim of the one who is aiming at target futile
शराणां अंतरेषु व्यवर्तत -
was moving between the arrows.

||Sloka summary||

"The great Vanara made the arrows being aimed at the target futile, by moving in the space between the arrows" ||48.31||

||Sloka 48.32||

शरणामग्रतस्तस्य पुनस्समभिवर्तत
प्रसार्य हस्तौ हनुमान् उत्पपातानिलात्मजः ॥48.32||

स॥ अनिलात्मजः हनुमान् तस्य शराणां अग्रतः समभिवर्तत हस्तौ प्रसार्य उत्पपात॥

॥Sloka meanings||

अनिलात्मजः हनुमान् -
Hanuman, the son of wind god
तस्य शराणां अग्रतः समभिवर्तत -
moving ahead of his arrows
हस्तौ प्रसार्य उत्पपात -
stretching his hands flew up

||Sloka summary||

"Hanuman, the son of wind god moving ahead of his arrows flew up stretching his hands." ||48.32||

||Sloka 48.33||

ता वुभौ वेगसंपन्नौ रणकर्म विशारदौ।
सर्वभूतमनोग्राहि चक्रतुर्युद्ध मुत्तमम् ॥48.33||

स॥ ता वुभौ रणकर्म विशारदौ वेगसंपन्नौ सर्वभूतमनोग्राहि उत्तमं युद्धं चक्रतुः॥

॥Sloka meanings||

ता वुभौ रणकर्म विशारदौ -
both experts in warfare
वेगसंपन्नौ -
both endowed with speed
सर्वभूतमनोग्राहि -
captivating the minds of all creatures
उत्तमं युद्धं चक्रतुः -
were fighting a great war

||Sloka summary||

"Both endowed with speed and both experts in warfare, fighting a great war, captivated the minds of all creatures." ||48.33||

||Sloka 48.34||

हनूमतो न वेद राक्षसोऽन्तरम्
नमारुतिः तस्य महात्मनोऽन्तरम् |
परस्परं निर्विषहौ बभूवतुः
समेत्य तौ देवसमानविक्रमौ॥48.34||

स॥ राक्षसः हनूमतः अन्तरं न वेद | मारुतिः महात्मनः तस्य न | देवसमानविक्रमौ तौ समेत्य परस्परं निर्विषहौ बभूवतुः ||

||Sloka meanings|| .

राक्षसः हनूमतः अन्तरं न वेद -
Rakshasa did not find a way to hit Hanuman
मारुतिः महात्मनः तस्य न -
Maruti did not find one too
देवसमानविक्रमौ तौ समेत्य -
both being equal to Devas in war
परस्परं निर्विषहौ बभूवतुः -
they were unable to bear each other

||Sloka summary||

"The Rakshasa did not find a way to hit Hanuman. Maruti did not find one too. Both being equal to Devas in war were unable to bear each other." ||48.34||

||Sloka 48.35||

ततस्तु लक्ष्ये स विहन्यमाने
शरेष्वमोघेषु च संपतत्सु।
जगाम चिंतां महतीं महात्मा
समाधि संयोग समाहितात्मा॥48.35||

स॥ ततः लक्ष्ये विहन्यमाने अमोघेषु शरेषु संपतत्सु महात्मा समाधिसंयोगसमाहितात्मा सः महतीं चिंतं जगाम॥

Govindaraja Tika says- समाधि संयोग समाहितात्म सम्यगाधीयत इति समाधिः लक्ष्यं तस्मिन् संयोगे शरसंधाने समाहितात्म अप्रमत्त चित्तः, स महात्मा इन्द्रजित् महतीं चिन्तां जगाम॥

॥Sloka meanings||

ततः लक्ष्ये विहन्यमाने -
then missing the target
अमोघेषु शरेषु संपतत्सु -
the one who released the infallible arrows
महात्मा समाधिसंयोगसमाहितात्मा -
the great one, ever alert in his mind
सः महतीं चिंतं जगाम -
started thinking seriously

||Sloka summary||

"With infallible arrows missing the target, the great warrior became concerned and started thinking seriously within himself." ||48.35||

||Sloka 48.36||

ततो मतिं राक्षसराजसूनु
श्चकार तस्मिन् हरिवीरमुख्ये।
अवध्यतां तस्य कपेः समीक्ष्य
कथं निगच्छेदिति निग्रहार्थम्॥48.36||

स॥ ततः राक्षसराजसूनः तस्य कपेः अवध्यतां समीक्ष्य निग्रहार्थं कथं निगच्छेत् इति तस्मिन् हरिप्रवीरमुख्ये मतिं चकार॥

॥Sloka meanings||

ततः राक्षसराजसूनः -
then the son of the king of Rakshasa
तस्य कपेः अवध्यतां समीक्ष्य -
thinking that the Vanara cannot be killed,
निग्रहार्थं कथं निगच्छेत् इति -
how the he may be captured.
तस्मिन् हरिप्रवीरमुख्ये मतिं चकार -
he started thinking about the best of Vanara chiefs

||Sloka summary||

"Then the son of the king of Rakshasa, thinking that the Vanara cannot be killed, thought in his mind about how the Vanara may be captured." ||48.36||

||Sloka 48.37||

ततः पैतामहं वीर स्सऽस्त्रमस्त्रविदां वरः।
संदधे सुमहातेजाः तं हरिप्रवरं प्रति॥48.37||

स॥ ततः वीरः अस्त्रविदां वरः सुमहातेजाः सः हरिप्रवीरं प्रति पैतामाहं अस्त्रं संदधे॥

॥Sloka meanings||

ततः वीरः अस्त्रविदां वरः -
then the hero, best among those knowledgeable of weapons
सुमहातेजाः सः -
that illustrious warrior
हरिप्रवीरं प्रति -
at the foremost of Vanaras.
पैतामाहं अस्त्रं संदधे -
invoked the grandfather Brahma's weapon

||Sloka summary||

"Then the hero, best among those knowledgeable of weapons, invoked the grandfather Brahma's weapon at the foremost of Vanaras."

||Sloka 48.38||

अवध्योऽयमिति ज्ञात्वा तमस्त्रेणास्त्रतत्त्ववित्।
निजग्राह महाबाहुः मारुतात्मजमिंद्रजित्॥48.38||

स॥ अस्त्रतत्ववित् महाबाहुः इंद्रजित् अवध्यः इति ज्ञात्वा तं मारुतात्मजं अस्त्रेण निजग्राह॥

॥Sloka meanings|| .

अस्त्रतत्ववित् महाबाहुः इंद्रजित् -
that expert in weapons Indrajit
अवध्यः इति ज्ञात्वा -
knowing that he cannot be killed
तं मारुतात्मजं अस्त्रेण निजग्राह -
bound the son of wind god with that weapon.

||Sloka summary||

"That expert in weapons, the long armed Indrajit knowing that he cannot be killed bound the son of wind god with that weapon." ||48.38||

||Sloka 48.39||

तेन बद्धस्ततोऽस्त्रेण राक्षसेन स वानरः।
अभवन्निर्विचेष्टश्च पपात च महीतले॥48.39||

स॥ ततः तेन राक्षसेन अस्त्रेण बद्धः सः वानरः निर्विचेष्टः अभवत् | सः महीतले पपात॥

॥Sloka meanings||

ततः तेन राक्षसेन अस्त्रेण बद्धः -
thus bound by the Rakshasa with that weapon
सः वानरः निर्विचेष्टः अभवत् -
Vanara was unable to move
सः महीतले पपात -
he fell down on the ground

||Sloka summary||

"Thus bound by that weapon, the Vanara was unable to move. He fell down on the ground." ||48.39||

||Sloka 48.40||

ततोऽथ बुद्ध्वा स तदास्त्रबंधं
प्रभोः प्रभावात् विगतात्मवेगः।
पितामहानुग्रहमात्मनश्च
विचिंतयामास हरिप्रवीरः ||48.40||

स॥ ततः अथ सः हरिप्रवीरः तत् अस्त्रबंधं बुद्ध्वा प्रभोः विगतात्म वेगः आत्मनः पितमहानुग्रहं विचिंतयामास॥

॥Sloka meanings||

ततः अथ सः हरिप्रवीरः -
then the best of Vanaras
तत् अस्त्रबंधं बुद्ध्वा प्रभोः -
realizing the power of that weapon of Brahma
विगतात्म वेगः -
having lost his movement
आत्मनः पितमहानुग्रहं विचिंतयामास -
started thinking about the boon of the Lord Brahma.

||Sloka summary||

"Then the best of Vanaras realizing the power of that weapon which arrested his movement as due to the grace of the lord, started thinking about the boon of the Lord Brahma." ||48.40||

||Sloka 48.41||

ततः स्वायंभुवैर्मंत्रैः ब्रह्मास्त्रमभिमंत्रितम्।
हनुमांश्चिंतयामास
वरदानं पितामहत्॥41||

स॥ ततः हनुमान् स्वायंभुवैः मंत्रैः अभिमंत्रं ब्रह्मास्त्रं पितामहात् वरदानं चिंतयामास॥

Rama Tika says - स्वायंभुवैः स्वयंभूदैवताकैः मन्त्रैः अभिमंत्रितं ब्रह्मास्त्रं पितामहत् वरदानं च चिन्तयामास।

॥Sloka meanings||

ततः - then
स्वायंभुवैः मंत्रैः अभिमंत्रं ब्रह्मास्त्रं -
Brahmaastra invoked by special verses of Brahma
पितामहात् वरदानं (च) चिंतयामास -
the boon given by Brahma too
हनुमान् चिंतयामास -
Hanuman started thinking

||Sloka summary||

"Then Hanuman started thinking about the Brahmastra, the weapon that invokes the creator Brahma, and the boon given by him." ||48.41||

||Sloka 48.42||

नमेऽस्त्रबंधस्य च शक्तिरस्ति
विमोक्षणे लोकगुरोः प्रभावात्।
इत्येव मत्वा विहितोऽस्त्रबंधो मयाऽऽत्मयोनेरसुवर्तितव्यः॥42||

स॥ लोकगुरोः प्रभावात् अस्त्रबंधनस्य विमोक्षणे मे शक्तिः नास्ति इति एवं मत्वा ( इदं अस्रम्) विहितः | आत्मयोनेः अस्त्रबंधः मया अनुवर्तितव्यः॥

॥Sloka meanings||

लोकगुरोः प्रभावात् -
because of the power of Brahma
अस्त्रबंधनस्य विमोक्षणे -
to be free of the weapon
मे शक्तिः नास्ति इति -
I do not have the power
एवं मत्वा ( इदं अस्रम्) विहितः-
thinking thus this has been released
आत्मयोनेः अस्त्रबंधः मया अनुवर्तितव्यः -
Brahma's weapon must be obeyed me

||Sloka summary||

"The weapon has been released, thinking that the power to get released from the weapon is not with me. Brahma's weapon must be obeyed me." ||48.42||

||Sloka 48.43||

स वीर्यमस्त्रस्य कपिर्विचार्य
पितामहानुग्रहमात्मनश्च।
विमोक्ष शक्तिं परिचिंतयित्वा
पितामहाज्ञामनुवर्तते स्म ॥48.43||

स॥ स कपिः अस्त्रस्य वीर्यं विचार्य आत्मनः पितमहानुग्रहं च विमोक्षणशक्तिं परिचिंतयित्वा पितामह आज्ञां अनुवर्तते स्म॥

॥Sloka meanings||

स कपिः अस्त्रस्य वीर्यं विचार्य -
Vanara reflecting on the power of that weapon
पितमहानुग्रहं च - the favor of Brahma
आत्मनः विमोक्षणशक्तिं परिचिंतयित्वा -
remembering his ability to be free
पितामह आज्ञां अनुवर्तते स्म-
resolved to obey the order of Brahma

||Sloka summary||

"The Vanara reflecting on the power of that weapon, recalling the power of liberation from the bondage by the favor of Brahma, resolved to obey the order of Brahma.||48.43||

||Sloka 48.44||

अस्त्रेणापि हि बद्धस्य भयं मम न जायते।
पितामहेंद्राभ्यां रक्षितस्यानिलेनच ||48.44|||

स॥ अस्त्रेणापि बद्धस्य हि मम भयं न जायते। पितामहेंद्राभ्यां अनिलेन च रक्षितः स्यात्॥

॥Sloka meanings||

अस्त्रेणापि बद्धस्य हि -
though bound by that weapon
मम भयं न जायते -
I have no fear
पितामहेंद्राभ्यां अनिलेन च -
by Brahma, Indra and the wind god
रक्षितः स्यात् -
(I am) surely being protected.

||Sloka summary||

"Though bound by that weapon, I have no fear. I am surely being protected by Brahma, Indra and the wind god." ||48.44||

||Sloka 48.45||

ग्रहणेचापि रक्षोभिः महान् मे गुणदर्शनः।
राक्षसेंद्रेण संवादः तस्मात् गृह्णंतु मां परे॥45||

स॥ रक्षोभिः ग्रहणे चापि मे महत् गुणदर्शनं राक्षसेंद्रेण संवादः ( भवेत्) | तस्मात् माम् परे गृह्णंतु॥

॥Sloka meanings||

रक्षोभिः ग्रहणे चापि -
though being held by the Rakshasas
मे महत् गुणदर्शनं -
I have a great opportunity
राक्षसेंद्रेण संवादः ( भवेत्) -
discussion with the king of Rakshasas
तस्मात् माम् परे गृह्णंतु -
therefore let them hold me

||Sloka summary||

"Though am being held by the Rakshasas I have a great opportunity to see the king of Rakshasas and discuss. Therefore let them catch me".||48.45||

||Sloka 48.46||

स निश्चितार्थः परवीरहंता
समीक्ष्यकारी विनिवृत्तचेष्टः।
परैः प्रसह्याभिगतैर्निगृह्य
ननाद तैः तैः परिभर्त्यृमानः॥48.46||

स॥ परवीरहंता समीक्ष्यकारी सः निश्चितार्थः विनिवृत्तचेष्टः ( अभवत्) | अभिगतैः तैः तैः परैः प्रसह्य निगृह्य परिभर्त्समानः ननाद॥

॥Sloka meanings||

परवीरहंता समीक्ष्यकारी -
that killer of the enemy warriors, and one who assesses before he acts
सः निश्चितार्थः विनिवृत्तचेष्टः ( अभवत्)-
having firmly resolved, remained without actions.
अभिगतैः तैः तैः परैः प्रसह्य -
seized by the enemies forcibly,
निगृह्य परिभर्त्समानः ननाद -
with his power of movement arrested, being abused he roared

||Sloka summary||

"That killer of the enemy warriors, and one who assesses before he acts, thus having firmly resolved firmly, remained without actions. Seized by the enemies forcibly, and with his power of movement arrested, being (he) abused, he roared." ||48.46||

||Sloka 48.47||

ततः तं राक्षासा दृष्ट्वा निर्विचेष्टमरिंदमम्।
बबंधुः शणवल्कैश्च द्रुमचीरैश्च संहतैः॥47||

स॥ ततः राक्षसाः अरिंदमम् तं निर्विचेष्टम् दृष्ट्वा शणवल्कैश्च संहतैः द्रुमचीरैश्च बबंधु॥

॥Sloka meanings||

ततः राक्षसाः -
then the Rakshasas
अरिंदमम् तं निर्विचेष्टम् दृष्ट्वा -
seeing that scorcher of enemies refraining from movement
शणवल्कैश्च संहतैः द्रुमचीरैश्च बबंधु -
bound him with rope and bark clothes.

||Sloka summary||

"Then the Rakshasas seeing that scorcher of enemies refraining from movement, bound him with rope and bark clothes." ||48.47||

||Sloka 48.48||

स रोचयामास परैश्चबंधनम्
प्रसह्यवीरैरभिनिग्रहं च।
कौतुहलान्मां यदि राक्षसेंद्रो
द्रष्टुंव्यवस्येदिति निश्चितार्थः॥48.48||

स॥ राक्षसेंद्रः माम् कौतुहलात् द्रष्टुं व्यवस्येद्यपि इति निश्चितार्थः सः परैः बंधनं वीरैः प्रसह्य अभिनिग्रहं च रोचयामास॥

॥Sloka meanings||

राक्षसेंद्रः कौतुहलात् -
king of Rakshasas out of curiosity
माम् द्रष्टुं व्यवस्येद्यपि -
may come to see me
इति निश्चितार्थः - thinking thus
सः परैः वीरैः बंधनं -
bondage by the warriors
प्रसह्य अभिनिग्रहं च -
even capture by force
रोचयामास - decided to enjoy

||Sloka summary||

"The king of Rakshasas out of curiosity may come to see me if he decides', thinking this way (he) decided to enjoy the bondage by the warriors, even capture by force."||48.48||

||Sloka 48.49||

स बद्धस्तेन वल्केन विमुक्तोऽस्त्रेण वीर्यवान्।
अस्त्रबंधः स चान्यां हि न बंधमनुवर्तते ॥48.49||

स॥ तेन वल्केन बद्धः वीर्यवान् सः अस्त्रेण विमुक्तः | सः अस्त्रबंधः अन्यं बंधं न अनुवर्तते हि ॥

॥Sloka meanings||

तेन वल्केन बद्धः -
bound by the bark
वीर्यवान् सः अस्त्रेण विमुक्तः -
the hero is freed by that weapon
सः अस्त्रबंधः - that weapon
अन्यं बंधं न अनुवर्तते हि -
does not tolerate another bondage

||Sloka summary||

"The hero bound by the bark is freed by that weapon. That weapon does not tolerate another bondage." ||48.49||

||Sloka 48.50||

अथेंद्रजित्तु द्रुमचीरबद्धं
विचर्यवीरः कपिसत्तमं तम्।
विमुक्त मस्त्रेण जगाम चिंताम्
नान्येन बद्धो ह्यनुवर्ततेऽस्त्रम्॥48.50||

स॥ अथ वीरः इंद्रजित् द्रुमचीरबद्धं तं कपिसत्तमं अस्त्रेण विमुक्तं विचार्य चिंतां जगाम | बद्धः अस्त्रं न अनुवर्तते हि॥

॥Sloka meanings||

अथ वीरः इंद्रजित् -
then the hero Indrajit
द्रुमचीरबद्धं अस्त्रेण विमुक्तं-
bound by bark rope and thus freed from that weapon
तं कपिसत्तमं विचार्य चिंतां जगाम -
realizing that the best of Vanaras is free, started thinking
बद्धः अस्त्रं न अनुवर्तते हि -
bound by others the weapon does not follow

||Sloka summary||

"Then the hero Indrajit knowing that the best of Vanaras bound by bark rope is thus freed from that weapon started thinking. ' Bound by others the weapon does not follow. ||48.50||

||Sloka 48.51||

अहो महत्कार्य कृतं निरर्थकं न राक्षसैर्मंत्रगतिर्विमृष्ठा।
पुनश्च नास्त्रे विहतेऽस्त्रमन्यत्
प्रवर्तते संशयिताः स्म सर्वे॥48.51||

स॥अहो महत् कर्म निरर्थकं कृतं | राक्षसैः मंत्रगतिः न विमृष्टाः | मंत्रे विहते अन्यत् अस्त्रं न प्रवर्तते | सर्वे संशयिताः स्म॥

Govindaraja Tika says- अन्येन शणवल्कादिना बद्धः ( ब्रह्म) अस्त्रं न अनुवर्तते। नास्त्रेण बद्ध इव वर्तते। अहो इति। मन्त्र गतिः नब्रह्मास्त्र मन्त्र पद्धतिः न विमृष्टा न पर्यालोचिते (न विचारिता) इत्यर्थः। अस्त्रे विहिते ब्रह्मास्त्रे प्रतिहते अन्यदस्त्रं न प्रवर्तते न प्रभवती इत्यर्थः।

Tilaka Tika says - अस्त्रे ब्रह्मो विहते पुनः अन्यदस्त्रं तदस्त्रप्रयोगानंतरं न प्रवर्तते। अतः सर्वे वयं संशयिताः संशयित जया एव। मुक्तोऽयं सर्वानपि हन्यादिति भावः।

॥Sloka meanings||

अहो महत् कर्म निरर्थकं कृतं -
alas great effort has been wasted.
राक्षसैः मंत्रगतिः न विमृष्टाः -
process of mantra is not considered by the Rakshasas
मंत्रे विहते अन्यत् अस्त्रं न प्रवर्तते -
released by the mantra no other weapon will work
सर्वे संशयिताः स्म- everything is doubtful now

||Sloka summary||

" Alas great effort has been wasted. Process of mantra is not considered by the Rakshasas. Released by the mantra no other weapon will work. Everything is doubtful now". ||48.51||

Implication is that Indrajit is aware of the fact that bound by other elements ropes etc, Hanuma is released by the Brahmastra. Further impediment is that once released by Brahmastra, no other weapon will be effective. So they are all in danger because Hanuma, captured with great effort is free. Hanuma too knows he is free, but wants to continue the charade to know more about Lanka.

||Sloka 48.52||

अस्त्रेण हनुमान् मुक्तोनात्मानमवबुध्यत।
कृष्यमाणस्तु रक्षोभिः तैश्च बंधैर्निपीडितः॥48.52||

स॥ हनुमान् आत्मानं अस्त्रेण मुक्तः न अवबुध्यत | तैः रक्षोभिः कृष्यमाणः बंधैः निपीडितः न अवबुध्यत॥

॥Sloka meanings||

तैः रक्षोभिः कृष्यमाणः -
dragged by the Rakshasas
बंधैः निपीडितः हनुमान्-
bound and troubled Hanuman
आत्मानं अस्त्रेण मुक्तः -
that he has been released by that weapon
न अवबुध्यत - did not know

||Sloka summary||

"Dragged by Rakshasas bound and troubled, Hanuman did not know that he has been released by that weapon." ||48.52||

||Sloka 48.53||

हन्यमानः ततः क्रूरै राक्षसैः काष्टमुष्टिभिः।
समीपं राक्षसेंद्रस्य प्राकृष्यत स वानरः॥48.53||

स॥ ततः सः वानरः कॄरैः राक्षसैः काष्ठमुष्टिभिः हन्यमानः राक्षसेंद्रस्य समीपं प्राकृष्यत॥

॥Sloka meanings||

ततः सः वानरः -
then that Vanara
कॄरैः राक्षसैः काष्ठमुष्टिभिः हन्यमानः -
beaten with sticks and fists by the cruel Rakshasas
राक्षसेंद्रस्य समीपं प्राकृष्यत -
dragged to the presence of the king of Rakshasas

||Sloka summary||

"Then that Vanara beaten with sticks and fists was dragged to the presence of the king of Rakshasas." ||48.53||

||Sloka 48.54||

अथेंद्रजित्तं प्रसमीक्ष्यमुक्तं
अस्त्रेण बद्धं द्रुमचीरसूत्रैः।
व्यदर्शयत्तत्र महाबलम् तं
हरिप्रवीरं सगणाय राज्ञे॥54||

स॥ अथ द्रुमचीरसूत्रैः बद्धं तं अस्त्रेण मुक्तं प्रसमीक्ष्य इंद्रजित् महाबलं तं हरिप्रवीरं तत्र सगणाय राज्ञे न्यदर्शयत्॥

॥Sloka meanings||

अथ द्रुमचीरसूत्रैः बद्धं -
one bound by the bark ropes
अस्त्रेण मुक्तं तं प्रसमीक्ष्य -
seeing him, released by that Brahma Astra
तत्र सगणाय राज्ञे -
to the king along with his courtiers in the assembly
तं हरिप्रवीरं - that best of Vanaras
इंद्रजित् महाबलं न्यदर्शयत् - mighty Indrajit showed

||Sloka summary||

Then seeing that one bound by the bark ropes and released by that Brahma Astra, mighty Indrajit showed the best of Vanaras to the king along with his courtiers in the assembly." ||48.54||

||Sloka 48.55||

तं मत्तमिव मातंग बद्धं कपिवरोत्तमम्।
राक्षसा राक्षसेंद्राय रावणाय न्यवेदयन्॥58.55||

स॥ मत्तं मातंगं इव बद्धं कपिवरोत्तमं तं राक्षसः राक्षसेंद्राय रावणाय न्यवेदयत्॥

॥Sloka meanings||

मत्तं मातंगं इव-
like an elephant in the rut
बद्धं कपिवरोत्तमं तं -
him the best of Vanaras , who was bound
राक्षसः राक्षसेंद्राय रावणाय-
to the king of Rakshasas by the Rakshasa
न्यवेदयत् - presented

||Sloka summary||

"The best of Vanaras , bound like an elephant in the rut, was presented to Ravana by the Rakshasa." ||48.55||

||Sloka 48.56||

कोऽयं कस्य कुतोवाऽत्र किं कार्यं को व्यपाश्रयः।
इति राक्षसवीराणां तत्र संजज्ञिरे कथाः॥48.56||

स॥ कः अयं। कस्य कुतः वा अत्र। किं कार्यं | कः व्यपाश्रयः। इति राक्षवीराणां कथाः संजिज्ञिरे॥

॥Sloka meanings||

कः अयं - Who is this?
कस्य कुतः वा अत्र - Whom does he belong to? And where did he come from?
किं कार्यं - What business does he have?
कः व्यपाश्रयः - who is behind him ?
इति राक्षवीराणां कथाः संजिज्ञिरे - thus the Rakshasa heroes talked among themselves.

||Sloka summary||

'Who is this? Whom does he belong to? And where did he come from? What business does he have? Thus the Rakshasa heroes talked among themselves. ||48.56||

||Sloka 48.57||

हन्यतां दह्यतां वाऽपि भक्ष्यतामिति चापरे।
राक्षसाः तत्र संक्रुद्धाः परस्पर मथाऽब्रुवन् ॥48.57||

स॥ अथ अपरे राक्षसाः संकृद्धाः हन्यताम् दह्यतां चापि भक्ष्यतां इति परस्परं अब्रुवन् ||

||Sloka meanings||

अथ अपरे राक्षसाः संकृद्धाः -
then some other Rakshasas, who were angry
परस्परं अब्रुवन् -
said to each other
हन्यताम् दह्यतां चापि -
kill him, burn him
भक्ष्यतां इति - eat him up too

||Sloka summary||

"Then some other Rakshasas said to each other 'Kill him. Burn him . Otherwise eat him up". ||48.57||

||Sloka 48.58||

अतीत्य मार्गं सहसा महात्मा
स तत्र रक्षोऽधिपपादमूले।
ददर्श राज्ञः परिचारवृद्दान्
गृहं महारत्न विभूषितं च ॥48.58||

स॥ महात्मा सः सहसा मार्गं अतीत्य तत्र राज्ञः महारत्नविभूषितं गृहं रक्षोधिपपादमूले परिचारवृद्धान् ददर्श॥

॥Sloka meanings||

महात्मा सः सहसा मार्गं अतीत्य-
the great one quickly crossing the path
तत्र राज्ञः महारत्नविभूषितं गृहं -
the king's palace adorned with precious gems
रक्षोधिपपादमूले परिचारवृद्धान् ददर्श-
aged and experienced ones near his feet

||Sloka summary||

The great one quickly crossing the path saw the king's palace adorned with precious gems and aged and experienced ones near his feet. ||48.58||

||Sloka 48.59||

स ददर्श महातेजा रावणः कपिसत्तमम्।
रक्षोभिर्विकृताकारैः कृष्यमाण मितस्ततः ॥48.59||

स॥ महतेजाः सः रावणः विकृताकारैः रक्षोभिः इतः ततः कृष्यमानं कपिसत्तमं ददर्श॥

॥Sloka meanings||

महतेजाः सः रावणः -
Ravana, the resplendent one
कपिसत्तमं ददर्श -
saw the best of Vanaras
विकृताकारैः रक्षोभिः इतः ततः कृष्यमानं -
(who was) dragged here and there by the ugly looking Rakshasas

||Sloka summary||

The resplendent one, that Ravana saw the foremost of Vanaras dragged here and there by the Rakshasas." ||48.59||

||Sloka 48.60||

राक्षसाधिपतिं चापि ददर्श कपिसत्तमः।
तेजोबलसमायुक्तं तपंतमिव भास्करम्॥48.60||

स॥ कपिसत्तमः च तेजोबलसमायुक्तं तपंतं भास्करं इव राक्षसाधिपतिं ददर्श॥

॥Sloka meanings||

कपिसत्तमः च -
best of Vanaras also
तेजोबलसमायुक्तं -
one who had splendor and strength
तपंतं भास्करं इव -
radiating brilliance like the Sun
राक्षसाधिपतिं ददर्श -
saw the king of Rakshasas

||Sloka summary||

"The best of Vanaras also saw the Rakshasa king who had splendor and strength, radiating brilliance like the Sun."||48.60||

||Sloka 48.61||

सरोषसंवर्तित ताम्रदृष्टिः
दशाननः तं कपिमन्ववेक्ष्य।
अथोपविष्यान् कुलशीलवृद्धान्
समादिशत्तं प्रतिमंत्रिमुख्यान्॥48.61||

|| सः दशाननः रोषसंवर्तितताम्रदृष्टिः तं कपिं अन्वेक्ष्य अथ उपविष्टान् कुलशीलबद्धान् मंत्रिमुख्यान् तंप्रति समादिशत् ||

||Sloka meanings||

सः दशाननः रोषसंवर्तितताम्रदृष्टिः -
the ten-headed one with his red eyes rolling in rage
तं कपिं अन्वेक्ष्य -
observing the Vanara closely
अथ उपविष्टान् कुलशीलबद्धान् -
the seated noble and aged ones
मंत्रिमुख्यान् तंप्रति समादिशत् -
important ministers too ordered about him

||Sloka summary||

"The ten-headed one with his red eyes rolling in rage observing the Vanara closely, ordered the noble and aged ministers and important ministers about him ." ||48.61||

||Sloka 48.62||

यथाक्रमं तैः स कपिर्विपृष्टः
कार्यार्थमर्थस्य च मूलमादौ।
निवेदयामास हरीश्वरस्य
दूतः सकाशात् अहमागतोऽस्मि ॥48.62||

स॥ तैः यथाक्रमं कार्यार्थं अर्धस्य मूलं विपृष्टः सः कपिः हरीश्वरस्य सकाशात् आगतः अस्मि इति निवेदयामास॥

॥Sloka meanings||

तैः यथाक्रमं -
by them in proper order
कार्यार्थं अर्धस्य मूलं विपृष्टः -
the purpose, origin of the purpose was asked
सः कपिः - that Vanara
हरीश्वरस्य सकाशात् आगतः अस्मि -
from the King of Vanara's place I have come'
निवेदयामास - reported.

||Sloka summary||

"In proper order the purpose, origin of the purpose was asked by them. The Vanara reported that he is a messenger of the king of Vanaras. 'By order of the king, I came from his place".||48.62||

The Vanara conveyed that he is a messenger of the King of Vanaras. 'By order of the King, I came from his place'. "दूतःसकाशात् अहमागतोऽस्मि।". Hanuman announces himself.

Thus, ends Sarga forty-eight of Sundarakanda in Ramayana

इत्यार्षे श्रीमद्रामायणे आदिकाव्ये वाल्मीकीये
चतुर्विंशत् सहस्रिकायां संहितायाम्
श्रीमत्सुंदरकांडे अष्टचत्त्वारिंशस्सर्गः ||

Thus ends Sarga forty-eight of Sundarakanda in Ramayana , the first poem ever composed by the first poet sage Valmiki.

|| om tat sat||