|| om tat sat||

Sanskrit Text in Telugu , Kannada, Gujarati, Devanagari, English
Sundarakanda
Sarga 5
અથ પંચમ સ્સર્ગઃ

Fifth Sarga is about Hanuman's search . As he entered Lanka, moon was rising , spreading his light all over as if to help Hanuman in his search. Hanuma then comes across Lankini and over comes her. Defeated by Hanuma , Lankini gives way to Hanuma. Then we hear that Hanuma entered the palace complex of Ravana at the end of fourth Sarga. Time has been moving and it is now mid night. Fifth Sarga starts with description of Moon at the midpoint of the sky.

Like the soothing rays of Moon, the Slokas of the fifth Sarga have a lilting flow with rhyming lines. This Sarga is the most beautiful Sarga to read and enjoy.

In the following we will be quoting from Tika Traya mentioned before. Tika Traya in Sanskrit elaborates the Sloka again Sanskrit typically adding a word of elaboration in Sanskrit for each word thus removing the ambiguity faced by translators where in a word has many meanings.

||Sloka 5.01||

તતસ્સ મધ્યંગત મંશુમન્તમ્
જ્યોત્સ્નાવિતાનં મહદુદ્વમન્તમ્|
દદર્શ ધીમાન્દિવિ ભાનુમન્તમ્
ગોષ્ઠે વૃષં મત્તમિવ ભ્રમન્તમ્||5.01||

સ|| તતઃ સઃ ધીમાન્ મધ્યં ગતં અંશુમંતં ઉદ્યમંતં મહત્ જ્યોત્સ્નાવિતાનમ્ દિવિ ભાનુમંતં ગોષ્ઠે ભ્રમંતં વૃષમિવ દદર્શ||

Rama Tilaka says - તતઃ અન્તઃપુર પ્રવેશાનન્તરંધીમાન્ સઃ હનુમાન્ મધ્યં તારાગણમન્તઃ ગતં પ્રાપ્તં, ભાનુમન્તં સૂર્યમિવ જ્યોત્સ્નાવિતાનં ચન્દ્રિકા વિસ્તારં ભુવિ ઉદ્વમન્તં ગોષ્ઠે ભ્રમન્તં વૃષમિવ અંશુમન્તં ચન્દ્રમસં દદર્શ|| - The Sloka meanings that follow are in line with the above.

||Sloka meanings||

તતઃ સઃ ધીમાન્ -
then that intelligent Hanuman
મધ્યં ગતં અંશુમંતં -
the Moon risen to the middle of the sky
મહત્ જ્યોત્સ્નાવિતાનમ્ ઉદ્યમંતં-
spreading great canopy of light
દિવિ ભાનુમંતં -
like the Sun in the sky
ગોષ્ઠે ભ્રમંતં વૃષમિવ -
intoxicated bull moving about in a stable
દદર્શ - saw

||Sloka summary||

"Then that intelligent Hanuman saw the luminous lord, the Moon, who has risen to the middle of the sky spreading a canopy of light like the Sun in the sky. He( Moon) was looking like an intoxicated mighty bull in the cowshed (amidst a herd of cows)." ||5.01||

||Sloka 5.02||

લોકસ્ય પાપાનિ વિનાશયન્તમ્
મહોદધિં ચાપિ સમેધયન્તમ્|
ભૂતાનિ સર્વાણિ વિરાજયન્તમ્ દદર્શ શીતાંશુમથાભિયાન્તમ્||5.02||

સ|| અથ અભિયાન્તં લોકસ્ય પાપાનિ વિનાશયન્તં મહોદદ્ધિં સમેધયંતં ચાપિ સર્વાણિ ભૂતાનિ વિરાજયન્તં શીતાંશું દદર્શ||

||Sloka meanings||

લોકસ્ય પાપાનિ વિનાશયન્તં -
warding off the evils of the world
મહોદદ્ધિં સમેધયંતં-
augmenting the ocean to swell
સર્વાણિ ભૂતાનિ વિરાજયન્તં -
illuminating the whole world
અથ અભિયાન્તં શીતાંશું દદર્શ -
saw the Moon moving forward

||Sloka summary||

"Then the Hanuman moving forward saw the Moon spreading his light as if to ward off the world's agony, augmenting the ocean to swell, and illuminating all the creatures". ||5.02||

Govindaraja in his Tika adds that Hanuma entered Lanka at the time of sunset and Moon rise; Now it is midnight as he reaches Ravana's palace.

||Sloka 5.03||

યા ભાતિ લક્ષ્મીર્ભુવિમન્દરસ્થા
તદા પ્રદોષેશુ ચ સાગરસ્થા|
તથૈવ તોયેષુ ચપુષ્કરસ્થા
રરાજ સા ચારુનિશાકરસ્થા ||5.03||

સ|| ભુવિ યા મંદરસ્થા લક્ષ્મીઃ ભાતિ તથા પ્રદોષેષુ સાગરસ્થા તથા તોયેષુ પુષ્કરસ્થા સા ચારુનિશાકરસ્થા દદર્શ||

Rama Tilaka says - 'ભુવિ પૃથિવ્યાં મધ્યે યા લક્ષ્મી મન્દરસ્થા સતી યથા ભાતિ પ્રકાશતે, પ્રદોષેષુ ચ સાગરસ્થા યા યથા પ્રકાશતે, તોયેષુ ચ પુષકરસ્થા સતી યા યથા પ્રકાશતે , સા ચારુનિરાકરસ્થા સતી તથૈવ રરાજ|| This is simply an elaboration. The word meanings below follow the elaboration.

||Sloka meanings||

ભુવિ યા મંદરસ્થા લક્ષ્મીઃ ભાતિ -
like the splendor found on the Mandara Mountain on th earth
તથા પ્રદોષેષુ સાગરસ્થા -
like the splendor found in the ocean at the time of twilight
તથૈવ તોયેષુ ચપુષ્કરસ્થા-
like the splendor found in the water on the lotus leaf
રરાજ સા ચારુનિશાકરસ્થા -
moon shone with the same splendor

||Sloka summary||

"The splendor of the Moon was seen like the splendor found on the Mandara mountain , like the splendor found on the ocean at dusk, like the splendor found in the water on the lotus leaves in the lakes."||5.03||

||Sloka 5.04||

શ્લો|| હંસોયથા રાજત પઞ્જરસ્થઃ
સિંહો યથા મંદરકંદરસ્થઃ|
વીરો યથા ગર્વિત કુઞ્જરસ્થઃ
ચંદ્રોઽપિ બભ્રાજ તથાંબરસ્થઃ||5.04||

સ||યથા રાજતપંજરસ્થાઃ હંસઃ યથા મંદરકન્દરસ્થઃ સિંહઃ યથા ગર્વિત કુંજરસ્થઃ વીરઃ તથા અંબરસ્થઃ ચંદ્રઃ અપિ ભભ્રાજ ||

||Sloka meanings||

યથા રાજતપંજરસ્થાઃ હંસઃ -
like the swan in the silver cage
યથા મંદરકન્દરસ્થઃ સિંહઃ -
like the Lion in the cave on the mountain Mandara
યથા ગર્વિત કુંજરસ્થઃ વીરઃ -
like the proud hero sitting on an elephant.
તથા અંબરસ્થઃ ચંદ્રઃ અપિ ભભ્રાજ
આકાશમુલો નુન્ન ચંદ્રુડુ કૂડા વિરાજિલ્લેનુ
the Moon in the sky also shone

||Sloka summary||

"The Moon shone like the swan in the silver cage, like the Lion in the cave on the mountain Mandara, like the proud hero sitting on an elephant." ||5.04||

||Sloka 5.05||

શ્લો|| સ્થિતઃ કકુદ્માનિવ તીક્ષ્ણ શૃઙ્ગો
મહાચલશ્વેત ઇવોચ્છશૃઙ્ગઃ|
હસ્તીવ જાંબૂનદ બદ્ધશૃઙ્ગો
રરાજ ચંદ્રઃ પરિપૂર્ણશૃઙ્ગઃ||5.05||

સ|| પરિપૂર્ણ શૃંગઃ ચંદ્રઃ તીક્ષ્ણશૃંગઃ સ્થિતઃ કકુદ્માનિવ, શ્વેતઃ ઉચ્ચશૃંગઃ મહાચલઃ (ઇવ) જામ્બૂનદ બદ્ધશૃંગઃ હસ્તિ ઇવ રરાજ||

||Sloka meanings||

તીક્ષ્ણશૃંગઃ સ્થિતઃ કકુદ્માનિવ -
looking like a bull with sharp horns
શ્વેતઃ ઉચ્ચશૃંગઃ મહાચલઃ (ઇવ) -
like the Himalayas with its white peaks
જામ્બૂનદ બદ્ધશૃંગઃ હસ્તિ ઇવ -
like an elephant with its gold-plated tusks.
પરિપૂર્ણ શૃંગઃ ચંદ્રઃ રરાજ -
The full moon with its horn like spot was shining

||Sloka summary||

"The full moon with its horn like spot was looking like a bull with sharp horns, like the Himalayas with its white tall peaks, like an elephant with its gold-plated tusks." ||5.05||

||Sloka 5.06||

વિનષ્ટ શીતાંબુતુષાર પઙ્કો
મહાગ્રહગ્રાહ વિનષ્ઠ પઙ્કઃ|
પ્રકાશ લક્ષ્મ્યાશ્રયનિર્મલાઙ્કો
રરાજ ચંદ્રો ભગવાન્ શશાઙ્કઃ ||5.06||

સ||વિનષ્ટ શીતાંબુ તુષારપંકઃ મહાગ્રહાગ્રાહ વિનષ્ટ પંકઃ પ્રકાશ લક્ષ્મ્યાશ્રય નિર્મલાંકઃ શશાંકઃ ભગવાન્ ચંદ્રઃ રરાજ||

વિનષ્ટ શીતાંબુ તુષારપંકઃ -
graceful radiance like the shining water drops on the lotus leaf rid of its dew
મહાગ્રહાગ્રાહ વિનષ્ટ પંકઃ -
one resplendent with the removal of moral impurities by the great planets.
ચંદ્રઃ પ્રકાશ લક્ષ્મ્યાશ્રય નિર્મલાંકઃ - the Moon with its stain shone
ભગવાન્ ચંદ્રઃ રરાજ - The Moon with its stain shone

||Sloka summary||

"The Moon with its stain shone with graceful radiance like the shining water drops on the lotus leaf rid of its dew, or the one resplendent with the removal of moral impurities by the great planets."||5.06||

Here Moon has been referred to as, 'ભગવાન્ ચન્દ્રઃ'; In the second Sarga we heard that , moon spread his rays spreading light everywhere as if to help Hanuman in his search for Sita. In life whenever a help appears unasked for , it is common to attribute it to the Supreme being. Poet is probably referring to Moon too as Bhagavan in that context.

||Sloka 5.07||

શ્લો|| શિલાતલં પ્રાપ્ય યથા મૃગેન્દ્રો
મહારણં પ્રાપ્ય યથા ગજેન્દ્રઃ|
રાજ્યં સમાસાદ્ય યથા નરેન્દ્રઃ
તથાપ્રકાશો વિરરાજ ચંદ્રઃ||5.07||

સ|| શિલાતલં પ્રાપ્ય યથા મૃગેન્દ્રઃ મહારણં પ્રાપ્ય યથા ગજેન્દ્રઃ રાજ્યં સમાસાદ્ય યથા નરેણ્દ્રઃ તથા પ્રકાશઃ ચંદ્રઃ રરાજ||

||Sloka meanings||

શિલાતલં પ્રાપ્ય યથા મૃગેન્દ્રઃ -
like the king of animals on the top of a rock
મહારણં પ્રાપ્ય યથા ગજેન્દ્રઃ -
like the lord of the elephants in the deep forest
રાજ્યં સમાસાદ્ય યથા નરેન્દ્રઃ -
like the king who regained his kingdom
તથાપ્રકાશો વિરરાજ ચંદ્રઃ - similarly Moon shone with brilliance.

||Sloka summary||

"The Moon shone bright like the lion, the king of animals on the top of a rock. He shone like the lord of the elephants in the deep forest, and like the king who regained his kingdom." ||5.07||

||Sloka 5.08||

પ્રકાશ ચન્દ્રોદય નષ્ઠદોષઃ
પ્રવૃત્તરક્ષઃ પિસિતાશદોષઃ|
રામાભિરામેરિતિચિત્તદોષઃ
સ્વર્ગ પ્રકાશો ભગવાન્ પ્રદોષઃ||5.08||

સ|| યદા ભગવાન્ પ્રદોષઃ સ્વર્ગપ્રકાશઃ તદા ચંદ્રોદય પ્રકાશાત્ (તિમિર) દોષઃ નષ્ટઃ પ્રવૃત્ત રક્ષઃ પિશિતાશદોષઃ રામાભિરામેરિતિ ચિત્ત દોષઃ (ભવતિ)||

Govindaraja in his Tika says - પ્રકાશ ચન્દ્રસ્યૌદયેન નષ્ટઃ તિમિરં યસ્મિન્ સઃ; પ્રવૃદ્ધાઃ રક્ષસાં પિશિતાશાનાં ચ દોષઃ સંચારરૂપો યસ્મિન્ સઃ; તથા રામાભિઃ અભિરામૈઃ કાન્તૈશ્ચઈરિતઃ ત્યક્તઃ ચિત્ત દોષઃ કોપાભિમાન રૂપઃ યસ્મિન્; સ્વર્ગપ્રકાશઃ સ્વર્ગતુલ્યઃ તદ્વદાનન્દાવહ ઇત્યર્થઃ | This is elaboration on the faults that go away because of the twilight shine as the moon rises.

||Sloka meanings||

ચંદ્રોદય પ્રકાશાત્ (તિમિર) દોષઃ નષ્ટઃ-
with the rise of Moon darkness was dispelled
પ્રવૃત્તરક્ષઃ પિસિતાશદોષઃ -
dark deeds of cannibals disappear,
રામાભિરામેરિતિચિત્તદોષઃ -
the love instincts of ladies lost in anger of love are incited.
ભગવાન્ પ્રદોષઃ સ્વર્ગપ્રકાશઃ -
the Moon at dusk spread his brilliance

||Sloka summary||

"As the Moon at dusk spread his brilliance, then the darkness was dispelled , dark deeds of cannibals disappear, and the love instincts of ladies lost in anger of love are incited." ||5.08||

The thoughts, that darkness was dispelled, the dark deeds of demons came to a halt and even the anger of women was dissipated, are sufficient support for calling Moon light of the twilight time as Bhagavan- says Rama Tilaka Tika.

Earlier Valmiki referred to Moon as " Bhagavan Shashanka".
"રરાજ ચન્દ્રો ભગવાન્ શશાઙ્કઃ". In this Sloka Valmiki refers to the night as Bhagavan Pradoshaha." "સ્વર્ગપ્રકાશો ભગવાન્ પ્રદોષઃ"

The moon who was spreading his rays brightening everything,
who was thus aiding the search for Sita is indeed a "Bhagavan". Because he was helping the cause. The knowledge that helps in understanding "Self" and the knowledge that helps in realizing "Self" is auspicious. The knowledge that directs you towards the normal pursuits, the knowledge that pushes towards actions in search of fruits, that knowledge is inauspicious.

Here the Moon aiding the search of Sita is "Bhagavan" Similarly the night that comes in aid of the search for Sita is " Bhagavan". That night, as well as that life, that comes in aid of the search for Sita, is indeed a form of Bhagavan"

That night is auspicious. Indeed when one is in pursuit of a task, all those that aid him are like the Supreme being himself who is making it happen. Valmiki by calling Moon and the night "Bhagavan" makes that point abundantly clear.

||Sloka 5.09||

તંત્રીસ્વનાઃ કર્ણસુખાઃ પ્રવૃત્તાઃ
સ્વપયંતિ નાર્યઃ પતિભિઃ સુવૃત્તા|
નક્તાંચરા શ્ચાપિ તથા પ્રવૃત્તા
નિહર્તુ મત્યદ્ભુતરૌદ્રવૃત્તાઃ||5.09||

સ|| તંત્રી સ્વનાઃ કર્ણસુખાઃ પ્રવૃત્તાઃ | સુવૃતાઃ નાર્યઃ પતિભિઃ સ્વપન્તિ| નક્તં ચરાઃ અત્યત્ભુત રૌદ્રવૃત્તાઃ અપિ વિહર્તું પ્રવૃત્તાઃ||

||Sloka meanings||

તંત્રી સ્વનાઃ કર્ણસુખાઃ પ્રવૃત્તાઃ-
Sounds of instruments pleasing to the ears are being heard
સુવૃતાઃ નાર્યઃ પતિભિઃ સ્વપન્તિ -
Chaste ladies are sleeping with their husbands
નક્તં ચરાઃ અત્યત્ભુત રૌદ્રવૃત્તાઃ અપિ-
The night creatures of very angry nature too
વિહર્તું પ્રવૃત્તાઃ - are going about

||Sloka summary||

"Sounds of instruments pleasing to the ears are being heard. Chaste ladies are sleeping with their husbands. The night creatures began to roam about exhibiting their arrogance." ||5.09||

||Sloka 5.10||

મત્તપ્રમત્તાનિ સમાકુલાનિ
રથાશ્વભદ્રાસન સંકુલાનિ|
વીરશ્રિયાચાપિ સમાકુલાનિ
દદર્શ ધીમાન્ સ કપિઃ કુલાનિ||5.10||

સ|| ધીમાન્ વીરઃ હનુમાન્ સઃ શ્રિયા સમાકુલાનિ કુલાનિ મત્તપ્રમત્તાનિ ચ રથાશ્વભદ્રાસન સંકુલાનિ અપિ દદર્શ||

||Sloka meanings||

સઃ શ્રિયા સમાકુલાનિ કુલાનિ -
in the houses of those who are prosperous
મત્તપ્રમત્તાનિ ચ - those who are intoxicated
રથાશ્વભદ્રાસન સંકુલાનિ અપિ -
those having chariots, horses and elephants with great seats
ધીમાન્ વીરઃ હનુમાન્ દદર્શ -
intelligent and valiant Hanuman saw

||Sloka summary||

"Intelligent Hanuman saw in those prosperous houses, those intoxicated with wealth, those who have chariots with comfortable seats, horses and elephants." ||5.10||

||Sloka 5.11||

પરસ્પરં ચાધિકમાક્ષિપન્તિ
ભુજાંશ્ચ પીનાનધિક્ષિપન્તિ|
મત્ત પ્રલાપાનધિવિક્ષિપન્તિ
મત્તાનિ ચાન્યોન્યમધિક્ષિપન્તિ||5.11||

સ|| (તે) પરસ્પરં અધિકં અક્ષિપન્તિ | પીનાન્ ભુજાન્ ચ અધિકં ક્ષિપન્તિ | મત્તપ્રલાપાન્ અધિ વિક્ષિપન્તિ | મત્તાનિ અન્યોન્યં અધિક્ષિપન્તિ ચ||

||Sloka meanings||

પરસ્પરં અધિકં અક્ષિપન્તિ -
they were ridiculing each other very much
પીનાન્ ભુજાન્ ચ અધિકં ક્ષિપન્તિ -
boisterously patting each other's shoulders
મત્તપ્રલાપાન્ અધિ વિક્ષિપન્તિ -
indulging in intoxicated blabbering
મત્તાનિ અન્યોન્યં અધિક્ષિપન્તિ ચ-
quarrelling with each other in intoxication

||Sloka summary||

"They (the Rakshasas in those prosperous houses) were ridiculing each other very much, boisterously patting each other's shoulders, they were indulging in intoxicated blabbering. They were even quarrelling with each other in the intoxication." ||5.11||

||Sloka 5.12||

રક્ષાંસિ વક્ષાંસિ ચ વિક્ષિપન્તિ
ગાત્રાણિ કાન્તાસુ ચ વિક્ષિપન્તિ |
રૂપાણિ ચિત્રાણિ ચ વિક્ષિપન્તિ
ધૃઢાનિ ચાપાનિ ચ વિક્ષિપન્તિ||5.12||

સ|| (તે) વક્ષાંસિ વિક્ષિપન્તિ કાન્તાસુ ગાત્રાણિ વિક્ષિપન્તિ ચ | રક્ષાંસિ દૃઢાનિ ચાપાનિ વિક્ષિપન્તિ | ચિત્રાણિ રૂપાણિ વિક્ષિપન્તિ ચ||

||Sloka meanings||

રક્ષાંસિ - Among the Rakshasas ( some)
વક્ષાંસિ વિક્ષિપન્તિ -
expanding their chests
કાન્તાસુ ગાત્રાણિ વિક્ષિપન્તિ ચ -
sportively touching their women
દૃઢાનિ ચાપાનિ વિક્ષિપન્તિ -
drawing their strong bows
ચિત્રાણિ રૂપાણિ વિક્ષિપન્તિ ચ -
assuming wonderful forms.

||Sloka summary||

"Among the Rakshasas some were expanding their chests and sportively touching their women. Some were drawing their strong bows, assuming wonderful forms" ||5.12||.

||Sloka 5.13||

દદર્શ કાન્તાશ્ચ સમાલભંત્યઃ
તથાપરાઃ તત્ર પુનઃ સ્વપન્ત્યઃ|
સુરૂપવક્ત્રાશ્ચ તથા હસંત્યઃ
ક્રુદ્ધાઃ પરાશ્ચાપિ વિનિશ્ર્વસંત્યઃ||5.13||

સ|| સમાલભંત્યઃ કાન્તાઃ ચ તત્ર અપરાઃ પુનઃ સ્વપન્ત્યઃ| તે સુરૂપ વક્ત્રાઃ ચ| તથા હસંત્યઃ ક્રુદ્ધાઃ ચ|| અપરાઃ વિનિઃ શ્વસંત્યઃ||

||Sloka meanings||

સમાલભંત્યઃ કાન્તાઃ ચ -
some women have their limbs smeared with unguents
તત્ર અપરાઃ પુનઃ સ્વપન્ત્યઃ - some were sleeping
તે સુરૂપ વક્ત્રાઃ ચ - some have beautiful countenance
તથા હસંત્યઃ ક્રુદ્ધાઃ ચ - some are angry and some are laughing,
અપરાઃ વિનિઃ શ્વસંત્યઃ - some others are sighing.

||Sloka summary||

"Among women have their limbs smeared with unguents, some were sleeping, some have beautiful countenance, some are angry and some are laughing, some others are sighing." ||5.13||

||Sloka 5.14||

મહાગજૈશ્ચાપિ તથા નદદ્ભિઃ
સુપૂજિતૈશ્ચાપિ તથા સુસદ્ભિઃ|
રરાજ વીરૈશ્ચ વિનિશ્ર્વસદ્ભિઃ
હ્રદોભુજઙ્ગૈ રિવ નિશ્ર્વસદ્ભિઃ||5.14||

સ|| તથા નદદ્ભિઃ મહગજૈઃ સુપૂજિતૈઃ ચ , વિનિઃશ્ર્વસદ્ભિઃ વીરૈઃ ચ હ્રદો નિઃશ્વ્રસદ્ભિઃ ભુજંગૈરિવ રરાજ||

|| Sloka meanings||

તથા નદદ્ભિઃ મહગજૈઃ -
there were huge elephants making noise
સુપૂજિતૈશ્ચાપિ તથા સુસદ્ભિઃ -
well revered people, and great ones
વિનિઃશ્ર્વસદ્ભિઃ વીરૈઃ -
with warriors breathing deeply
હ્રદો નિઃશ્વ્રસદ્ભિઃ ભુજંગૈરિવ રરાજ -
it was like a lake full of hissing serpents

||Sloka summary||

"There were huge respected elephants making sounds. There were warriors also sighing like snakes hissing in a lake." ||5.14||

Govindaraja in his Tika says - વિનિઃશ્વસદ્ભિઃ વીરૈઃ - યુદ્ધયોગ્યવીર અલાભાત્ વીરૈઃ | The warriors intent on fighting, not having a chance to fight are sighing. Sounds of their sighs are like the hissing of the snakes in a lake

||Sloka 5.15||

બુદ્ધિ પ્રધાનાન્ રુચિરાભિદાનાન્
સંશ્રદ્ધધાનાન્ જગતઃ પ્રધાનાન્|
નાનાવિધાન્ રુચિરાભિદાનાન્
દદર્શ તસ્યાં પુરિયાતુધાનાન્||5.15||

સ|| તસ્યામ્ પુરીમ્ જગતઃ પ્રધાનાન્ બુદ્ધિપ્રધાનાન્ રુચિરાભિદાનાન્ સંશ્રદ્ધધાનાન્ નાના વિધાનાન્ રુચિરાભિધાનાન્ યાતુધાનાન્ દદર્શ||

||Sloka meanings||

બુદ્ધિપ્રધાનાન્ રુચિરાભિદાનાન્ -
intellectuals who were sweet in expression
સંશ્રદ્ધધાનાન્ નાના વિધાનાન્ જગતઃ પ્રધાનાન્ -
those who had faith in religion, who were in many ways preeminent ones in the world,
રુચિરાભિધાનાન્ યાતુધાનાન્ દદર્શ-
those with good practices and lovely names
તસ્યામ્ પુરીમ્ દદર્શ - saw them in that city

||Sloka summary||

"In that city Hanuman saw intellectuals who were sweet in expression, those who had faith in religion, who were preeminent ones in the world, heroes of different kinds, as well those who follow good practices with lovely names."||5.15||

Rama tilaka says- બુદ્ધિપ્રધાનાન્ અતિબુદ્ધિમતઃ; રુચિરાભિદાનાન્ શોભનવચનાન્; સંશ્રદ્ધદાનાન્ ગુરુવાક્યાદૌ વિશ્વાસયુક્તાન્ ; જગતઃ ઇતસતો ગચ્છતઃ નાનાવિધાન્ યેષામ્ તાન્ ; રુચિરાભિદાનાન્ શોભનનામ યુક્તાન્ ; પ્રધાનાન્ યાતુધાનાન્ તસ્યાં લંકાયાં દદર્શ|| This is in line with the translation

||Sloka 5.16||

નનન્દ દૃષ્ટ્વા સ ચ તાન્ સુરૂપાન્ નાનાગુણાનાત્મગુણાનુરૂપાન્ |
વિદ્યોતમાનાન્ સ તદાનુરૂપાન્ દદર્શ કાંશ્ચિચ્ચપુનર્વિરૂપાન્||5.16||

સ|| સઃ સુરૂપાન્ નાનાગુણાન્ આત્મગુણાનુરૂપાં વિદ્યોતમાનાન્ તાન્ દૃષ્ટ્વા સઃ નનંદ | તદા કશ્ચિત્ વિરૂપાન્ અનુરૂપાન્ ચ દદર્શ ||

||Sloka meanings||

સુરૂપાન્ નાનાગુણાન્ -
handsome ones with many virtues
આત્મગુણાનુરૂપાં વિદ્યોતમાનાન્-
whose appearance reflected their virtues
તાન્ દૃષ્ટ્વા સઃ નનંદ -
Seeing them Hanuman was happy
તદા કશ્ચિત્ વિરૂપાન્ -
He also saw ugly ones
અનુરૂપાન્ ચ દદર્શ -
whose forms reflected their nature too

||Sloka summary||

"Seeing radiant handsome ones with many virtues, whose appearance reflected their virtues Hanuman was happy. He also saw ugly ones whose form reflected their nature too." ||5.16||

||Sloka 5.17||

તતો વરાર્હાઃ સુવિશુદ્ધભાવાઃ
તેષાં પ્રિયઃ તત્ર મહાનુભાવાઃ|
પ્રિયેષુ પાનેષુ ચ સક્તભાવા
દદર્શ તારા ઇવ સુપ્રભાવાઃ||5.17||

સ|| તતઃ તત્ર વરાર્હાઃ વિશુદ્ધભાવાઃ મહાનુભાવાઃ પ્રિયેષુ પાનેષુ સક્તભાવાઃ સુપ્રભાવાઃ ચ દદર્શ| તેષાં તારા ઇવ સ્ત્રિયઃ દદર્શ||

|| શ્લોકાર્થમુલુ||

તતઃ તત્ર વરાર્હાઃ - then there women adorned with choicest clothes
વિશુદ્ધભાવાઃ - women whose minds are pure
મહાનુભાવાઃ - magnanimous ones
પ્રિયેષુ પાનેષુ સક્તભાવાઃ ચ દદર્શ-
those who are attached to their lovers, and drinks
તેષાં તારા ઇવ સ્ત્રિયઃ દદર્શ-
Among them he saw women like shining like stars

||Sloka summary||

"He saw women adorned with choicest clothes, women whose minds are pure and attached to their lovers, and drinks, women who are magnanimous . He also saw gentle ones among them shining brightly like the stars." ||5.17||

Among women મહાનુભાવાઃ means - મહાનુભાવાઃ પાતિવ્રત્ય રૂપમહપ્રભાવાઃ; it is a reference to highly chaste women.

||Sloka 5.18||

શ્રિયાજ્વલંતી સ્ત્રપયોપ ગુઢા
યથા વિહઙ્ગાઃ રમણોપગૂઢાઃ |
દદર્શ કાશ્ચિત્પ્રમદોપગૂઢાઃ
યથા વિહઙ્ગાઃ કુસુમોપગૂઢાઃ ||5.18||

સ||નિશીથકાલે ઉપગૂઢાઃ શ્રિયા જ્વલંતીઃ ત્રપયા તથૈવ રમણોપગૂઢાઃ કાશ્ચિત્ કુસુમોપગૂઢાઃ પ્રમદોપગૂઢઃ વિહંગાઃ યથા (સ્ત્રિયઃ) દદર્શ||

||Sloka summary||

નિશીથકાલે ઉપગૂઢાઃ -
lover's embrace at night
ત્રપયા શ્રિયા જ્વલંતીઃ -
shining brightly yet shy
તથૈવ રમણોપગૂઢાઃ કુસુમોપગૂઢાઃ કાશ્ચિત્ -
similarly those adorned with flowers and lost in the embrace
પ્રમદોપગૂઢાઃ વિહંગાઃ યથા દદર્શ -
looked like birds filled with joy

||Sloka summary||

"Hanuman saw in the night, ladies embraced by their lovers being shy yet shining brightly. He also saw women adorned with flowers embraced by their beloveds being joyful like free birds". ||5.18||

Rama Tilaka Tika has the following - રૂપાદિ સંપત્યા જ્વલન્તીઃ પ્રકાશમાનાઃ; ત્રપયા લજ્જાયા ઉપગૂઢાઃ; રમણોપગૂઢાઃ પત્યાલિંગતાઃ અત એવ પ્રમદોપગૂઢાઃ; These are in line with the translations.

||Sloka 5.19||

અન્યાઃ પુનર્હત્મ્યતલોપવિષ્ટા
સ્તત્ર પ્રિયાઙ્કેષુ સુખોપવિષ્ટાઃ |
ભર્તુઃ પ્રિયા ધર્મ પરા નિવિષ્ટા
દદર્શ ધીમાન્મદનાભિ વિષ્ટાઃ||5.19||

સ|| ધીમાન્ ( હનુમાન્) હર્મ્યતલોપવિષ્ટાઃ પ્રિયાંગેષુ સુખોપવિષ્ટાઃ પ્રિયાઃ મદનાભિવિષ્ટાઃ અન્યાઃ ભર્તુઃ ધર્મપરાઃ નિવિષ્ટાઃ દદર્શ||

||Sloka meanings||

હર્મ્યતલોપવિષ્ટાઃ પ્રિયાંગેષુ સુખોપવિષ્ટાઃ -
women on the terraces of the mansions sitting happily on lover's laps
પ્રિયાઃ મદનાભિવિષ્ટાઃ -
some overwhelmed with pleasure engaged with their lovers,
અન્યાઃ ભર્તુઃ નિવિષ્ટાઃ ધર્મપરાઃ -
yet others righteous ones engaged in love with their husbands
દદર્શ- saw

||Sloka summary||

"Intelligent Hanuman saw Rakshasa women on the terraces of the mansions sitting happily on lover's laps, some overwhelmed with pleasure engaged with their lovers, yet other righteous ones engaged in love with their husbands." ||5.19||

||Sloka 5.20||

અપાવૃતાઃ કાઞ્ચનરાજિવર્ણાઃ
કાશ્ચિત્પરાર્થ્યાઃ તપનીયવર્ણાઃ|
પુનશ્ચ કાશ્ચિચ્ચશલક્ષ્મવર્ણાઃ
કાંત પ્રહીણા રુચિરાઙ્ગવર્ણાઃ||5.20||

સ|| અપાવૃતાઃ કાંચનરાજિવર્ણાઃ કાશ્ચિત્ પરાર્થ્યાઃ તપનીયવર્ણાઃ પુનશ્ચ કાશ્ચિત્ કાન્તપ્રહીણાઃ શશલક્ષ્મવર્ણાઃ કાશ્ચિત્ રુચિરાંગ વર્ણાઃ (દદર્શ)||

||Sloka meanings||

અપાવૃતાઃ કાંચનરાજિવર્ણાઃ -
some of golden hue without veil
કાશ્ચિત્ પરાર્થ્યાઃ તપનીયવર્ણાઃ -
some altruistic shining with polished gold hue,
પુનશ્ચ કાશ્ચિત્ કાન્તપ્રહીણાઃ શશલક્ષ્મવર્ણાઃ -
some pale looking separated from their husbands
કાશ્ચિત્ રુચિરાંગ વર્ણાઃ -
a few of attractive complexion

||Sloka summary||

"He saw some of golden hue without veil, some altruistic shining with polished gold hue, some pale looking separated from their husbands , and a few of attractive complexion." ||5.20||

Rama tilaka says - અપાવૃતાઃ કાન્તપ્રહીણાઃ પતિરહિતાઃ અતએવ કાંચનરાજિવર્ણાઃ સુવર્ણ રેખા સદૃશીઃ; પરાર્થ્યા અત્યુત્તમાઃ તપનીય વર્ણાઃ સુવર્ણસદૃશવર્ણવિશિષ્ઠાઃ | this is in synch with the translation.

||Sloka 5.21||

તતઃ પ્રિયાન્પ્રાપ્ય મનોભિરામાઃ
સુપ્રીતિયુક્તાઃ પ્રસમીક્ષ્ય રામાઃ|
ગૃહેષુ હૃષ્ટાઃ પરમાભિરામાઃ
હરિપ્રવીરઃ સ દદર્શ રામાઃ||5.21||

સ|| હરિપ્રવીરઃ તતઃ ગૃહેષુ પ્રિયાન્ પ્રાપ્ય મનોભિરામાઃ સુપ્રીતિયુક્તાઃ પ્રસમીક્ષ્યરામાઃ પરમાભિરામાઃ હૃષ્ટાઃ સઃ દદર્શ ||

||Sloka meanings||

પ્રિયાન્ પ્રાપ્ય મનોભિરામાઃ -
some happy ones having obtained their husbands
સુપ્રીતિયુક્તાઃ પ્રસમીક્ષ્ય રામાઃ -
some delighted ones, some who were beautiful to look
પરમાભિરામાઃ હૃષ્ટાઃ -
some very happy and ecstatic ones
સઃ હરિપ્રવીરઃ તતઃ ગૃહેષુ દદર્શ -
that eminent Vanara saw in those houses

||Sloka summary||

"In those houses that best among Vanaras, Hanuman, saw some happy ones having obtained their husbands, also some delighted ones, some who were beautiful to look, some very happy and ecstatic ones." ||5.21||

||Sloka 5.22||

ચન્દ્રપ્રકાશશ્ચ હિ વક્ત્રમાલાઃ
વક્રાક્ષિપક્ષ્માશ્ચ સુનેત્રમાલાઃ|
વિભૂષણાનાંચ દદર્શ માલાઃ
શતહ્રદાનામિવ ચારુમાલાઃ||5.22||

સ|| ચંદ્રપ્રકાશાઃ વક્ત્રમાલાશ્છ વક્રાક્ષિપક્ષ્માશ્ચસુનેત્રમાલાઃ શતહ્રદાનામ્ ચારુમાલાઃ વિભૂષણાનામ્ માલાઃ ચ ||

||Sloka meanings||

ચન્દ્રપ્રકાશશ્ચ હિ વક્ત્રમાલાઃ -
rows of faces radiating like Moon
વક્રાક્ષિપક્ષ્માશ્ચ સુનેત્રમાલાઃ -
rows of eyes with sidelong glances and graceful lashes
વિભૂષણાનાં ચ ચારુમાલાઃ -
rows of lovely ornaments
શતહ્રદાનાં માલા ઇવ -
resembling a garland of flashes of lightning.
દદર્શ - saw

||Sloka summary||

"He saw rows of faces radiating like Moon, rows of eyes with sidelong glances and graceful lashes, rows of lovely ornaments resembling a garland of flashes of lightning." ||5.22||

||Sloka 5.23||

શ્લો|| નત્વેવ સીતાં પરમાભિજાતામ્
પથિસ્થિતે રાજકુલે પ્રજાતામ્|
લતાં પ્રપુલ્લામિવ સાધુજાતામ્
દદર્શ તન્વીં મનસાભિજાતામ્||5.23||

સ|| (પરંતુ) રાજકુલે પ્રજાતામ્ પરમાભિજાતામ્ સાધુ જાતાં મનસાભિજાતામ્ પ્રફુલ્લાં લતાં ઇવ તન્વીં પથિ સ્થિતે સીતાં ન દદર્શ||

||Sloka meanings||

પથિ સ્થિતે રાજકુલે પ્રજાતામ્ -
following righteous path born in a royal family
પરમાભિજાતામ્ -
exceedingly beautiful
સાધુ જાતાં -
of beautiful form
મનસાભિજાતામ્ -
born of her own wish
પ્રફુલ્લાં લતાં ઇવ તન્વીં -
lady like blossoming creeper
સીતાં ન દદર્શ -
that Sita was not seen

||Sloka summary||

"(But) He could not see Sita following the righteous path, born in a noble royal family, exceedingly beautiful , and of wonderful form, the one who was born of her own wish, the delicate one who was like a creeper." ||5.23||

Govindaraja says - પરમાભિજાતામ્ અત્યન્તાભિરામમ્ ; સાધુજાતાં સુરૂપામ્; મનસાભિજાતામ્ અયોનિજાં ઇત્યર્થઃ -

Rama Tilaka says - મનસા પરમાત્મ સંકલ્પ માત્રેણ; પથિ સનાતન ધર્મ માર્ગે સ્થિતે; Both are in accordance with our translation.

||Sloka 5.24||

સનાતને વર્ત્મનિ સન્નિવિષ્ટામ્
રામેક્ષણાં તાં મદનાભિવિષ્ટામ્|
ભર્તુર્મનઃ શ્રીમદનુપ્રવિષ્ટામ્
સ્ત્રીભ્યો વરાભ્યશ્ચ સદા વિશિષ્ટામ્||5.24||

સ|| સનાતને વર્ત્મનિ સન્નિવિષ્ટાં રામેક્ષણાં શ્રીમત્ ભર્તુઃ મનઃ મદનાભિવિષ્ટાં વરાભ્યઃ સ્ત્રીભ્યશ્ચ અનુપ્રવિષ્ટાં વિશિષ્ટાં તાં ન દદર્શ||

||Sloka meanings||

સનાતને વર્ત્મનિ સન્નિવિષ્ટાં -
lady who followed the eternal good path,
રામેક્ષણાં -
with mind fixed in her husband
શ્રીમત્ ભર્તુઃ મનઃ અનુપ્રવિષ્ટાં -
lady who is firmly placed herself in her husband's mind
વરાભ્યઃ સ્ત્રીભ્યશ્ચ વિશિષ્ટાં -
a lady best among all women
મદનાભિવિષ્ટાં -
lady who is sad in separation from her husband.
તાં ન દદર્શ - he did not see her

||Sloka summary||

"He did not see there the lady who followed the eternal good path, lady with mind fixed in her husband, lady who is firmly placed herself in her husband's mind, lady who is sad in separation from her husband, a lady who is best among all women." ||5.24||

Rama Tilaka says - મદનાભિવિષ્ટાં - મદન વિયોગે પ્રાપ્ત દૈન્યે અભિવિષ્ટાં; lady who is sad in separation from her husband.

||Sloka 5.25||

ઉષ્ણાર્દિતાં સાનુસૃતાસ્રકંઠીં
પુરા વરાર્હોત્તમ નિષ્કકંઠીમ્|
સુજાતપક્ષ્મામભિરક્તકંઠીમ્
વને પ્રવૃત્તામિવ નીલકંઠીમ્||5.25||

સ|| ઉષ્ણાર્દિતાં સાનુસૃતાસ્રકંઠીં પુરા વરાર્હોત્તમ નિષ્કકંઠીં સુજાત પક્ષ્માં અભિરક્ત કંઠીં વને અપ્રવૃત્તાં નીલકંઠીં ઇવ તન્વીં (તાં ન દદર્શ)

ઉષ્ણાર્દિતાં સાનુસૃતાસ્રકંઠીં -
lady whose throat is choked with tears shed because of separation from her husband
પુરા વરાર્હોત્તમ નિષ્કકંઠીં -
lady whose neck was earlier wearing costly ornaments,
સુજાત પક્ષ્માં અભિરક્ત કંઠીં -
who has beautiful eyelashes, who has sweet loving voice,
વને અપ્રવૃત્તાં નીલકંઠીં ઇવ -
lady who was like peahen earlier wandering in the forests

||Sloka summary||

"He did not see the lady shedding hot tears, whose throat is choked with incessant tears, whose neck was earlier wearing costly ornaments , who has beautiful eyelashes, who has sweet loving voice, lady who was like a peahen who was earlier wandering in the forests." ||5.25||

Ram Tilaka says - ઉષ્ણાર્દિતાં વિયોગ જનિત તાપ પીડિતામ્; sad because of separation from her husband

||Sloka 5.26||

અવ્યક્ત રેખામિવ ચંદ્ર રેખામ્
પાંસુપ્રદિગ્ધા મિવ હેમરેખામ્|
ક્ષતપ્રરૂઢા મિવ બાણરેખામ્
વાયુપ્રભિન્નામિવ મેઘ રેખામ્||5.26||

સ|| અવ્યક્ત રેખાં ચંદ્રરેખામિવ પાંસુપ્રદિગ્ધાં હેમ રેખાં ઇવ ક્ષતપ્રરૂઢાં બાણરેખામિવ વાયુપ્રભિન્નાં મેઘરેખામિવ (સ રામ પત્નીં ન દદર્શ)

અવ્યક્ત રેખાં ચંદ્રરેખામિવ -
an invisible ray like the rays of the moon
પાંસુપ્રદિગ્ધા મિવ હેમરેખામ્ -
like a streak of gold invisible being covered with dust
ક્ષતપ્રરૂઢાં બાણરેખામિવ -
like the scar of a superficially covered wound caused by an arrow
વાયુપ્રભિન્નાં મેઘરેખામિવ -
like a flake of cloud swept away bય્ the wind

||Sloka summary||

"She would be like an invisible ray like the rays of the moon, like a streak of gold invisible being covered with dust, like the scar of a superficially covered wound caused by an arrow, like a flake of cloud swept away by the wind." ||5.26||

||Sloka 5.27||

સીતામપશ્યન્ મનુજેશ્વરસ્ય
રામસ્ય પત્નીં વદતાં વરસ્ય|
બભૂવ દુઃખાભિહતઃ શિરસ્ય
પ્લવઙ્ગમો મંદ ઇવા ચિરસ્ય ||5.27||

સ|| વદતાં વરસ્ય મનુજેશ્વરસ્ય રામસ્ય પત્નીં અચિરસ્ય અપશ્યન્ પ્લવંગમઃ દુઃખાભિહિતઃ ચિરસ્ય મંદ ઇવ બભૂવ||

વદતાં વરસ્ય -
who is the best one among those who are good at speech
મનુજેશ્વરસ્ય -
king of all men
રામસ્ય પત્નીં અચિરસ્ય અપશ્યન્ -
unable to see the wife of Rama
પ્લવંગમઃ દુઃખાભિહિતઃ -
Hanuman in deep sorrow
ચિરસ્ય મંદ ઇવ બભૂવ -
became slow for a while

||Sloka summary|

"Not being able to see the wife of Lord Rama, king of all men, who is the best one among those who are good at speech, Hanuman hit by grief became slow for a while ." ||5.27||

Thus the Sarga ends with that note on the grief-stricken Hanuman, who could not find Sita thus far.

Sundarakanda started with the line,-
"તતો રાવણ નીતાયાઃ સીતાયાઃ શતૃકર્ષણઃ".
Hanuman's search is for Sita separated from Rama. As already noted in the very beginning, the deeper inner meaning of this search, is the search for "Self or Jivatma". That "Self" to be united for with "Paramatman". That is the continuing story of Sundarakanda in play.

Continuing with the view of searching for "Self", there are a few points to be noted about the movement of the story in Sundarakanda.

Sundarakanda has three parts namely
- Search
- Darshana
- Destroying the enemies

Hanuma searches for Sita, has her Darshan, and destroys the Rakshasas tormenting her and returns. Let us continue the analogy of the search, The Jiva also searches for Atman. Realizes Atman. And destroys the sins that block the path for realization of Atman.

Upanishads say in one word,-" સો અન્વેષ્ટવ્યઃ" -meaning "સઃ અન્વેષ્ટવ્યઃ" -
meaning that " he is fit for enquiry".

Who is fit for enquiry?
That Bhagavan is a fit subject for enquiry It means that search for the Supreme being is indeed an eminent subject. So is the case for search of "Atman".

In this search for Sita, Valmiki describes Hanuman as looking at Rakshasa women. Hanuma was looking at their faces , their eyes and the jewels they are wearing so on. Searching for Sita he has no option but look at the ladies. Poet seems intent on making us ask what is in a face?

Those who are bound for self-realization or bound for realization of the God will have peace reigning on their faces and in their eyes. When that peace is reigning in their faces, then their grasping power increases. When that grasping power increases the realization of Self is on the horizon. When one truly seeks Bhagavan, there is a spark in the eyes like a blooming flower.

The spark in the eye is an indicator of knowledge. When the knowledge is that of Supreme being, the eye adds undefinable piece of beauty to the face. The two attributes namely equanimity and restraint are like jewels to the body. The Seeker should have the three attributes. Peace reigning in their faces. The knowledge of Bhagavan reflected in their eyes, The attributes of equanimity and restraint. One with these three attributes is accepted by the gurus as a seeker.

One more thing.

In the last line of the Sarga we hear -"બભૂવ દુઃખાભિહતશ્ચિરસ્ય"; that Hanuman is hit by grief and was for a moment slowed down in his search of Sita. Hanuma saw many beautiful ones. His mind was enamored. But realizing that he is unable to Sita made him feel dejected.

In the search for "Self" too one would have many wonderful experiences. But the one in search of self-realization is never stopped or diverted by such wonderful experiences. They continue their search for "Self" Instead of delighting at the sight of other women or other wonderful sights , one would become more sorry that they did not succeed in their search for "Self" and would be dejected.

Hanuman's dejection is a similar one.

Thus ends Sarga 5 of Sundarakanda

ઇત્યાર્ષે શ્રીમદ્રામાયણે આદિકાવ્યે વાલ્મીકીયે
ચતુર્વિંશત્ સહસ્રિકાયાં સંહિતાયામ્
શ્રીમત્સુંદરકાંડે પંચમસ્સર્ગઃ ||

||ઓમ્ તત્ સત્||

|| om tat sat||