Sanskrit Text in Telugu , Kannada, Gujarati, Devanagari, English

|| om tat sat||

Sundarakanda
Sarga 51

Hanuman who was brought to the court of Ravana, saying 'सत्यं राक्षस राजेंद्र', delivers his message to Ravana. Starting off as a message from the Vanara King Sugriva, then he veers on to his own message to Ravana, couching it as a talk from well-wisher. In that delivery, the person he spoke about was Rama. Hanuma says, "शक्तो रामो"- Rama has that power. What is that Power? "पुनरेवा तथा स्रष्टुं - To create again like that."; What is being recreated? "सभूतान् स चराचरान् सर्वलोकान् -The whole world with all the moving and nonmoving elements"; These are words of Hanuma about Rama.

Through Shrutis we know that only the Supreme being has that power . He is the creator, maintainer and destroyer. He is the one with that great fame. In Shrutis it is said that - "न तस्ये शे कश्चन तस्य नाम महद्यशः".- The Supreme being has the other name of "महद्यशः". Hanuman also refers to Rama as "महा यशाः", thus, highlighting the divine aspect of Rama., and emphasizing that Rama is the Supreme being.

When one hears Hanuma's message to Ravana, one is reminded of the first impression of Rama about Hanuma. Those words of Rama, on the Rishyamuka mountain, about Hanuma were addressed to Lakshmana. Those words ring too true.

Rama said at that time
"नानृग्वेद विनीतस्य नायुजुर्वेदधारिणः।
ना सामवेद विदुषः शक्यमेवं सुभाषितुम्॥
नूनं व्याकरणं कृतम् अनेन .. "।

Meaning that only one who mastered the four Vedas could speak as flawlessly as Hanuma. Rama says, "He mastered the grammar fully. Having spoken so long there was not a single misspoken word. He won my heart with his words"

This is the praise garnered by Hanuma after the very first moment of the meeting. Sundarakanda is replete with memorable instances of Hanuma. Hanuma's valor, intelligence, and knowledge. Here , in the assembly of Ravana we see another aspect of Hanuman. Acting as the messenger of Rama, we see the skilled wordsmith that is Hanuma deliver his message..

Now we go through the fifty first Sarga Slokas with meanings.

||Sloka 51.01||

तं समीक्ष्य महासत्त्वं सत्त्ववान् हरिसत्तमः।
वाक्य मर्थवदव्यग्रः तं उवाच दशाननम्॥51.01||

स॥ सत्त्ववान् हरिसत्तमः महासत्त्वं तं दशाननम् अव्यग्रः अर्थवत् वाक्यं तं उवाच॥

॥Sloka meanings||

सत्त्ववान् हरिसत्तमः -
courageous Hanuman
महासत्त्वं तं दशाननम् -
the very powerful ten-headed one
अव्यग्रः अर्थवत् वाक्यं -
slowly with meaningful words
तं उवाच -
spoke to him as follows.

||Sloka summary||

"Courageous Hanuman looking at the very powerful ten-headed one spoke to him slowly and with meaningful words".||51.01||

||Sloka 51.02||

अहं सुग्रीवसन्देशात् इह प्राप्तः तवालयम्।
राक्षसेंद्र हरीशस्त्वां भ्राता कुशलमब्रवीत्॥51.02||

स॥ राक्षसेंद्र अहं सुग्रीव संदेशात् इह तव आलयं प्राप्तः। हरीशः भ्राता त्वां कुशलं अब्रवीत्॥

॥Sloka meanings||

राक्षसेंद्र अहं सुग्रीव संदेशात् -
o king of Rakshasas, with message from Sugriva
इह तव आलयं प्राप्तः-
reached your palace here
हरीशः भ्राता -
leader of Vanaras , (like) your brother
त्वां कुशलं अब्रवीत्-
asks about your welfare.

||Sloka summary||

"I have come here to your palace with a message from Sugriva. The King of Vanaras who is like a brother asks about your welfare." ||51.02||

||Sloka 51.03||

भ्रातुः शृणु समादेशं सुग्रीवस्य महात्मनः।
धर्मार्थोपहितं वाक्य मिहचामुत्र च क्षमम्॥51.03||

स॥ भ्रातुः महात्मनः सुग्रीवस्य समादेशं इह च अमुत्र च दर्मार्थ उपहित वाक्यं क्षमम् शृणु |

||Sloka meanings||

भ्रातुः महात्मनः सुग्रीवस्य -
of the great self, Sugriva your brotherक
समादेशं -message
इह च अमुत्र च क्षमम्-
pertinent to this world and the other world too
दर्मार्थ उपहित वाक्यं -
words consistent with righteousness and propriety
शृणु - listen

||Sloka summary||

"Hear the message of the great self, your brother which is pertinent to this world and the other world too , and is consistent with righteousness and propriety, and is beneficial too." ||51.03||

||Sloka 51.04||

राजा दशरथो नाम रथकुज्ञरवाजिमाम्।
पितेव बंधुर्लोकस्य सुरेश्वर समद्युतिः॥51.04||

स॥ रथकुंजिरवाजिमान् बंधुः लोकस्य पितेव सुरेश्वरद्युतिः दशरथः नाम राजा॥

॥Sloka meanings||

रथकुंजिरवाजिमान् -
richly endowed with chariots, horses and elephants
बंधुः लोकस्य पितेव -
a friend of this world , like a father
सुरेश्वरद्युतिः -
equal to Indra in splendor
दशरथः नाम राजा -
king named Dasaratha

||Sloka summary||

"The king named Dasaratha who is richly endowed with chariots, horses and elephants, is a friend of this world, equal to Indra in splendor."||51.04||

||Sloka 51.05,06||

ज्येष्ठः तस्य महाबाहुः पुत्रः प्रियकरः प्रभुः।
पितुर्निर्देशान्निष्क्रांतः प्रविष्ठो दंडकावनम्॥51.05||

लक्ष्मणेन सहभ्रात्रा सीताया चापि भार्यया।
रामो नाम महातेजा धर्म्यं पन्थानमाश्रितः॥51.06||

स॥ तस्य ज्येष्ठ पुत्रः प्रियकरः प्रभुः रामः नाम महातेजा धर्म्यं पम्थानमाश्रितः पितुः निर्देशात् निष्क्रांतः | लक्ष्मनेन सहभ्राता भार्यया सीता च अपि प्रविष्ठः दंडकावनम् ||

||Sloka meanings||

तस्य ज्येष्ठ पुत्रः - his eldest son
प्रियकरः प्रभुः रामः नाम -
dear one and the lord by name Rama
महातेजा धर्म्यं पन्थानमाश्रितः -
highly effulgent one, ever following the path of righteousness
पितुः निर्देशात् निष्क्रांतः -
on the orders of his father and went in exile.
लक्ष्मणेन सहभ्राता -
along with his brother Lakshmana
भार्यया सीता च अपि -
wife Sita too
प्रविष्ठः दंडकावनम् -
entered Dandaka forest

||Sloka summary||

"His very dear eldest son, the lord by the name Rama is highly effulgent one. He is righteous, followed a path on the orders of his father and went in exile. He entered Dandaka forest with his brother Lakshmana and his wife Sita too.||51.05,06||

||Sloka 51.07||

तस्य भार्या वने नष्टा सीता पतिमनुव्रता।
वैदेहस्य सुता राज्ञो जनकस्य महात्मनः॥51.07||

स॥ सीता महात्मनः राज्ञो वैदेहस्य जनकस्य सुता सीता पतिव्रता तस्य भार्या वने नष्टा ||

||Sloka meanings||

महात्मनः राज्ञो वैदेहस्य -
of the great self, King of Videha
जनकस्य सुता सीता -
daughter of Janaka
पतिव्रता तस्य भार्या सीता -
his wife Sita, a pious one
वने नष्टा - lost in the forest

||Sloka summary||

"His wife Sita, a pious one, the daughter of the great self, King of Videha , Janaka, is lost in the forest.||51.07||

||Sloka 51.08||

समार्गमाणस्तां देवीं राजपुत्त्रः सहानुजः।
ऋष्यमूकमनुप्राप्तः सुग्रीवेण समागतः॥51.08||

स॥ तां देवीं मार्गमाणः सः राजपुत्रः अनुजः सह ऋष्यमूकं अनुप्राप्तः सुग्रीवेण समागतः॥

॥Sloka meanings||

तां देवीं मार्गमाणः -
While searching for that lady
सः राजपुत्रः अनुजः सह -
the prince along with his brother
ऋष्यमूकं अनुप्राप्तः -
reached Rishyamuka mountains
सुग्रीवेण समागतः -
met with Sugriva

||Sloka summary||

"While searching for her, the prince along with his brother reached Rishyamuka mountains and met with Sugriva" ||51.08||

||Sloka 51.09||

तस्य तेन प्रतिज्ञातं सीतायां परिमार्गणम्।
सुग्रीवस्यापि रामेण हरिराज्यं निवेदितम्॥51.09||

स॥ तेन तस्य सीतायां परिमार्गणं प्रतिज्ञातं। रामेण सुग्रीवस्या अपि हरिराज्यं निवेदितुं ( प्रतिज्ञातं)||

Rama Tika says - तस्य रामस्य समीपे सीतायाः परिमार्गणे तेन सुग्रीवेण प्रतिज्ञातं , रामेणापि सुग्रीवस्य हरिराज्यं निवेदितुं प्रतिज्ञातम्।

॥Sloka meanings||

सीतायां परिमार्गणं -
Searching for Sita
तेन तस्य प्रतिज्ञातं -
has been promised by him
रामेण सुग्रीवस्या -
by Rama for Sugriva
हरिराज्यं निवेदितुं अपि ( प्रतिज्ञातं) -
securing the kingdom of Vanaras (was promised)

||Sloka summary||

"Searching for Sita has been promised by him (Sugriva). Securing the kingdom of Vanaras was promised by Rama."||51.09||

||Sloka 51.10||

ततः तेन मृथे हत्वा राजपुत्त्रेण वालिनम्।
सुग्रीवः स्थापितो राज्ये हर्यृक्षाणां गणेश्वरः॥51.10||

स॥ ततः तेन राजपुत्रेण वालिनं मृथे हत्वा सुग्रीवः हर्यृ क्षाणां राज्ये गणेश्वरः स्थापितः॥

Rama Tika says - ततः प्रतिज्ञाकरणानन्तरं तेन रामेण वालिनं हत्वा हर्यक्षाणां गणेश्वरः तद्योग्यः सुग्रीवः राज्ये स्थापितः॥

॥Sloka meanings||

ततः तेन राजपुत्रेण -
then by the prince
वालिनं मृथे हत्वा -
killing Vali in a battle
सुग्रीवः हर्यृ क्षाणां राज्ये -
Sugriva in the kingdom of Vanaras
गणेश्वरः स्थापितः-
was made as the king

||Sloka summary||

"Then the prince killing Vali in a battle , made Sugriva as the leader of the kingdom of Vanaras." ||51.10||

||Sloka 51.11||

त्वया विज्ञातपूर्वश्चवाली वानरपुंगवः |
रामेण निहत सज्ञ्ख्येशरेणैकेन वानरः॥51.11||

स॥ वाली वानरपुंगवः त्वया विज्ञातपूर्वः च | वानरः रामेण संख्ये एकेन शरेन निहतः॥

॥Sloka meanings||

वाली वानरपुंगवः -
Vali, the best of Vanaras
त्वया विज्ञातपूर्वः च -
known to you earlier.
वानरः रामेण संख्ये -
by Rama in the battle that Vanara
एकेन शरेन निहतः-
was killed with one arrow

||Sloka summary||

"Vali, the best of Vanaras is known to you earlier. He was killed with one arrow by Rama in the war."||51.11||

||Sloka 51.12||

स सीता मार्गमाणे व्यग्रः सुग्रीवसत्यसंगरः।
हरीन् संप्रेषयामास दिशः सर्वा हरीश्वरः॥51.12||

स॥ सुग्रीवः सत्य संगरः हरीश्वरः स सीता मार्गमाणे व्यग्रः दिशः सर्वान् हरीन् संप्रेषयामास ||

||Sloka meanings||

सुग्रीवः सत्य संगरः -
Sugriva, who battles for truth
स सीता मार्गमाणे हरीश्वरः व्यग्रः -
the king of Vanaras anxious for searching for Sita
सर्वान् दिशः हरीन् संप्रेषयामास -
started sending Vanaras in all directions

||Sloka summary||

"Sugriva, the king of Vanaras who battles for truth, anxious for searching for Sita sent Vanaras in all directions."||51.12||

||Sloka 51.13||

तां हरीणां सहस्राणि शतानि नियुतानि च।
दिक्षु सर्वासु मार्गन्ते ह्यथश्चोपरिचाम्बरे॥51.13||

स॥ हरीणां सहस्राणि शतानि नियुतानि च ताम् सर्वासु दिक्षु अथश्च उपरि अंबरे च मार्गंते॥

॥Sloka meanings||

हरीणां सहस्राणि शतानि नियुतानि च -
thousands and hundreds of Vanaras are deployed
ताम् सर्वासु दिक्षु मार्गंते -
searching for her in all directions
अथश्च उपरि अंबरे च -
in the skies and in the underworld too

||Sloka summary||

"Thousands of Vanaras are deployed for searching for her in all directions, in the skies and in the underworld too." ||51.13||

||Sloka 51.14||

वैनतेयसमाः केचित्केचित् तत्रानिलोपमाः।
असंगतयः शीघ्रा हरिवीरा महाबलाः॥51.14||

स॥ हरिवीराः महाबलाः असंगतयः शीघ्राः केचित् वैनतेयसमाः केचित् अनिलोपमाः।

॥Sloka meanings||

हरिवीराः महाबलाः -
Vanaras powerful
असंगतयः शीघ्राः -
swift and can go without touching the ground
केचित् वैनतेयसमाः -
some like Garuda
केचित् अनिलोपमाः -
some like wind god

||Sloka summary||

"Vanaras, swift footed powerful , some like Garuda, some like wind god, went without touching the ground." ||51.14|

||Sloka 51.15||

अहं तु हनुमान्नाम मारुतस्य औरसस्सुतः।
सीतायास्तु कृते तूर्णं शतयोजनमायतम्॥51.15||
समुद्रं लंघयित्वैव तां दिद्रुक्षुरिहागतः।

स॥ अहं हनुमान् नाम मारुतस्य औरस सुतः | सीतायास्तु कृते तूर्णम् शतयोजनं आयतं समुद्रं लंघयित्वैव दिदृक्षु रिहागतः |

||Sloka meanings||

अहं हनुमान् नाम -
I am called Hanuman
मारुतस्य औरस सुतः -
Maruti's own son
सीतायास्तु कृते तूर्णम् दिदृक्षु -
Looking for Sita I quickly
शतयोजनं आयतं समुद्रं -
the hundred Yojana wide ocean.
लंघयित्वैव इहागतः -
having crossed came here

||Sloka summary||

"I am called Hanuman , Maruti's own son. Looking for Sita I quickly jumped across the hundred Yojana wide ocean." ||51.15||

||Sloka 51.16,17||

भ्रमता च मया दृष्टा गृहे ते जनकात्मजा॥51.16||
तद्भवान् दृष्टधर्मार्थः तपः कृत परिग्रहः।
परदारान् महाप्राज्ञ नोपरोद्धुं त्वमर्हसि॥51.17||

स॥ भ्रमता मया ते गृहे जनकात्मजा दृष्टा। भवान् दृष्टधर्मार्थः |तपः कृतपरिग्रहः | तत् महाप्राज्ञ त्वं परदारान् उपरोद्धं न अर्हसि॥

Govindaraja Tika says- दृष्ठधर्मार्थः शास्त्रेण विदितधर्मार्थ स्वरूप इत्यर्थः। तपः कृतपरिग्रहः तपसि विषये कृत स्वीकारः यद्वा तपसा स्वयं परिग्रहः।

॥Sloka meanings||

भ्रमता ते गृहे जनकात्मजा -
while moving around in your palace
मया जनकात्मजा दृष्टा -
the daughter of Janaka was seen by me
भवान् दृष्टधर्मार्थः -
you are knower of the truth of righteousness,
तपः कृतपरिग्रहः -
performed great austeritiesतपस्सु
तत् महाप्राज्ञ - such a very wise person
त्वं परदारान् उपरोद्धं न अर्हसि -
abducting another's wife is not appropriate for you

||Sloka summary|

"While moving around I have seen the daughter of Janaka in your palace. You are knower of the truth of righteousness, carried great austerities. Such a very wise person , abducting another's wife is not appropriate for you." ||51.16,17||

||Sloka 51.18||

न हि धर्म विरुद्धेषु बह्वापायेषु कर्मसु।
मूलघातिषु सज्जन्ते बुद्धिमन्तो भवद्विथाः॥51.18||

स॥ भवद्भिः बुद्धिमानः धर्मविरुद्धेषु बह्वापयेषु मूलघातिषु कर्मसु न सज्जंते हि ||

||Sloka meanings||

भवद्भिः बुद्धिमानः -
by you who is wise
धर्मविरुद्धेषु बह्वापयेषु -
unrighteous involving danger
मूलघातिषु कर्मसु -
actions that strike at the root of existence
न सज्जंते हि-
are surely not taken up

||Sloka summary||

" Actions which are unrighteous, which strike at the very root of existence are not taken up by wise people like you." ||51.18||

||Sloka 51.19||

कश्च लक्ष्मणमुक्तानां रामकोपानुवर्तिनाम्।
शरणामग्रतः स्थातुं शक्तो देवासुरेष्वपि॥51.19||

स॥ लक्ष्मणमुक्तानां रामकोपानुवर्तिनाम् शराणां अग्रतः स्थातुं देवासुरेष्वपि कः शक्तः॥

॥Sloka meanings||

लक्ष्मणमुक्तानां -
let loose by Lakshmana
रामकोपानुवर्तिनाम् शराणां -
arrows of an angered Rama
अग्रतः स्थातुं - to stand in front of them
देवासुरेष्वपि कः शक्तः -
who among Devas and Asuras has the power?

||श्लोकतात्पर्यमु॥

"Who among Devas and Asuras has the power to stand in front of the arrows let loose by Lakshmana or an angered Rama." ||51.19||

||Sloka 51.20||

न चापि त्रिषु लोकेषु राजन् विद्येत कश्चन।
राघवस्य व्यळीकं यः कृत्वा सुखमवाप्नुयात्॥51.20||

स॥ राजन् राघवस्य व्यलीकं कृत्वा सुखं अवाप्नुयात् त्रिषु लोकेषु कश्चन न विद्येत् ||

||Sloka meanings||

राजन् राघवस्य व्यलीकं कृत्वा -
o king, after displeasing Rama
सुखं अवाप्नुयात् -
one who can experience happiness
त्रिषु लोकेषु कश्चन न विद्येत् -
none in the three worlds

||Sloka summary||

"Oh King ! After displeasing Rama there is none in the three worlds who can experience happiness."||51.20||

||Sloka 51.21||

तत्त्रिकालहितं वाक्यं धर्म्यमर्थानुबन्दि च।
मन्यस्व नरदेवाय जानकी प्रतिदीयताम्॥51.21||

स॥ तत् त्रिकालहितं धर्म्यं अर्थानुबंधि च वाक्यं मन्यस्व। नरदेवाय जानकी प्रतिदीयताम्॥

Tilaka Tika says- तत्तस्मात् त्रिकालहितम् सीतादानेन पूर्व अपराधनाशत्वात् वर्तमानैश्वर्याअविरोधात् भाविशुभहेतुत्वात् त्रिकालहितम्।तदेव वाक्यमाह सीता प्रदीयताम्॥

॥Sloka meanings||

तत् त्रिकालहितं -
that which is good for all three times
धर्म्यं अर्थानुबंधि च वाक्यं -
words which are righteous and protect wealth
मन्यस्व - please hear
नरदेवाय जानकी प्रतिदीयताम् -
return Sita to the king of men

||Sloka summary||

"Think of these words good for all three times, which are righteous, which provide you with material wealth. Oh King ! Janaki may be returned to the king of men." ||51.21||

Elaborating on "good for all three times", Tilaka Tika says "Giving away Sita is good for all times, for the past the sin of carrying away Sita, the present allows him to have riches of all types and the future predictable good happenings".

This is indeed a sincere sober advice from Hanuma. Return Sita to Rama, the king of men. That action alone will save him from all past, present and future troubles.

||Sloka 51.22||

दृष्ठा हीयं मया देवी लब्दं य दिह दुर्लभम्।
उत्तरं कर्म यत् शेषं निमित्तं तत्र राघवः॥51.22||

स॥ मया इयम् देवी दृष्टाहि यत् दुर्लभं इह लब्धं | उत्तरं यत् कर्म शेषं तत्र राघवः निमित्तं॥

यद्वानरकोटिभिरपि दुर्लभं सीता दर्शनं तत् मया लब्धं

||Sloka meanings||

मया इयम् देवी दृष्टा हि -
I have seen this lady
यत् दुर्लभं इह लब्धं -
that which is very difficult is done
उत्तरं यत् कर्म शेषं -
course of further action
तत्र राघवः निमित्तं-
will be planned by Rama

||Sloka summary||

" I have seen this lady. That which is very difficult is done . The course of further action will be planned by Rama".||51.22||

Hanuma also cuts off other avenues of denial, which the culprits normally tend to use. Hanuma says very clearly.

'दृष्टा हीयं मया देवी"

He confirms that he has seen Sita, which was exceedingly difficult. So, denial is an impossibility for Ravana. Further course of action is to be taken by Rama. But Hanuma holds an olive branch.

||Sloka 51.23||

लक्षितेयं मया सीता तथा शोकपरायणा।
गृह्यायां नाभिजानासि पज्ञ्चास्यामिव पन्नगीं॥51.23||

स॥ तथा शोकपरायणा इयं सीता मया लक्षिता पंचास्यं पन्नगीं इव यां गृह्य नाभिजानासि॥

॥Sloka meanings||

तथा शोकपरायणा इयं सीता -
this Sita immersed in sorrow
मया लक्षिता - seen by me
यां गृह्य -
whom you have abducted
पंचास्यं पन्नगीं इव -
is like a five headed serpent
नाभिजानासि -
you are not knowing

||Sloka summary||

"You are not knowing, that this Sita immersed in sorrow , whom I have seen and you have abducted, is like a five headed serpent ". ||51.23||

||Sloka 51.24||

नेयं जरयितुं शक्या सासुरैरमरैरपि।
विषसंसृष्ट मत्यर्थं भुक्तमन्नमिवौजसा॥51.24||

स॥ अत्यर्थं विषसंसृष्टं भुक्तं अन्नं इव इयं सासुरैः अमरैः अपि ओजसा जरयितुं न शक्या ||

Rama Tika says - अत्यर्थमत्यन्तं विषसंस्पृष्टं ओजसा भुक्तं अन्नमिव इयं सीता जरयितुं गोपयितुं अत्यर्थः न शक्या।

॥Sloka meanings||

अत्यर्थं विषसंसृष्टं -
mixed with excessive venom
भुक्तं अन्नं इव -
food that was eaten
इयं सासुरैः अमरैः अपि -
even for Suras and Asuras , this lady
ओजसा जरयितुं न शक्या -
to absorb and digest

||Sloka summary||

"Like the food mixed with venom, which is eaten cannot be absorbed, this one too cannot be hidden by Devas or Asuras." ||51.24||

||Sloka 51.25||

तपः सन्तापलब्दस्ते योऽयं धर्मपरिग्रहः।
न स नाशयितुं न्याय आत्म प्राणपरिग्रहः॥51.25||

स॥ तपः संतापलब्धः ते यः अयं धर्मपरिग्रहः आत्मप्राणपरिग्रहः सः नाशयितुं न न्याय्यः॥

Rama Tika says - तपः संतापेन तपसः करणेन लब्धः यः कर्म परिग्रहः धर्म साधकः महैश्वर्यं इत्यर्थः , सः यश्च आत्म प्राण परिग्रहः व प्राणस्य परिग्रहः चिरजीवत्वं इत्यर्थः स च नाशयितुं विध्वंसयितुम् न न्यायः।

॥Sloka meanings||

तपः संतापलब्धः ते -
accumulated by virtue of austerities
यः अयं धर्मपरिग्रहः -
accumulated by virtue of righteous actions
आत्मप्राणपरिग्रहः सः -
accumulated boons protecting your life
नाशयितुं न न्याय्यः-
destroying them is not proper

||Sloka summary||

"It is not proper that the accumulated righteousness by the virtue of austerities acquired by you, accumulated boons protecting your life, are destroyed." ||51.25||

||Sloka 51.26||

अवध्यतां तपोभिर्यां भवान् समनुपश्यति।
आत्मनः सासुरैर्देवैर्हेतुः तत्राप्ययं महान्॥51.26||

स॥ भवान् तपोभिः आत्मनः सासुरैः देवैः याम् अवध्यतां समनुपश्यसि तत्रापि अयं महान् हेतुः ||

Rama Tika says- ननु मम वरहेतुक अवध्यत्वात् कथं विधात इत्यत् आह अवध्यताम् इति। तपोभिः तपहेतुक वरप्राप्त्या सुरादिभिः आत्मनो अवध्यतां यां भवान् अनुपश्यति तत्र अयं महान् हेतुः कारणं।

||Sloka meanings||

भवान् तपोभिः -
by virtue of penance
सासुरैः देवैः याम् -
by Asura and Devas by whom
आत्मनः अवध्यतां समनुपश्यसि -
you think yourself to be free from being killed
तत्रापि अयं महान् हेतुः -
even there, there is a reason for concern

||Sloka summary||

"By virtue of penance you think yourself to be free from being killed by Asura and Devas. Even there, there is a reason for concern". ||51.26||

||Sloka 51.27||

सुग्रीवो नहि देवोऽयं नासुरो न च राक्षसः।
न दानवो न गंधर्वो न यक्षो न च पन्नगः॥51.27||
तस्मात् प्राणपरित्राणं कथं राजन् करिष्यसि।

स॥ सुग्रीवः अयं देवः न। न असुरः | न राक्षसः | न दानवः। न गंधर्वः। न यक्षः | न च पन्नगः।राजन् तस्मात् प्राण परित्राणं कथं करिष्यसि॥

Rama Tika says- हेतुं आह। सुग्रीव इति। अयं सुग्रीवः राघवश्च देवादिः न | किंतु सुग्रीवो हरीश्वरः राघवश्च मानुषः नित्यमनुप्यः एतेन आभ्यां त्व अभयदानं नास्तीति सूचितं तस्मात् प्राण परित्राणां कथं करिष्यसि॥

॥Sloka meanings||

सुग्रीवः अयं देवः न -
this Sugriva is not a God
न असुरः न राक्षसः -
not an Asura. not a Rakshasa
न दानवः न गंधर्वः -
not a Danava or Gandharva
न यक्षः न च पन्नगः -
not Yaksha, not a Punnaga
राजन् तस्मात् प्राण परित्राणं कथं करिष्यसि -
O King how will you protect your life

||Sloka summary||

"Sugriva is not a God. Not an Asura. Not a Rakshasa. Not a Danava or Gandharva or Yaksha. Oh King how will you protect your life".||51.27||

Here, Hanuma is directly questioning Ravana about his boon. Sugriva is a Vanara and Raghava is a human. Ravana is not protected against both by his boon.

||Sloka 51.28||

न तु धर्मोपसंहारं अधर्मफलसंहितम्॥51.28||
तदेव फलमन्वेति धर्मश्चाधर्मनाशनः।

स॥ धर्मोपसंहारं अधर्मफलसंहितं न तु तत् फलमेव अन्वेति ।धर्मश्च अधर्म नाशनः न॥

Rama Tika says- ननु तपो बलात् मम विध्वंसः न एव भविष्यति इत्यत आह - नत्विति। यः अधर्म फलसंहितः अधर्मसिद्धिं प्राप्तः अधर्मकारी इत्यर्थः , तं धर्मोपसंहारं धर्मवन्तं अपि नान्वेति प्राप्नोति धर्मफलं शेषः , किंतु तदधर्म फलमेव अन्वेति। ननु सर्वेषां किंचित् अधर्मवत्वसत्वात् धर्मफलप्राप्तिः केषाम् चिदपि न स्यात् इत्यत आह - धर्मो विपुल सत्कर्म अनुष्ठानम् अधर्म नाशनः अल्प अधर्म विध्वंसकः एतेन तव अधर्मस्य आधिक्यात् धर्म फलं नैव भविष्यती इत्यर्थः॥

॥Sloka meanings||.

धर्मोपसंहारं -
though performing righteous action
अधर्मफलसंहितं तु -
one doing unrighteous acts
तत् फलमेव अन्वेति -
attains the fruits of those actions
धर्मश्च अधर्म नाशनः न -
But dharma does not annul Adharma.

||Sloka summary||

"Though performing righteous action, one doing unrighteous acts attains the fruits of those actions. But dharma does not annul Adharma". ||51.28||

Fruits of righteousness cannot be used in conjunction with unrighteousness. Both yield fruits that are due. Fruits of righteousness do not annul unrighteousness.

Here we hear about righteous and unrighteous actions. Merits acquired through actions of atonement alone destroy the demerits or sins of unrighteous acts. In the absence of atonement, one must face the fruits of unrighteous acts

Hanuma tells the same again.

||Sloka 51.29||

प्राप्त धर्मफलं तावत् भवता नात्र न संशयः॥51.29||
फलमस्याप्यधर्म्यस्य क्षिप्रमेव प्रपत्स्यसे।

स॥ भवता धर्मफलं प्राप्तं तावत् अत्र संशयः न | अस्य अधर्मस्य फलं अपि क्षिप्रमेव प्रपत्स्यसे॥

Tilaka Tika says- ननु मत्तपसो मे धर्मं व्यर्थमेव न इत्याह प्राप्तं इति। तावत् इतः पूर्वं एव धर्म फलं प्राप्तं अतः अस्य अपहरण रूपस्य अधर्मस्य फलं क्षिप्रं प्रपत्स्यसे ।

||Sloka meanings||

भवता धर्मफलं प्राप्तं -
you have obtained righteous fruits
तावत् अत्र संशयः न -
there is no doubt
अस्य अधर्मस्य फलं अपि -
fruits of this unrighteous conduct too
क्षिप्रमेव प्रपत्स्यसे -
will quickly be attained

||Sloka summary||

"There is no doubt about the righteous fruits you have obtained. These fruits of this unrighteous conduct will quickly be attained".||51.29||

||Sloka 51.30||

जनस्थानवथं बुद्ध्वा बुद्ध्वा वालिवथं प्रति॥51.30||
रामसुग्रीव सख्यं च बुद्ध्यस्व हित मात्मनः।

स॥ जनस्थानवधं बुद्ध्वा तथा वालिवथं बद्ध्वा रामसुग्रीव सख्यं च आत्मनः जितं बुद्ध्यस्व॥

॥Sloka meanings||

जनस्थानवधं बुद्ध्वा -
having known the killings in Janasthana
तथा वालिवथं बद्ध्वा -
knowing the killing of Vali
रामसुग्रीव सख्यं च -
friendship of Rama and Sugriva
आत्मनः जितं बुद्ध्यस्व -
know that you have been conquered

||Sloka summary||

"Having known the killings in Janasthana , the killing of Vali ,and the friendship of Rama and Sugriva, know that you have been conquered too." ||51.30||

||Sloka 51.31||

कामं ख ल्वह मप्येकः सवाजिरथकुज्ञराम्॥51.31||
लंकां नाशयितुं शक्तस्तस्यैष तु न निश्चयः।

स॥ अहं एकः अपि सवाजिरथकुंजराम् लंकां नाशयितुं कामं शक्ताः खलु | एषः तु निश्चयः न॥

Tilaka Tika says- स्वाम्याज्ञां विना तदनुष्ठानं अशक्यमिति भावः॥

॥Sloka meanings||

अहं एकः अपि -
I alone single-handedly
सवाजिरथकुंजराम् लंकां -
Lanka along will all the horses, chariots, and elephants
नाशयितुं कामं शक्ताः खलु -
capability to destroy surely
एषः तु निश्चयः न -
this is not my resolution

||Sloka summary||

"I alone single-handedly have the capability to destroy the Lanka along will all the horses, chariots, and elephants. This is not my resolution".||51.31||

अंटे स्वामि आज्ञ लेकुंडा नाशनमु चेयनु अनि हनुम भावमु.

||Sloka 51.32||

रामेण हि प्रतिज्ञातं हर्यृक्षगणसन्निधौ॥51.32||
उत्सादनममित्राणां सीतायैस्तु प्रधर्षिता।

स॥ रामेण हर्यक्षुगण सन्निधौ यैः सीता प्रधर्षिता अमित्राणां उत्सादनं प्रतिज्ञातं हि ||

||Sloka meanings||

रामेण हर्यक्षुगण सन्निधौ -
Rama in the presence of all the Vanara groups
यैः सीता प्रधर्षिता -
by whom Sita was troubled
अमित्राणां उत्सादनं -
to exterminate those enemies
प्रतिज्ञातं हि - made a vow

||Sloka summary||

"Rama in the presence of all the Vanara groups took a vow to destroy enemies who trouble Sita". ||51.32||

||Sloka 51.33||

अपकुर्वन् हि रामस्य साक्षादपि पुरंदरः॥51.33||
न सुखं प्राप्नुयादन्यः किं पुनस्त्वद्विधो जनः।

स॥ रामस्य अपकुर्वन् साक्षात् पुरंदरः अपि सुखं न आप्नुयात् | त्वत् विधः किं पुनः॥

॥Sloka meanings||

रामस्य अपकुर्वन् -
Offending Rama
साक्षात् पुरंदरः अपि -
even Purandara himself
सुखं न आप्नुयात् -
cannot live in happiness
त्वत् विधः किं पुनः -
what to say of you?

||Sloka summary||

"Offending Rama even Purandara himself cannot live in happiness. What to say of you?".||51.33||

||Sloka 51.34||

यां सीते त्यभिजानासि येयं तिष्टति ते वशे॥51.34||
काळरात्रीति तां विद्धि सर्वलंकाविनाशिनीं।

स॥ यां सीता इति अभिजानासि या इयम् ते वशे तिष्ठति तां सर्वलंकाविनाशिनीं काळरात्रि इति विद्धि॥

॥Sloka meanings||

यां सीता इति अभिजानासि -
one whom you know as Sita
या इयम् ते वशे तिष्ठति -
one who is under your control living here
तां सर्वलंकाविनाशिनीं -
know her as the destroyer of whole of Lanka
काळरात्रि इति विद्धि -
the harbinger of dark night

||Sloka summary||

"This one whom you know as Sita who is under your control living here, know her as the destroyer of whole of Lanka , the harbinger of dark night." ||51.34||

||Sloka 51.35||

तदलं कालपाशेन सीताविग्रहरूपिणा॥51.35||
स्वयं स्कन्थावसक्तेन क्षममात्मनि चिन्त्यतां।

स॥ तत् सीता विग्रहरूपिणा स्कन्धावसक्तेन कालपाशेन स्वयं ( न घ्रियतां ) | अलं आत्मनि क्षेमम् चिन्त्यताम् ||

Rama Tika says - स्वयं स्कन्धावसक्तेन स्कन्धयोर्धृतेन सीता विग्रह रूपिणा कालपाशेन न घ्रियतां इत्यर्थः । तत्र हेतुः आत्मनि अत्मार्थं क्षेमं चिन्त्यताम्॥

||Sloka meanings||

तत् सीता विग्रहरूपिणा -
that Sita in that form
स्कन्धावसक्तेन कालपाशेन -
noose of death around your shoulders
अलं स्वयं आत्मनि क्षेमम् चिन्त्यताम् -
Enough, think of your own wellbeing

||Sloka summary||

"You are holding the noose of death in the form of Sita on your shoulders. Enough, think of your own wellbeing".||51.35||

||Sloka 51.36||

सीताया स्तेजसा दग्धां राम कोपप्रपीडिताम्॥51.36||
दह्यमाना मिमां पश्य पुरीं साट्टप्रतोळिकां।

स॥ सीताया तेजसा दग्धाम् रामकोपप्रपीडिताम् दह्यमानां साट्टप्रतोलिकां इमां पुरीं पश्य ||

दग्धां - दह्यमानां

॥Sloka meanings||

सीताया तेजसा -
Sita's luster
रामकोपप्रपीडिताम् दह्यमानां -
being burned by Rama's wrath
साट्टप्रतोलिकां इमां पुरीं पश्य-
see the city of Lanka along with its market places and streets

||Sloka summary||

"See the city of Lanka along with its market places and streets being burned by Rama's wrath and Sita's glowing fire." ||51.36||

||Sloka 51.37||

स्वानि मित्त्राणि मन्त्रींश्च ज्ञातीन् भातॄन् सुतान् हितान्॥51.37||
भोगान्दारां श्च लंकां च मा विनाशमुपानय।

स॥ स्वानि मित्राणि मंत्रींश्च ज्ञातीन् भातॄन् सुतान् हितान् भोगान् दारांश्च लंकां च विनाशं मा उपानय॥

॥Sloka meanings||

स्वानि मित्राणि मंत्रींश्च -
of your clan, brothers, ministers,
ज्ञातीन् भातॄन् सुतान् हितान् -
brothers, friends, sons,
भोगान् दारांश्च लंकां च -
wives' pleasures and Lanka
विनाशं मा उपानय -
not lead them to destruction

||Sloka summary||

"Do not bring about the destruction of your clan, brothers, friends, ministers, sons, wives and all pleasures". ||51.37||

||Sloka 51.38||

सत्यं राक्षस राजेंद्र शृणुष्व वचनं मम॥51.38||
रामदासस्य दूतस्य वानरस्य च विशेषतः।

स॥ राक्षस राजेंद्र मम दूतस्य वानरस्य विशेषतः रामदासस्य सत्यं वचनं शृणुस्व ||

Govindaraja comment on this Sloka in his Tika says - "रामदासस्येति अनेन राम सामर्थ्यं उक्तं।दूतस्येति अनेन हितोपदेशाधिकारः। वानरस्येति माद्यस्थ्यम्॥ लोकान् भूः आदीन् । सभूतान् पृथिव्याप्तेजोवाकाशरूप पङ्छमहाभूतयुक्तान्। सचराचरान् चतुर्मुखद्वारा स्रुष्टजङ्गमयुक्तान्। संहृत्य फलयावसाने रुद्रद्वारा स्वयं च संहृत्य। पुनः कल्पादौ तथैव, 'धाता यथा पूर्वमकल्पयत्' इति शृत्युक्तरीत्यास्रष्टुम् समर्थः। तत्र प्रमाणः महायशा इति। 'न तस्येशे कश्चन तस्य नाम महाद्यशः' इति हि श्रुतिः ॥ श्रुतिस्मृतिषु तथा प्रसिद्धः इत्यर्थः"

||Sloka meanings||

राक्षस राजेंद्र -
O king of Rakshasas
दूतस्य वानरस्य विशेषतः रामदासस्य -
of this messenger a Vanara , specifically the servant of Rama
मम सत्यं वचनं शृणुस्व-
hear my truthful words

||Sloka summary||

"Oh King of Rakshasas ! Hear the truthful words of this messenger a Vanara , specifically the servant of Rama." ||51.38||

||Sloka 51.39||

सर्वान् लोकान् सुसंहृत्य सभूतान् स चराचरान्॥51.39||
पुनरेव तथा स्रष्ठुं शक्तो रामो महायशाः।

स॥ रामः महायशः सर्वान् लोकान् सभूतान् स चराचरान् सुसंहृत्य पुनरेव तथा स्रष्टुं शक्तः ||

||Sloka meanings||

रामः महायशः - Illustrious Rama
सर्वान् लोकान् सभूतान् स चराचरान् -
all the worlds along with all beings
सुसंहृत्य - after destroying
पुनरेव तथा स्रष्टुं शक्तः -
can again recreate as before

||Sloka summary||

"Illustrious Rama , after destroying all the worlds along with all beings can again recreate as before". ||51.39||

These are words addressed to Ravana.

Here referring to Rama as "महायशाः" Hanuma hints of divinity of Rama. Ravana is a well-read man. He would know. The only one who can destroy and recreate is the Supreme being. He is also referred to as "महायशाः" in Shrutis
Hanuma is hoping that Ravana, who is knowledgeable about Shrutis and Smritis, gets the hint of Rama's divinity,

Hanuma is telling Ravana not to fight with such great Rama.

||Sloka 51.40-43||

देवासुर नरेन्द्रेषु यक्षरक्षोगणेषु च॥51.40||
विध्याधरेषु सर्वेषु गन्धर्वेषूरगेषु च।

सिद्धेषु किन्नरेन्द्रेषु पतत्रिषु च सर्वतः॥51.41||
सर्वभूतेषु सर्वत्र सर्वकालेषु नास्ति सः।
यो रामं प्रतियुध्येत विष्णुतुल्य पराक्रमम्॥51.42||

स॥ विष्णुतुल्यपराक्रमं रामं प्रतियुध्येत देवासुरनरेंद्रेषु यक्षरक्षोगणेषु च सर्वेषु विद्याधरेषु गन्धर्वेषु उरगेषु च सिद्धेषु च किन्नरेन्द्रेषु सर्वतः पतत्रिषु सर्वभूतेषु सर्वत्र सर्वकालेषु नास्ति॥

॥Sloka meanings||

विष्णुतुल्यपराक्रमं -
equal to Vishnu in valor
रामं प्रतियुध्येत -
one who can combat Rama
देवासुरनरेंद्रेषु यक्षरक्षोगणेषु च -
among all of Devas, Asuras, Yakshas and Rakshasas
सर्वेषु विद्याधरेषु गन्धर्वेषु उरगेषु च -
among all Vidyadharas , Gandharvas, Uragas
सिद्धेषु च किन्नरेन्द्रेषु -
Siddhas or Kinnaras
सर्वतः पतत्रिषु सर्वभूतेषु -
all over the world, among birds as well as all beings
सर्वत्र सर्वकालेषु नास्ति -
in all places at all times there is none

||Sloka summary||

"Equal to Vishnu in valor , there is none who can combat Rama among all the kings of Devas and Asuras, among the Yakshas and Rakshasas, among all Vidyadharas , Gandharvas, Uragas and Siddhas or Kinnaras. All over the worlds among birds all beings, in all places at all times there is none." ||51.40,42||

"विष्णुवुतो समानमैन पराक्रममु गल रामुनि तो, युद्धमु चेयुगल देवतल असुरुल यक्षराक्षस गणमुललो गानि विद्याधरुलु गंधर्वुलु सिद्धुललोनू किन्नरुललो गानि अन्नि भूतमुललो अन्निलोकमुललो अन्नि कालमुललो ऎवरू ऎक्कडा लेरु". सर्वलोकमुलकु ईश्वरुडैन राजसिंहुडु रामुनितो ई विधमुगा अप्रियमैन पनि (सीतापहरणमु) चेसिन नी जीवितमु दुर्लभमु'.ani

||Sloka 51.43||

सर्वलोकेश्वर स्यैवं कृत्वा विप्रिय मुत्तमं।
रामस्य राजसिंहस्य दुर्लभं तव जीवितम्॥43||

स॥ सर्वलोकेश्वरस्य राजसिंहस्य रामस्य एवं उत्तमम् विप्रियं कृत्वा तव जीवितम् दुर्लभं ||

||Sloka meanings||

सर्वलोकेश्वरस्य -
the Lord of all worlds,
राजसिंहस्य रामस्य -
Rama, lion among princes
एवं उत्तमम् विप्रियं कृत्वा -
having done this great offence
तव जीवितम् दुर्लभं -
your life is difficult to sustain

||Sloka summary||

"Having done this great offence to Rama , the Lord of all worlds, lion among princes , your life is difficult to sustain." ||51.43||

||Sloka 51.44||

देवाश्च दैत्याश्च निशाचरेन्द्र
गंधर्वविध्याधरनागयक्षाः।
रामस्य लोकत्रयनायकस्य
स्थातुं नशक्ताः समरेषु सर्वे॥51.44||

स॥ निशाचरेंद्र देवाश्च दैत्याश्च गन्धर्वविध्याधरनागयक्षाः सर्वे लोकत्रयनायकस्य रामस्य समरेषु स्थातुं न शक्ताः ||

||Sloka meanings||

निशाचरेंद्र -
O the king of night beings
देवाश्च दैत्याश्च -
among Devas Daityas
गन्धर्वविध्याधरनागयक्षाः सर्वे-
Gandharvas Vidyadharas, Nagas, Yakshas
लोकत्रयनायकस्य रामस्य -
of Rama the leader of the three worlds.
समरेषु स्थातुं न शक्ताः -
stand in the battle against

||Sloka summary||

"Oh the king of night beings ! There is none among Devas Daityas, Gandharvas, Vidyadharas, Nagas, Yakshas who can stand in the battle against Rama the leader of the three worlds." ||51.44||

||Sloka 51.45||

ब्रह्मा स्वयंभूश्चतुराननोवा
रुद्रस्त्रिणेत्रः त्रिपुरान्तको वा।
इन्द्रो महेन्द्रोः सुरनायको
वा त्रातुम् न शक्ता युधि रामवध्यं ||51.45||

स॥ युधि रामवध्यं स्वयम्भूः चतुराननः ब्रह्मा वा त्रिनेत्रः त्रिपुरांतकः रुद्रो वा इंद्रः सुरनायकः महेण्द्रः वा त्रातुं न शक्ताः॥

॥Sloka meanings||

युधि रामवध्यं -
one whom Rama has decided to kill
स्वयम्भूः चतुराननः ब्रह्मा वा -
the self-born four headed Brahma
त्रिनेत्रः त्रिपुरांतकः रुद्रो वा -
the three eyed destroyer of Tripura, Rudra
इंद्रः सुरनायकः महेण्द्रः वा -
Indra the leader of Suras or Mahendra
त्रातुं न शक्ताः- cannot protect

||Sloka summary||

"The self-born four headed Brahma or the three eyed destroyer of Tripura, Rudra or Indra or Mahendra cannot protect in war one whom Rama has decided to kill". ||51.45||

Hanuman emphasizing inevitability of Rama's power. He says neither Brahma the Four-Faced, Self-Created, nor Rudra the Triple-eyed who destroyed the three cities, nor Indra the great Lord of the Suras, can protect one whom Rama has decided to kill'

Then Hanuman stopped.

That is a ringing statement. Govindaraja in his commentary had the following thought. गो टी॥ त्रातुत्वेन प्रसक्तप्रधानदेवतानिराकरण प्रकरणे
विष्णोरनुपादनत्वात् पारशिष्येत् राम एव विष्णुरिति प्रतिपादितम्॥

Govindaraja says the following. Hanuma talking about protection (त्रातु),
mentioned the three main gods who cannot protect, the one Rama decides to kill. For emphasis he mentioned each of those three gods,
three times with three different names. By not mentioning Vishnu, he effectively made it clear, that Rama is none other than Vishnu.
Asking Rama for protection is the only way.

That is Hanuma's advice.
He clearly says Rama is the Supreme one.

||Sloka 51.46||

स सौष्टवो पेत मदीनवादिनः
कपेर्निशम्याप्रतिमोऽप्रियं च।
दशाननः कोपविवृत्तलोचनः
समादिशत् तस्य वथं महाकपेः॥51.46||

स॥ अप्रतिमः सः दशाननः अदीनवादिनः कपेः सौष्टवोपेतं अप्रियं वचः निशम्य कोपविवृतलोचनः तस्य महाकपेः वधं समादिशत् ||

||Sloka meanings||

अप्रतिमः सः दशाननः -
ten headed one who has no equals
अदीनवादिनः कपेः -
Vanaras skillful
सौष्टवोपेतं अप्रियं वचः -
unpleasant but well-reasoned words
वचः निशम्य - having heard
कोपविवृतलोचनः -
with eyes rolling in anger
तस्य महाकपेः वधं समादिशत् -
ordered the killing of the great Vanara

||Sloka summary||

"The ten headed one who has no equals, hearing the extremely skillful unpleasant words of the Vanara with eyes rolling in anger ordered the killing of the great Vanara". ||51.46||

Hanuma's advice is clear. He clearly says Rama is the Supreme one.

For one whose mind is not in a condition to receive an advice, such an advice is seemingly an unacceptable message. Ravana is not one to accept such advice.

Valmiki says 'The ten headed one who has no equals, hearing the extremely skillful unpleasant words of the Vanara with eyes rolling in anger ordered the killing of the great Vanara'.

Thus, ends the Sarga fifty-one of Sundarakanda in Ramayana

इत्यार्षे श्रीमद्रामायणे आदिकाव्ये वाल्मीकीये
चतुर्विंशत् सहस्रिकायां संहितायाम्
श्रीमत्सुंदरकांडे एकपंचाशस्सर्गः ||

Thus ends the Sarga fifty-one of Sundarakanda in Ramayana the first poem composed in Sanskrit by the first poet sage Valmiki.

|| om tat sat||