Sanskrit Text in Telugu , Kannada, Gujarati, Devanagari, English

|| om tat sat||

Sundarakanda
Sarga 57

"सर्वथा कृतकार्यः" Means one who has successfully completed all tasks. Who is that? "असौ हनुमन्"; 'It is Hanuma'. Jambavan, on hearing the roar of Hanuma from the skies immediately says that.

When the Vanaras in search of Sita were facing a daunting task, the daunting task of crossing an ocean hundred Yojanas long, it is Jambavan who encourages Hanuma. And that was the beginning of Sundarakanda.

Hearing the roar of Hanuma in the return journey, Jambavan knew that success was achieved. Jambavan's faith in Hanuma is immense. This can be seen in another instance. That was during the war between the armies of Rama and Ravana.

During the war, Indrajit deploys the Brahmastra. All except Vibhishana and Hanuma are struck down unconscious. The whole army is knocked off. In that darkness of the battle, Vibhishana and Hanuma set about looking for survivors. They see the injured Jambavan in the battlefield.

Jambavan too recognizes Vibhishana by his voice and asks him. 'How is Hanuma?' Vibhishana was surprised by the question.

The hierarchy of people in the battle are Rama and Lakshmana. After them it is Sugriva, the Vanara King. So Jambavan's question was surprising. Surprised, Vibhishana asks the same from Jambavan.

Jambavan's reply is illuminating. Jambavan says, 'If Hanuma is alive, we will live even if we are half dead. If Hanuma is no more, we are as good as dead even if we are alive.' Such is the confidence in Hanuma. So as soon as he heard Hanuma's roar, he was sure Hanuma succeeded in his mission.

There are some more events in the return journey. The poet says "पर्वतेन्द्रं सुनाभं च समुस्पृश्य वीर्यवान्" That means he touched the king of mountains by way of paying respects.

Hanuma was matter of fact about his achievement. After landing on the Mahendra mountain, Hanuman tells the assembled Vanaras simply "दृष्टा सीतेति" That he has seen Sita.

That was enough for the other Vanaras to rejoice. There was no boasting of his conquests.

Now we go through Slokas of Sarga 57 with meanings and commentary and see how it happened in Valmiki's words.

The first line of the Sarga is as follows. 'स चन्द्र कुमुदं रम्यं..' (57.1) ; 'the moon was like a beautiful lotus'

With all anxieties set aside, the poet too was in exuberant mood. He starts the Sarga with a flowing description of the sky through which Hanuma was flying.

||Sloka 57.01||

स चंद्र कुसुमं रम्यं सार्क कारण्डवं शुभं।
तिष्यश्रवणकादम्ब मभ्रशैवालशाद्वलम्॥57.01||

स॥ स चंद्र कुसुमं रम्यं | सार्ककारंडवम् शुभं। तिष्यश्रवण कादम्बं। अभ्रशैवालशाद्वलम् |

||Sloka meanings||

स चंद्र कुसुमं रम्यं -
moon was like a beautiful lotus
सार्ककारंडवम् शुभं -
sun was like auspicious water fowl
तिष्यश्रवण कादम्बं -
stars Tishya and Sravana were like sweet voiced swans
अभ्रशैवालशाद्वलम् -
clouds for duckweeds and grassy spots

||Sloka summary||

"(With sky as ocean) the moon was like beautiful lotus, sun was like auspicious water fowl, Stars Tishya and Sravana were like sweet voiced swans, clouds were like duckweeds and grassy spots . "

The first six Slokas describe the Sky through which Hanuma is flying using the sea which he flying over.

||Sloka 57.02||

पुनर्वसु महामीनं लोहितांगमहाग्रहम्।
इरावत महाद्वीपं स्वातीहंसविलोळितम्॥57.02||

स॥ पुनर्वसुमहामीनं |लोहितांग महाग्रहं | ईरावत महाद्वीपं।स्वातीहंसविलोळितम्।

॥Sloka meanings||

पुनर्वसुमहामीनं -
star Punarvasu was like a large fish
लोहितांग महाग्रहं -
planet Mars was like a crocodile
ऐरावत महाद्वीपं -
Airavata was like a large island
स्वातीहंसविलोळितम् -
star Swati was like swan in water.

||Sloka summary||

"Star Punarvasu was like a large fish. The planet Mars was like a crocodile. Airavata was like a large island. Star Swati was like swan in water." ||57.02||

||Sloka 57.03||

वातसंघातजातोर्मि चन्द्रांशुशिशिराम्बुमत्।
भुजंगयक्षगंधर्व प्रबुद्ध कमलोत्पलम्॥57.03||

स॥ वातसंघात्जातोर्मि |चन्द्रशिशुरांबुमत्। भुजंगयक्षगंधर्वप्रबुद्ध कमलोत्पलम्।

॥Sloka meanings||

वातसंघात्जातोर्मि -
waves produced by wind for its billows
चन्द्रशिशुरांबुमत् -
cool moon beams for cold water
भुजंगयक्षगंधर्व -
Nagas, Yakshas and Gandharvas (in the skies together)
प्रबुद्ध कमलोत्पलम् -
like fully blossomed lotuses

||Sloka summary||

"The waves produced by wind for its billows. The cool moon beams for cold water. Nagas, Yakshas and Gandharvas in the skies together were like fully blossomed lotuses." ||57.03||

||Sloka 57.04||

हनुमान्मारुतगति र्महानौरिव सागरम्।
अपार मपरिश्रांतं पुप्लुवे गगनार्णवम्॥57.04||

स॥ अपारं अपरिश्रांतं गगनार्णवम् महनौः सागरं इव हनुमान् मारुतगतिः पुप्लुवे॥

॥Sloka meanings||

अपारं गगनार्णवम् -
limit less skies
महनौः सागरं इव -
like a huge boat on the ocean
पॆद्द ओड समुद्रान्नि दाटिनट्लु
हनुमान् मारुतगतिः -
Hanuman with the speed of wind
अपरिश्रांतं पुप्लुवे -
moved across with ease

||Sloka summary||

"Hanuman with the speed of wind moved across the limitless skies with ease like a huge boat on the ocean " ||57.04||

Having described the sky through which Hanuma is flying, poet looks at Hanuma and describes how he is flying in the next few Slokas .
.
||Sloka 57.05,06||

ग्रसमान इवाकाशं ताराधिप मिवोल्लिखन्।
हारन्निव स नक्षत्रम् गगनं सार्क मण्डलम्॥57.05||
मारुतस्यात्मजः श्रीमान्कपि र्व्योमचरो महान्।
हनुमन्मेघजालानि विकर्षन्निव गच्छति॥57.06||

स॥ मारुतस्य आत्मजः श्रीमान् महान् कपिः हनुमान् व्योमचरः आकासं ग्रसमानः इव ताराधिपं उल्लिखनिव सनक्षत्रं सार्कमंडलं गगनं हरन् इव मेघजालानि विकर्षन् इव गच्छति॥

॥Sloka meanings||

मारुतस्य आत्मजः श्रीमान् -
illustrious son of wind god
महान् कपिः व्योमचरः हनुमान् -
great Vanara Hanuman flying in the sky
आकासं ग्रसमानः इव -
as if swallowing the space
ताराधिपं उल्लिखनिव -
scratching the moon
सनक्षत्रं सार्कमंडलं -
seizing the sun and along with stars
गगनं हरन् इव -
as if seizing skies
मेघजालानि विकर्षन् इव -
drawing the clusters of clouds
गच्छति - flew

||Sloka summary||

"The son of wind god, the illustrious Hanuman flew in the sky as if swallowing the space, scratching the moon, seizing the sun and along with stars, and drawing the clusters of clouds." ||57.05,06||

||Sloka 57.07||

पाण्डुरारुणवर्णानि नीलमांजिष्टकानि च।
हरितारूण वर्णानि महाभ्राणी चकाशिरे॥57.07||

स॥ पाण्डुरारुण वर्णानि नीलमांजिष्टकानि च हरितारुण वर्णानि महभ्राणि चकाशिरे॥

॥Sloka meanings||

पाण्डुरारुण वर्णानि -
with white and red colors
नीलमांजिष्टकानि च -
with blue and yellow colors
हरितारुण वर्णानि -
with greenish red colors
महभ्राणि चकाशिरे -
clouds shined brilliantly

||Sloka summary||

"The white and black colors , blue and yellow colors, greenish red color made clouds appear shining brilliantly." ||57.07||

||Sloka 57.08||

प्रविशन्नभ्रजालानि निष्पतं च पुनः पुनः।
प्रच्छन्नश्च प्रकाशश्च चन्द्रमा इव लक्ष्यते॥57.08||

स॥ अभ्रजालानि प्रविशन् पुनः पुनः निष्पतंश्चप्रच्छन्नश्च प्रकाशश्च चंद्रमाः लक्ष्यते॥

॥Sloka meanings||

अभ्रजालानि प्रविशन् -
entering the clouds
पुनः पुनः निष्पतंश्च -
again and again disappearing
प्रच्छन्नश्च प्रकाशश्च -
covered by and shining again
चंद्रमाः लक्ष्यते -
appeared like the bright moon

||Sloka summary||

"(Hanuman) Entering the clouds and again and again disappearing he appeared like the bright moon." ||57.08||

||Sloka 57.09||

विविधाभ्रघनापन्न गोचरो धवळांबरः।
दृश्यादृश्यतनुर्वीरः तदा चन्द्रायतेऽम्बरे॥57.09||

स॥तदा विविधाभ्रघनापन्नगोचरः धवळांबरः दृश्यादृश्य तनुः वीरः अम्बरे चन्द्रायते॥

Govindaraja says- धवळांबरः शुक्लवासाः दृश्यादृश्य तनुः मेघान्तः प्रवेशनिष्क्रमाणाभ्यां इति भावः।

॥Sloka meanings||

तदा विविधाभ्रघनापन्नगोचरः -
then passing through the clouds
धवळांबरः वीरः -
the hero Hanuman clad in white
दृश्यादृश्य तनुः -
appearing and disappearing
अम्बरे चन्द्रायते -
looked like moon in the sky.

||Sloka summary||

"Then passing through the clouds the hero Hanuman clad in white appearing and disappearing looked like moon in the sky." ||57.09||

||Sloka 57.10||

तार्क्ष्ययमाणे गगने भभासे वायुनन्दनः।
दारयन्मेघबृन्दानि निष्प्रतं च पुनः पुनः॥57.10||
नदन्नादेन महता मेघस्वनमहास्वनः।

स॥मेघवृंदानि दारयन् पुनः पुनः निष्पतंश्च महता नादेन मेघस्वन महास्वनः वायुनन्दनः गगने तार्क्ष्यायमानः बभासे॥

॥Sloka meanings||

मेघवृंदानि दारयन् -
making way through the clouds
पुनः पुनः निष्पतंश्च -
again and again disappearing
महता नादेन मेघस्वन महास्वनः -
with a great roar like the roar of great clouds
वायुनन्दनः -
Hanuman the delight of Vayu
तार्क्ष्यायमानः गगने बभासे-
shone like Garuda in the skies

||Sloka summary||

"Making way through the clouds again and again, disappearing and roaring like great clouds, Hanuman the delight of Vayu shone like Garuda in the skies." ||57.10||

||Sloka 57.11,12||

प्रवरान् राक्षसान् हत्वा नाम विश्राव्यचात्मनः॥57.11||
अकुलां नगरीं कृत्वा व्यथयित्वा च रावणम्।
अर्थयित्वा बलं घोरं वैदेहीमभिवाद्य च॥57.12||
अजगाम महातेजाः पुनर्मध्येन सागरम्।

स॥ महातेजः प्रवरान् राक्षसान् हत्वा आत्मनः नाम विश्राव्य नगरीं अकुलं कृत्वा रावणम् व्यधयित्वा घोरं बलं अर्दयित्वा वैदेहीं अभिवाद्य च पुनः सागरं मध्येन आजगाम॥

॥Sloka meanings||

महातेजः प्रवरान् राक्षसान् हत्वा -
brilliant Hanuman having killed eminent Rakshasas
आत्मनः नाम विश्राव्य -
having made his name known
नगरीं अकुलं कृत्वा -
having made the city disoriented
घोरं बलं अर्दयित्वा-
having defeated fierce army
रावणम् व्यधयित्वा -
having troubled Ravana
वैदेहीं अभिवाद्य च -
having offered salutation to Vaidehi
पुनः सागरं मध्येन आजगाम -
again back in the middle of the ocean.

||Sloka summary||

"The brilliant Hanuman having killed eminent Rakshasas, having made his name known , having made the city disoriented, having troubled Ravana, having tormented the terrific army , having offered salutation to Vaidehi again back in the middle of the ocean." ||57.11.12||

These lines echo the famous Jaya mantra, saying, 'जयत्यति बलोरामो'; There announcing the names of Rama, Lakshmana, and Sugriva and adding his own capability to destroy Ravana, Hanuma adds that after paying obeisance to Maithili, he shall go away.

||Sloka 57.13||

पर्वतेन्द्रं सुनाभं च समुस्पृश्य वीर्यवान्॥57.13||
ज्यामुक्त इव नाराचो महावेगोऽभ्युपागतः।

स॥ वीर्यवान् पर्वतेंद्रं सुनाभं च समुस्पृश्य ज्यामुक्तः नाराचः इव महावेगः अभ्युपागतः॥

॥Sloka meanings||

वीर्यवान् -
hero Hanuman
पर्वतेंद्रं सुनाभं च समुस्पृश्य -
having touched the lord of mountains
ज्यामुक्तः नाराचः इव -
like an arrow released from a powerful bow string
महावेगः अभ्युपागतः -
moved ahead at great speed

||Sloka summary||

"The hero Hanuman touched the lord of mountains from the center fondly , moved ahead at great speed like an arrow released from a powerful bow string." ||57.13||

In the first Sarga, Hanuma saying "प्रतिज्ञा च मया दत्ता "- meaning that he has taken a vow not to stop, Hanuma does not stop for resting on Mainaka, and proceeds like the arrow of Rama.

Remembering that encounter while going to Lanka, Hanuman flying north, touched the lord of mountains from skies fondly. He moved at great speed like an arrow released from a powerful bow string, just as he said he would, when he started the journey. "यथा राघव निर्मुक्तः शरः श्वसनविक्रमः" (1.39)

That is the way of Hanuma.

 

||Sloka 57.14||

स किंचिदनुसंप्राप्तः समालोक्य महागिरिम्॥57.14||
महेन्द्रं मेघसंकाशं ननाद हरिपुंगवः।

स॥ सः हरिपुंगवः महागिरिं मेघसंकाशं महेंद्रं किंचित् अनुसंप्राप्तः समालोक्य ननाद॥

Govindaraja says - किंचिदनुसंप्राप्तः मैनाकात् परं कचित् प्रदेशं प्राप्तः।

॥Sloka meanings||

सः हरिपुंगवः -
he, the best of Vanaras
किंचित् अनुसंप्राप्तः -
coming a little near to
महागिरिं मेघसंकाशं महेंद्रं -
Mahendra mountain which resembled mass of clouds
समालोक्य ननाद -
seeing thundered

||Sloka summary||

"Hanuman, the best of Vanaras coming a little near the Mahendra mountain which resembled mass of clouds thundered." ||57.14||

||Sloka 57.15||

स पूरयामास कपिर्दिशो दश समन्ततः॥57.15||
नदन्नदेन महता मेघस्वनमहास्वनः।

स॥मेघस्वनमहास्वनः सः कपिः नदन् महता नादेन दश दिशः समन्ततः पूरयामास॥

॥Sloka meanings||

मेघस्वनमहास्वनः -
with sound like the thundering noise of clouds
सः कपिः नदन् महता नादेन -
that Vanara with a great roar
दश दिशः समन्ततः पूरयामास -
filled all the ten directions

||Sloka summary||

"The roar of the Vanara which is like the thundering noise of clouds, filled all the ten directions." ||57.15||

||Sloka 57.16||

स तं देशमनुप्राप्तं सुहृद्दर्शन लालसा॥57.16||
ननाद हरिशार्दूलो लांगूलं चाप्यकम्पयत्।

स॥तं देशं अनुप्राप्तः सुहृत् दर्शन लालसः सा हरिशार्दूलः ननाद। लांगूलं अकंप्यच॥

॥Sloka meanings||

तं देशं अनुप्राप्तः -
having sighted that place
सुहृत् दर्शन लालसः -
anxious to see his friends
सा हरिशार्दूलः ननाद -
the tiger among Vanaras roared
लांगूलं अकंप्यच -
shook his tail too in joy

||Sloka summary||

"Having sighted that place anxious to see his friends, the tiger among Vanaras roared and shook his tail too in joy. " ||57.16||

||Sloka 57.17||

तस्य नानद्यमानस्य सुपर्ण चरिते पथि॥57.17||
फलतीवास्य घोषेण गगनं सार्कमण्डलम्।

स॥सुपर्णचरिते पथि नानद्यमानस्य अस्य घोषेण सार्कमंडलं गगनं फलति इव ( अभूत्)||

||Sloka meanings||

सुपर्णचरिते पथि -
travelling the path of Suparna
नानद्यमानस्य अस्य घोषेण -
by the roar of the roaring Hanuman
सार्कमंडलं गगनं फलति इव -
seems to split the skies

||Sloka summary||

"Travelling the path of Suparna , the roar of the roaring Hanuman seems to split the skies." ||57.17||

||Sloka 57.18,19||

येतु तत्रोत्तरे तीरे समुद्रस्य महाबलाः॥57.18||
पूर्वं संविष्ठिताः शूराः वायुपुत्त्र दिदृक्षवः।
महतो वातनुन्नस्य तो यद स्येव गर्जितम्॥57.19||
शुश्रुवुस्ते तदा घोषं ऊरुवेगं हनूमतः।

स॥ तत्र समुद्रस्य उत्तरतीरे पूर्वं संविष्टिताः महाबलाः शूराः वायुपुत्रदिद्रुक्षवः ये ते तदा वातनुन्नस्य महतः तोयदय गर्जितं इव हनूमतः घोषं ऊरुवेगं शुश्रुवुः॥

॥Sloka meanings||

तत्र समुद्रस्य उत्तरतीरे -
there on the northern shores of the ocean
पूर्वं संविष्टिताः -
already waiting
महाबलाः शूराः - powerful warriors
वायुपुत्रदिद्रुक्षवः -
desiring to see the son of wind god
ये ते तदा - then they
वातनुन्नस्य महतः तोयदय गर्जितं इव -
thundering sound of the clouds produced by sweeping motion of Hanuman thighs
हनूमतः घोषं ऊरुवेगं शुश्रुवुः-
heard the roar of Hanuman's speedy movement

||Sloka summary||

"There the powerful warriors waiting on the northern shores, waiting to see the son of wind god, then heard the roar and thundering sound of the clouds produced by sweeping motion of Hanuman thighs propelled by the speed of his movement." ||57.18,19||

||Sloka 57.20||

ते दीनमससः सर्वे शुश्रुवुः काननौकसः॥57.20||
वानरेन्द्रस्य निर्घोषं पर्जन्य निनदोपमम्।

स॥ दीनमनसः ते सर्वे काननौकसः वानरेंद्रस्य पर्जन्य निनदोपमम् निर्घोषं शुश्रुवुः॥

Tilaka Tika says- वानरेंद्रस्य निर्घोषं तस्य सिंहनादं।

Govindaraja says - ते दीनमनस इति। अनिष्ट श्रवण शङ्कात् इति।

॥Sloka meanings||

दीनमनसः ते सर्वे काननौकसः -
all of them feeling dejected and eager
वानरेंद्रस्य निर्घोषं -
the sound of the best of Vanaras
पर्जन्य निनदोपमम् निर्घोषं -
that sounded like thundering clouds
शुश्रुवुः - heard

||Sloka summary||

"The Vanaras who were feeling dejected and eager , heard the sound of Hanuman that sounded like thundering clouds". ||57.20||

For the Vanaras waiting on the northern shores , there is constant fear of the fact that the time limit given by the king is nearing. Though confident of Hanuman's capability , there is nagging fear of not being able to find Sita. Govindaraja says, with these fears they are दीनमनसः; This is meant to imply that Vanaras were scared with the possibility of hearing the bad news that Sita was not found, says Govindaraja

Vanara's roar is like lion's roar says Tilaka Tika.

||Sloka 57.21||

निशम्य नदतो नादं वानराः ते समन्ततः॥57.21||
बभूवुरुत्सुकाः सर्वे सुहृद्दर्शनकांक्षिणः।

स॥ सर्वे समन्ततः ते वानराः नदतः नादं निशम्य सुहृत् दर्सन कांक्षिणः उत्सुकाः बभूवुः॥

॥Sloka meanings||

सर्वे समन्ततः ते वानराः -
all the Vanaras who gathered
नदतः नादं निशम्य -
hearing the sound of the one making the sound
सुहृत् दर्सन कांक्षिणः -
anxious to see their friend
उत्सुकाः बभूवुः -
became excited

||Sloka summary||

"All the Vanaras hearing the sound of the one making the sound, anxious to see their friend became excited. " ||57.21||

||Sloka 57.22||

जांबवान् स हरिश्रेष्ठः प्रीतिसंहृष्टमानसः॥57.22||
उपामन्त्र्य हरीन् सर्वान् इदं वचनमब्रवीत्।

स॥ हरिश्रेष्ठः सः जाम्बवान् प्रीति संहृष्टमानसः सर्वान् हरीन् उपामन्त्र्य इदं वचनं अब्रवीत् ||

||Sloka meanings||

हरिश्रेष्ठः सः जाम्बवान् -
best of Vanaras Jambavan
प्रीति संहृष्टमानसः -
delighted very happy at heart
सर्वान् हरीन् उपामन्त्र्य -
gathered all the Vanaras
इदं वचनं अब्रवीत् -
said the following words

||Sloka summary||

"The best of Vanaras Jambavan delighted very happy at heart gathered all Vanaras and said the following words." ||57.22||

||Sloka 57.23||

सर्वथा कृतकार्योऽसौ हनुमान्नात्र संशयः॥57.23||
न ह्या स्याकृतकार्यस्य नाद एवं विधो भवेत्।

स॥ असौ हनुमान् सर्वथा कृतकार्यः | अकृतकार्यस्य अस्य नादः एवं विधः न भवेत् हि॥

Rama Tika says - सर्वथा इति। हि यतः अकृतकार्यस्य अस्य हनुमत एवं विधो नादं न भवेत्। अतः असौ हनुमान् सर्वथा सर्व प्रकारेण कृत कार्यः अत्र संशयः न।

॥Sloka meanings||

असौ हनुमान् -
this Hanuman
सर्वथा कृतकार्यः -
always successful
अकृतकार्यस्य अस्य नादः -
the sound of the one who is not successful
एवं विधः न भवेत् हि-
will not be like this

||Sloka summary||

"This Hanuman is always successful. If he has not then his sound will not be like this." ||57.23||

In the roar of Hanuma, what we hear is the excitement of accomplishment , not of dejection due to inability to find Sita. That is why Jambavan says of Hanuma, if he has not then his sound will not be like this. We hear virtually same argument in Sarga 64 where Sugriva announces to Rama , when he hears the Angada and other arrive at Prasravana mountain.

||Sloka 57.24||

तस्य बाहूरुवेगं च निनादं च महात्मनः ||57.24||
निशम्य हरयो हृष्टाः समुत्पेतुः ततस्ततः |

स॥ महात्मनः तस्य बाहूरुवेगं च निनादं च निशम्य हृष्टाः हरयः ततः ततः समुत्पेतुः॥

॥Sloka meanings||

महात्मनः - the great soul
तस्य बाहूरुवेगं च -
of speed of his arms
निनादं च निशम्य -
hearing the roar
हृष्टाः हरयः -
joyful Vanaras
ततः ततः समुत्पेतुः-
jumped in joy then and there

||Sloka summary||

"Hearing the sounds of speed of his arms and thighs the joyful Vanaras jumped in joy." ||57.24||

||Sloka 57.25||

ते नगाग्रान् नगाग्राणी शिखरात् शिखराणि च ||57.25||
प्रहृष्टाः समपद्यन्त हनूमन्तं दिदृक्षवः।

स॥ ते प्रहृष्टाः हनुमंतं दिद्रुक्षवः नगाग्रात् नगाग्राणि शिखरात् शिखराणि च समुपद्यंत॥

॥Sloka meanings||

ते प्रहृष्टाः -
they in their delight
वारु आ संतोषमुतो
हनुमंतं दिद्रुक्षवः-
longing to see Hanuman
नगाग्रात् नगाग्राणि -
from top of one tree to another
शिखरात् शिखराणि -
from one mountain peak to another
च समुपद्यंत- jumped

||Sloka summary||

"The delighted Vanaras longing to see Hanuman jumped from one peak to another, from top of one tree to another. " ||57.25||

||Sloka 57.26||

ते प्रीताः पादपाग्रेषु गृह्यशाखाः सुविष्टिताः॥57.26||
वासां सीव प्रशाखाश्च समाविध्यन्त वानराः।

स॥ ते वानराः प्त्रीताः पादपाग्रेषु शाखाः गृह्य सुविष्टिताः प्रशाखाः वासांसीव समाविध्यंत॥

Govindaraja Tika says - यथा मनुष्याः दूरस्थस्वकीयानयनाय वासांसु धून्वन्ति , तदैव वानाराश्चान्योन्यायाह्वानाय पुष्पित शाखाः गृहीत्वा समाविध्यंत पर्यभ्रामयन्।

॥Sloka meanings||

ते सुविष्टिताः वानराः प्त्रीताः -
those waiting Vanaras delighted
पादपाग्रेषु शाखाः गृह्य -
on the top of the tree holding branches
प्रशाखाः वासांसीव समाविध्यंत -
shook the branches like the clothes

||Sloka summary||

"The Vanaras delighted jumped from the tree tops holding branches . They shook the branches like the clothes ." ||57.26||

Govindaraja says, that when somebody known is returning from a long journey, humans tend to wave as soon as they see them even at a distance. Similarly the Vanaras too waved a tree branch of flowers, showing their jubilation , seeing Hanuma.

||Sloka 57.27||

गिरिगह्वरसंलीनो यथा गर्जति मारुतः॥57.27||
एवं जगर्ज बलवान् हनुमान् मारुतात्मजः।

स॥ गिरिगह्वर संलीनः मारुतः यथा गर्जति (तथा) बलवान् मारुतात्मजः हनुमान् एवं जगर्ज॥

॥Sloka meanings||

गिरिगह्वर संलीनः मारुतः -
the wind in the mountain caves
यथा गर्जति (तथा) -
the way it roars
बलवान् मारुतात्मजः -
the powerful son of wind god
हनुमान् एवं जगर्ज -
Hanuman too roared similarly

||Sloka summary||

"Like the wind in the mountain caves , Hanuman the powerful son of wind god roared." ||57.27||

||Sloka 57.28||

तमभ्रघनसंकाश मापतन्तं महाकपिम्॥57.28||
दृष्ट्वा ते वानराः सर्वे तस्थुः प्रांजलयस्तदा

स॥ तदा अभ्रघनसंकासं आपततंतं तं महाकपिं दृष्ट्वा ते वानरः प्रांजलयः तस्थुः॥

॥Sloka meanings||

तदा अभ्रघनसंकासं -
one who was resembling a heavy cloudन
आपततंतं तं -
him who was descending
महाकपिं दृष्ट्वा -
seeing the great Vanara
ते वानरः प्रांजलयः तस्थुः -
those Vanaras stood with folded hands

||Sloka summary||

"Seeing Hanuman, who was resembling a heavy cloud, descending the Vanaras stood with folded hands." ||57.28||

||Sloka 57.29||

ततस्तु वेगवां स्तस्य गिरेर्गिरिनिभः कपिः॥57.29||
निपपात महेन्द्रस्य शिखरे पादपाकुले |

स॥ ततः गिरिनिभः वेगवान् कपिः तस्य महेन्द्रस्य गिरेः पादपाकुले शिखरे निपपात॥

॥Sloka meanings||

ततः गिरिनिभः वेगवान् कपिः -
then speedy Vanara who resembled a mountain
तस्य महेन्द्रस्य गिरेः निपपात-
descended on the peak of the Mahendra mountain
पादपाकुले शिखरे -
mountain full of trees.

||Sloka summary||

"There after the Vanara who resembled a mountain, descended with great speed on the peak of the Mahendra mountain full of trees." ||57.29||
'
||Sloka 57.30||

हर्षेणापूर्यमाणोऽसौ रम्ये पर्वत निर्झरे॥57.30||
छिन्नपक्ष इवाऽऽकाशात् पपात धरणी धरः।

स॥ हर्षेण आपूर्यमाणः असौ छिन्नपक्षः धरणीधरः इव रम्ये पर्वतनिर्झरे॥

॥Sloka meanings||
हर्षेण आपूर्यमाणः -
full of immeasurable joy
असौ छिन्नपक्षः धरणीधरः इव -
that Hanuman who is like a mountain with wings cut off
रम्ये पर्वतनिर्झरे -
dropped on the bank of a mountain stream

||Sloka summary||

"Full of immeasurable joy that Hanuman who is like a mountain with wings cut off, dropped on the bank of a mountain stream." ||57.30||

||Sloka 57.31,32||

ततस्ते प्रीतमनसः सर्वे वानरपुंगवः॥57.31||
हनुमन्तं महात्मानं परिवार्योपतस्थिरे।
परिवार्य च ते सर्वे परां प्रीति मुपागताः॥57.32||

स॥ ततः सर्वे ते वानरपुंगवाः प्रीतिमनसः महात्मानं हनुमंतं परिवार्य उपतस्थिरे ||

||Sloka meanings||

ततः सर्वे ते वानरपुंगवाः प्रीतिमनसः -
then all the Vanara leaders delighted at heart
महात्मानं - the great soul
हनुमंतं परिवार्य उपतस्थिरे -
surrounded Hanuman and stood.
परिवार्य च ते सर्वे -
all of them having surrounded
परां प्रीतिमुपागताः-
felt deeply delighted

||Sloka summary||

"Then all the Vanara leaders delighted surrounded Hanuman and stood. All the Vanaras, having surrounded him felt delighted " ||57.31,32||

||Sloka 57.33||

प्रहृष्टवदनाः सर्वे तमरोगमुपागतम्।
उपायनानि चादाय मूलानि फलानि च॥57.33||
प्रत्यर्चयन् हरिश्रेष्टं हरयो मारुतात्मजम्।

स॥ सर्वे हरयः प्रहृष्टवदनाः मूलानि फलानि च उपायनानि आदाय आरोगं उपागतं हरिश्रेष्टं मारुतात्मजं प्रत्यर्पयन्॥

॥Sloka meanings||

सर्वे हरयः प्रहृष्टवदनाः -
all of them extremely happy
मूलानि फलानि च उपायनानि आदाय -
having brought fruits, roots and gifts
आरोगं उपागतं- the one who returned safely
हरिश्रेष्टं मारुतात्मजं प्रत्यर्पयन्-
offered to the son of wind god and best of Vanaras

||Sloka summary||

"All of them were extremely happy. All the Vanaras with happy faces brought fruits, roots and gifts for the best of Vanaras , the son of wind god, who returned unhurt." ||57.33||

||Sloka 57.34||

हनुमांस्तु गुरून् वृद्धान्
जांबवत्प्रमुखां स्तदा॥57.34||
कुमारमंगदं चैव
सोऽवन्दत महाकपिः।

स॥ तदा महाकपिः हनुमांस्तु गुरून् वृद्धान् जांबवत् प्रमुखान् कुमारं अंगदं चैव अवन्दत॥

॥Sloka meanings||

तदा महाकपिः हनुमांस्तु-
then the great Vanara Hanauma too
गुरून् वृद्धान् जांबवत् प्रमुखान् -
to the teachers, elders and Jambavan and other leaders
कुमारं अंगदं चैव -
to prince Angda too
अवन्दत -
offered salutations

||Sloka summary||

"Then the great Vanara Hanuman too bowed to elders , Jambavan and other leader and also Angada." ||57.34||

||Sloka 57.35||

स ताभ्यां पूजितः पूज्यः कपिभिश्च प्रसादितः॥57.35||
दृष्टा सीतेति विक्रान्तः संक्षेपेण न्यवेदयत्।

स॥ पूज्यः सः ताभ्यां पूजितः कपिभिः प्रसादितः सीता दृष्टा इति संक्षेपेण निवेदयत्॥

॥Sloka meanings||

पूज्यः सः ताभ्यां पूजितः -
he, worthy of being worshipped, having been worshipped
कपिभिः प्रसादितः -
honored by the Vanaras
सीता दृष्टा इति -
that Sita was seen
संक्षेपेण निवेदयत् -
conveyed briefly

||Sloka summary||

"The valiant Hanuman worthy of worship having been honored and pleased revealed in brief that he saw Sita." ||57.35||

With just two words, 'सीता दृष्टा' , Hanuma announces that he completed the task. There is no mention of the obstacles he overcame.

||Sloka 57.36,37||

निषसाद च हस्तेन गृहीत्वा वालिनस्सुतम्॥57.36||
रमणीये वनोद्देशे महेन्द्रस्य गिरेस्तदा।
हनुमानब्रवीद्दृष्टः तदा तान् वानरर्षभान्॥57.37||

स॥ तदा वालिनः सुतं हस्तेन गृहीत्वा महेन्द्रस्य गिरेः रमणीये वनॊद्देशे निषसाद | तदा हृष्टः हनुमान् तान् वानरर्षभान् अब्रवीत्।

॥Sloka meanings||

तदा वालिनः सुतं हस्तेन गृहीत्वा -
then holding the hand of the son of Vali
महेन्द्रस्य गिरेः -
on the mount Mahendra
रमणीये वनॊद्देशे निषसाद च -
sat at a beautiful place in the grove
तदा हृष्टः हनुमान् -
then Hanuman who was delighted
तान् वानरर्षभान् अब्रवीत् -
addressed the Vanara leaders
आ वानरपुंगवुलतो इट्लु पलिकॆनु

॥Sloka summary||

"The holding the hand of the son of Vali, he sat down at a beautiful place in the garden on the mountain Mahendra. Then the delighted Hanuman addressed the Vanara leaders." ||57.36,37||

||Sloka 57.38,39||

अशोकवनिकासंस्था दृष्टा सा जनकात्मजा।
रक्ष्यमाणा सुघोराभी राक्षसीभिरनिन्दिता॥57.38||
एकवेणी धरा बाला रामदर्शन लालसा।
उपवासपरिश्रान्ता जटिला मलिना कृशा॥57.39||

स॥ अशोकवनिकासंस्था सुघोराभिः राक्षसीभिः रक्ष्यमाणा अनिन्दिता एकवेणी धरा बाला रामदर्शन लालसा उपवासपरिश्रांता जटिला मलिना कृशा सा जनकात्मजा दृष्टा॥

Rama Tika says - पृष्टो हनुमान् सुघोराभिः राक्षसीभिः रक्ष्यमाणा अनिन्दिता निन्दासंसर्ग रहिता रामदर्शनलालसा कृशा अशोकवनिका संस्था जनकात्मजा मया दृष्टेति वानरर्ष्भान् अब्रवीत्

॥Sloka meanings||

अशोकवनिकासंस्था -
in the Ashoka grove
सुघोराभिः राक्षसीभिः रक्ष्यमाणा -
protected by fearsome Rakshasis
अनिन्दिता एकवेणीधरा बाला -
young, blameless one and wearing hair in a single plait,
रामदर्शन लालसा -
eager to see Rama
उपवासपरिश्रांता कृशा -
emaciated due to fastingन
जटिला मलिना -
with soiled clothes and matted hair
सा जनकात्मजा दृष्टा-
that daughter of Janka was seen

||Sloka summary||

"I saw Sita in the Ashoka grove protected by fearsome Rakshasis. Blameless and wearing hair in a single plait, eager to see Rama , she is young emaciated due to fasting with soiled and matted hair"||57.38,39||

Here, also Hanuma's focus is on Sita; he does not talk about his battles.

||Sloka 57.40||

ततो दृष्टेति वचनं महार्थं अमृतोपमम्।
निशम्य मारुतेः सर्वे मुदिता वानाराभवन्॥57.40||

स॥ ततः दृष्टा इति मारुतेः महार्थं अमृतोपमं वचनं निशम्य सर्वे वानराः मुदिता अभवत्॥

॥Sloka meanings||

ततः दृष्टा इति - seen etc
मारुतेः महार्थं -
Hanuman's most meaningful
अमृतोपमं वचनं निशम्य -
having heard words like nectar
सर्वे वानराः मुदिता अभवत् -
all the Vanara's became delighted.

||Sloka summary||

"Then hearing those words " saw Sita" of great meaning, and like nectar, all the Vanaras were delighted." ||57.40||

||Sloka 57.41||

क्ष्वेळन्त्यन्ये ननदन्तन्ये गर्जन्तन्ये महाबलाः।
चक्रुः किल किलां अन्ये प्रतिगर्जन्ति चापरे॥57.41||

स॥ महाबलाः अन्ये क्ष्वेळंति |अन्ये नदन्ति |अन्ये गर्जंति |अन्ये किल्किलां चक्रुः |अपरे प्रतिगर्जंति॥

Govindaraja says - क्ष्वेळंति सिंहनादं कुर्वन्ति। नन्दन्ति अव्यक्त शब्दं कुर्वन्ति। गर्जन्ति वृषभनादं कुर्वन्ति। किलिकिलां स्वजाति उपचित किलकिलाशब्दं।

॥Sloka meanings||

महाबलाः अन्ये क्ष्वेळंति -
some powerful Vanaras howled
अन्ये नदन्ति -
some chattered.
अन्ये गर्जंति -
some other roared
अन्ये किल्किलां
चक्रुः -
some others screamed
अपरे प्रतिगर्जंति -
some others responded to the roar

||Sloka summary||

"Then some powerful Vanaras howled. Some chattered. Some roared. Some others screamed. Some others echoed the roaring." ||57.41||

||Sloka 57.42||

केचिदुच्छ्रितलांगूलाः प्रहृष्टाः कपिकुंजराः।
अंचितायुतदीर्घाणि लांगूलानि प्रविवध्युः॥57.42||

स॥ प्रहृष्टाः केचित् कपिकुंजरः उच्छ्रितलांगूलाः आयतांचित दीर्घाणि लांगूलानि प्रविव्यधुः ||

||Sloka meanings||

प्रहृष्टाः केचित् कपिकुंजरः -
some of the elephants among Vanaras being delighted
उच्छ्रितलांगूलाः -
lifted their tails
आयतांचित दीर्घाणि -
long and beautiful
लांगूलानि प्रविव्यधुः-
shook the tails smashing the floor with that.

||Sloka summary||

"Delighted some of the elephants among Vanaras lifted their tails and hit the ground with them." ||57.42||

||Sloka 57.43||

अपरे च हनूमंतं वानरावारणोपमं।
आप्लुत्य गिरिशृंगेभ्यः संस्पृशन्ति स्म हर्षिताः॥57.43||

स॥ अपरे वानराः हर्षिताः गिरिश्रुंगेभ्यः आप्लुत्य वारणोपमं हनूमंतं संस्पृशन्ति च॥

॥Sloka meanings||

अपरे वानराः हर्षिताः -
Other delighted Vanaras
गिरिश्रुंगेभ्यः आप्लुत्य-
having jumped down from the peaks of the mountains
वारणोपमं हनूमंतं -
Hanuman who was like an elephant
संस्पृशन्ति च- touched him too

||Sloka summary||

"Other Vanaras delighted jumped down from the peaks of the mountains, touching the elephant like Hanuman. " ||57.43||

||Sloka 57.44||

उक्तवाक्यं हनूमन्तं अंगदः तम् अथाब्रवीत्।
सर्वेषां हरिवीराणां मध्ये वचनमुत्तमम्॥57.44||

स॥ अथ अंगदः उक्तवाक्यं हनूमंतं सर्वेषां हरिवीराणां मध्ये उत्तमं वचनं अब्रवीत् ||

||Sloka meanings||

अथ अंगदः उक्तवाक्यं -
then Angada with appropriate words
सर्वेषां हरिवीराणां मध्ये -
in the middle of all Vanaras
हनूमंतं उत्तमं वचनं अब्रवीत् -
spoke to Hanuman with best words

||Sloka summary||

"Then Angada spoke to Hanuman with appropriate words in the middle of all Vanaras." ||57.44||

||Sloka 57.45||

स त्वे वीर्ये न ते कश्चित्समो वानर विद्यते।
यदवप्लुत्य विस्तीर्णं सागरं पुनरागतः॥57.45||

स॥ वानर ! यत् विस्तीर्णं सागरं अवप्लुत्य पुनः आगतः सत्त्वे वीर्ये ते समः कश्चित् ना विद्यते॥

॥Sloka meanings||

वानर - o Vanara
यत् विस्तीर्णं सागरं -
such wide ocean
अवप्लुत्य पुनः आगतः -
having crossed and come back
कश्चित् सत्त्वे वीर्ये ते समः -
one who can equal you in strength and valor
ना विद्यते - will not be there

||Sloka summary||

" Oh Vanara ! having leaped across such a wide ocean and returned, there is none who can equal you in strength and valor." ||57.45||,

||Sloka 57.46||

अहो स्वामिनि ते भक्तिरहो वीर्यमहो धृतिः।
दिष्ट्या दृष्टा त्वया देवी रामपत्नी यशस्विनी॥57.46||
दिष्ट्या त्यक्ष्यति काकुत्स्थः शोकं सीतावियोगजम्।

स॥ स्वामिनि ते भक्तिः अहो | धृतिः अहो। दिष्ट्या त्वया रामपत्नी यशस्विनी देवी दृष्टा। दिष्ट्या काकुत्स्थः सीतावियोगजं शोकं तक्ष्यति॥

॥Sloka meanings||

स्वामिनि ते भक्तिः अहो -
What reverence for the master?
धृतिः अहो - what fortitude
दिष्ट्या रामपत्नीयशस्विनी -
luckily the illustrious wife of Rama
देवी त्वया दृष्टा - Devi was seen by you
दिष्ट्या काकुत्स्थः सीतावियोगजं -
luckily sorrow of Kakutstha born out of separation from Sita.
शोकं तक्ष्यति -
will be removed

||Sloka summary||

"What reverence for the master. what fortitude. Luckily you have seen the illustrious wife of Rama. Luckily you can remove the sorrow of Kakutstha born out of separation from Sita." ||57.46||

||Sloka 57.47||

ततोङ्गदं हनूमन्तं जांबवन्तं च वानराः॥57.47||
परिवार्य प्रमुदिता भेजिरे विपुलाः शिलाः।

स॥ ततः वानराः प्रमुदिताः अंगदं हनूमंतं जांबवंतं च परिवार्य विपुलाः शिलाः भेजिरे॥

॥Sloka meanings||

ततः वानराः प्रमुदिताः -
then the delighted Vanaras
अंगदं हनूमंतं जांबवंतं च परिवार्य -
surrounding Angada, Hanuman and Jambavan too.
विपुलाः शिलाः भेजिरे-
occupied big rocks.

||Sloka summary||

"Then the Vanaras delighted went round Angada, Hanuman and Jambavan and occupied big rocks . " ||57.47||

||Sloka 57.48,49||

श्रोतुकामाः समुद्रस्य लंघनं वानरोत्तमाः॥57.48||
दर्शनं चापि लंकायाः सीताया रावणस्य च।
तस्थुः प्रांजलयः सर्वे हनुमद्वदनोन्मुखाः॥57.49||

स॥ सर्वे वानरोत्तमाः समुद्रस्य लंघनं लंकायाः सीतायाः रावणस्य दर्शनं चापि श्रोतुकामाः प्रांजलयः हनुमद्वचनोन्मुखाः तस्थुः ||

||Sloka meanings||

सर्वे वानरोत्तमाः -
all the Vanara leaders
समुद्रस्य लंघनं -
the leap across the ocean
लंकायाः सीतायाः रावणस्य दर्शनं चापि -
meeting Sita in Lanka, and Ravana too
श्रोतुकामाः - wanting to hear about
हनुमद्वचनोन्मुखाः -
directly from the lips of Hanuman
प्रांजलयः तस्थुः -
sat with folded hands

||Sloka summary||

"Then all the Vanara leaders, wanting to hear about the leap across the ocean, meeting Sita in Lanka, meeting Ravana too directly from the lips of Hanuman kept watching with folded hands".||57.48,49||

||Sloka 57.50||

तस्थौ तत्राऽज्ञ्गदः श्रीमान्वानरैर्बहुभिर्वृतः।
उपास्यमानो विबुधैः दिविदेवपतिर्यथा॥57.50||

स॥ तत्र श्रीमान् बहुभिः वानरैः वृतः अंगदः दिवि विबुधैः उपाश्यमानः देवपतिः यथा तस्थौ॥

॥Sloka meanings||

तत्र श्रीमान् अंगदः -
there illustrious Angada
बहुभिः वानरैः वृतः -
surrounded by many Vanaras
देवपतिः यथा तस्थौ-
was like the Lord of Gods
विबुधैः उपाश्यमानः -
surrounded and being attended by Devas

||Sloka summary||

"There surrounded by many Vanaras Angada was shining like Indra , the lord of gods attended by the Devas." ||57.50||.

||Sloka 57.51||

हनूमता कीर्तिमता यशस्विना
तथांगदे नांगदबद्धबाहुना।
मुदा तदाsध्यासितमुन्नतं महान्
महीधराग्रं ज्वलितं श्रियाऽभवत्॥57.51||

स॥ कीर्तिमता हनूमता तथा यशस्विना अंगदबद्धबाहुना अंगदेन तदा मुदा अध्यासितं उन्नतं महत् महीधराग्रं तदा श्रिया ज्वलितं अभवत् ||

गोविन्दराज टीकालो - कीर्तिमतेति हनुमत् विशेषणं। यशस्विनेति अङ्गद द विशेषणं | भृत्या कीर्त्या स्वामिनः कीर्तिः | अन्यथा पौनरुक्त्यात्। यद्वा बुद्धिमत्वजन्या कीर्तिः। शौर्य जन्यं यशः।

॥Sloka meanings||

कीर्तिमता हनूमता -
by famous Hanuman
तथा यशस्विना अंगदबद्धबाहुना अंगदेन -
similarly by illustrious Angada bedecked with armlets
तदा मुदा अध्यासितं - then seated gracefully
उन्नतं महत् महीधराग्रं - the great mountain top
तदा श्रिया ज्वलितं अभवत् - shone brilliantly

||Sloka summary||

"Graced by the famous Hanuman, and illustrious Angada bedecked with armlets, seated gracefully, the mountain top shone brilliantly." ||57.51||.

So, the mountain top graced by the famous Hanuman,
and Angada bedecked with armlets, seated gracefully appeared like a center of great joy and splendor

Thus ends Sarga fifty seventh Sarga in Sundarakanda

इत्यार्षे श्रीमद्रामायणे आदिकाव्ये वाल्मीकीये
चतुर्विंशत् सहस्रिकायां संहितायाम्
श्रीमत्सुंदरकांडे सप्तपंचाशस्सर्गः ||

|| om tat sat||