Sanskrit Text in Telugu , Kannada, Gujarati, Devanagari, English

|| om tat sat||

Sundarakanda
Sarga 12.

( with word meanings summary and commentary)

Tika Traya summarizes the Sarga in the following words; ચિત્ર ગૃહ નિકુઞ્જાદિ નાના સ્થાને અન્વિષ્ય અપ્રાપ્ય અપ્રાપ્ત સીતા દર્શનો હનમાન્ તદા રાવણેન પ્રમાપણાદિ સમ્ભાવ્યાકૃતકાર્યતયા સ્વયત્ન વૈફલ્યં મન્વાનઃ સુગ્રીવ દર્શનાદિષુ નિર્વિણ્ણોઽપિ નિર્વેદસ્ય અનર્થપાદકત્વં વિચિન્ત્ય અનિર્વેદશ્યૈવ ફલોપાદકત્વં નિશ્ચિન્વન્ પુનરપિ અન્વેષ્ઠું આરભતે| અન્વિષ્ઠાખિલપ્રદેશોઽપ્યલભ્દસીતા દર્શનઃ પુનશ્ચ વિષીદતિ| ઇતિ|| Tika Traya says, having searched in all places and not having found Sita, analyzing all possibilities of Ravana as the cause, realizing his own failure to find Sita makes it difficult to face the King Sugriva etc, realizing the danger of becoming dispirited, realizing the importance of being positive, Hanuma starts his search again. Again having gone through all places and not finding Sita, Hanuma again becomes sad. That is the brief summary of the twelfth Sarga

Though not as brief, the story of the twelfth Sarga can be summarized as follows.

In search for Sita, Hanuman, the son of Vayu , goes through the inner harem of Ravana . But "ન ચેવ તાં પશ્યતિ" meaning , he was unable to see her. Then Hanuman goes into a deep thought. "I am unable to find Sita", "ધૃવં હિ સીતા મ્રિયતે" - meaning that "certainly she might have been dead". But he does not think it is right to go back to Kishkindha. He says to himself - "ન મે અસ્તિ સુગ્રીવ સમીપગા ગતિઃ"- ""should not go near Sugriva" . Thinking further he wonders if his effort has been wasted. "વૃથા જાતો મમ શ્રમઃ"- "My effort has become a waste"

His thinking continues and he wonders. What he can share with the rest of the Vanaras and Jambavan? Realizing that his thinking is going in a gloomy direction, Hanuman recollects a general truth saying, "keeping the gloomy spirits at bay is essential for prosperity and critical for happiness. It is needed to carry on with all affairs at all times. It brings success to any endeavor that a man takes up."

Applying that general truth in his case for the current task on hand, Hanuman decides that he should put forth his best effort and search for Sita again. But unable to see Sita his mind was filled with sorrow.
Hanuman then goes into a deep thought.

That is the story of the twelfth Sarga.

Now we go through the Slokas with meanings and summary

||Sloka 12.01||

સ તસ્ય મધ્યે ભવનસ્ય મારુતિઃ
લતાગૃહં શ્ચિત્રગહાન્નિશાગૃહાન્|
જગામ સીતાં પ્રતિદર્શનોત્સુકો
ન ચૈવ તાં પશ્યતિ ચારુદર્શનામ્||12.01||

સ|| સઃ મારુતિઃ તસ્ય ભવનસ્ય મધ્યે સીતાં પ્રતિ દર્શનોત્સુકઃ લતા ગૃહાન્ ચિત્રગૃહાન્ નિશાગૃહાન્ જગામ| ચારુદર્શનામ્ તાં ન પશ્યતિ એવ ||

Rama Tika says- તસ્ય રાવણસ્ય ભવનસ્ય મધ્યે સંસ્થિતો હનુમાન્ સીતાં પ્રતિ દર્શનોત્સુકઃ સન્ લતાગૃહાન્ લતા છ્ચાદિતવેશ્માનિ ચિત્ર ગૃહાન્ અનેક વિધ ચિત્રલિખિત ભવનાનિ નિશાગૃહાન્ રાત્રિ નિવાસ યોગ્ય ભવનાનિ ચ જગામ| સીતાં ચ નૈવ પશ્યતિ||

||Sloka meanings||.

સીતાં પ્રતિ દર્શનોત્સુકઃ - anxious to see Sita
સઃ મારુતિઃ - that Maruti
તસ્ય ભવનસ્ય મધ્યે -
in the middle of those palace complex
લતા ગૃહાન્ ચિત્રગૃહાન્ નિશાગૃહાન્ જગામ -
went to the houses of creepers, picture galleries, night places
ચારુદર્શનામ્ તાં ન પશ્યતિ એવ-
But he could not find the beautiful lady Sita.

||Sloka summary||

That Maruti anxious to see Sita went to the houses of creepers, picture galleries, night places in the middle of those palace complex. But he could not find the beautiful lady Sita. ||12.01||

||Sloka 12.02||

સ ચિંતયામાસ તતો મહાકપિઃ
પ્રિયામપશ્યન્ રઘુનંદનસ્ય તામ્|
ધ્રુવં હિ સીતા મ્રિયતે યથા નમે
વિચિન્વતોદર્શન મેતિ મૈથિલી||12.02||

સ|| તતઃ મહાકપિઃ રઘુનન્દનસ્ય પ્રિયામ્ તામ્ અપશ્યન્ ચિંતયામાસ | મૈથિલી વિચિન્વતઃ મે યથા દર્શનમ્ ન ઉપૈતિ સીતા ધ્રુવમ્ મ્રિયતે||

||Sloka meanings||

તતઃ મહાકપિઃ -
then the great Vanara
રઘુનન્દનસ્ય પ્રિયામ્ -
beloved of Rama started
તામ્ અપશ્યન્ ચિંતયામાસ -
unable to see (her) started thinking
મૈથિલી વિચિન્વતઃ -
while searching for Mythili
યથા મે દર્શનમ્ ન ઉપૈતિ -
I am unable to find her.
સીતા ધ્રુવમ્ મ્રિયતે -
she might surely be dead

||Sloka summary||

"Then the great Vanara unable to see the beloved of Rama started thinking. "While searching for Mythili I am unable to find her. She might surely be dead."||12.02||

||Sloka 12.03||

સા રાક્ષસાનાં પ્રવરેણ જાનકી
સ્વશીલસંરક્ષણ તત્પરા સતી|
અનેન નૂનં પ્રતિ દુષ્ટ કર્મણા
હતા ભવેત્ આર્યપથે પરે સ્થિતા||12.03||

સ|| સા જાનકી પરે આર્યપથે સ્થિતા સ્વશીલસંરક્ષણતત્પરા સતી પ્રતિ દુષ્ટકર્મણા અનેન રાક્ષસાનાં પ્રવરેણ હતા ભવેત્ નૂનં||

||Sloka meanings||

સા જાનકી પરે આર્યપથે સ્થિતા -
that Janaki the follower of noble path
સ્વશીલસંરક્ષણતત્પરા સતી -
focused on protecting her chastity
પ્રતિ દુષ્ટકર્મણા અનેન રાક્ષસાનાં પ્રવરેણ -
by him the evil mind of best of Rakshasas
હતા ભવેત્ નૂનં -
surely must have been killed.

||Sloka summary||

"That Janaki the follower of noble path who wishes to protect her chastity surely must have been killed by him the evil minded king of Rakshasas." ||12.03||

||Sloka 12.04||

વિરૂપ રૂપા વિકૃતા વિવર્ચસો
મહાનના દીર્ઘવિરૂપ દર્શનાઃ|
સમીક્ષ્ય સા રાક્ષસરાજયોષિતો
ભયાદ્વિનષ્ટા જનકેશ્વરાત્મજા||12.04||

સ|| (તામ્) વિરૂપરૂપાઃ વિકૃતાઃ વિવર્ચસઃ મહાનનાઃ દીર્ઘવિરૂપ દર્શનાઃ રાક્ષસરાજ યોષિતઃ સમીક્ષ્ય સા જનકેશ્વરાત્મજા ભયાત્ વિનષ્ટા||

||Sloka meanings||

વિરૂપરૂપાઃ વિકૃતાઃ વિવર્ચસઃ -
ugly distorted dull women ,
મહાનનાઃ દીર્ઘવિરૂપ દર્શનાઃ -
with huge faces, tall and with deformed looks
રાક્ષસરાજ યોષિતઃ સમીક્ષ્ય -
looking at women of the Rakshasa King
સા જનકેશ્વરાત્મજા ભયાત્ વિનષ્ટા -
that daughter of king Janaka may have died out of fear

||Sloka summary||

"Looking at the women of the Rakshasa king, who are ugly, distorted, dull, with huge faces, tall and deformed, that daughter of king Janaka may have died out of fear."||12.04||

||Sloka 12.05||

સીતાં અદૃષ્ટ્વાહ્યનવાપ્ય પૌરુષમ્
વિહૃત્ય કાલં સહ વાનરૈશ્ચિરમ્|
ન મેઽસ્તિ સુગ્રીવ સમીપગા ગતિઃ
સુતીક્ષ્ણ દંડો બલવાંશ્ચ વાનરઃ||12.05||

સ|| સીતાં અદૃષ્ટ્વા પૌરુષં અનવાપ્ય વાનરૈઃ સહ ચિરં કાલં વિહૃત્ય સુગ્રીવ સમીપગા ગતિઃ નાસ્તિ | વાનરઃ (સુગ્રીવઃ) સુતીક્ષ્ણદણ્ડઃ બલવાંશ્ચ||

Rama Tika says- વાનરૈઃ સહ ચિરકાલં વિહૃત્ય સીતામ્ અદૃષ્ટ્વા અત એવ પૌરુષં પુરુષ કાર્યં અનવાપ્ય અપ્રાપ્ય સુગ્રીવ સમીપગા સુગ્રીવ સમીપ પ્રાપિકા નમે ગતી માર્ગઃ નાસ્તિ તત્ર હેતુઃ વાનરઃ સુગ્રીવઃ તીક્ષ્ણ દણ્ડઃ બલવાન્ ચ|

Govindaraja adds the following in his Tika - પૌરુષં શતૃવિષય પરાક્રમમ્ | ચિરં કાલં વિહૃત્ય અતિક્રમ્ય ઇત્યર્થઃ| It means that the time given for the Vanaras has expired, hence Hanuman says he cannot go back without seeing Sita. That is the comment of Govindaraja

||Sloka meanings||

સીતાં અદૃષ્ટ્વા -
without seeing Sita
પૌરુષં અનવાપ્ય -
without achieving he pride of achievement
વાનરૈઃ સહ ચિરં કાલં વિહૃત્ય -
having passed time with Vanaras
સુગ્રીવ સમીપગા ગતિઃ નાસ્તિ -
not possible to go near Sugriva.
વાનરઃ (સુગ્રીવઃ) સુતીક્ષ્ણદણ્ડઃ બલવાંશ્ચ -
that Vanara (Sugriva) punishes severely and is powerful.

||Sloka summary||

Without seeing Sita , searching for whom is the pride of achievement, having passed the time limit it is not possible to go to Sugriva. That Sugriva punishes severely and is powerful.||12.05|| .

||Sloka 12.06||

દૃષ્ટમંતઃ પુરં સર્વં દૃષ્ટ્વા રાવણયોષિતાઃ |
ન સીતા દૃશ્યતે સાધ્વી વૃથાજાતો મમ શ્રમઃ||12.06||

સ|| સર્વં અંતઃ પુરં દૃષ્ટં| રાવણયોષિતાઃ દૃષ્ટા| સાધ્વી સીતા નદૃશ્યતે|મમ શ્રમઃ વૃથા જાતઃ||

||Sloka meanings||

સર્વં અંતઃ પુરં દૃષ્ટં -
all of the harem has been seen
રાવણયોષિતાઃ દૃષ્ટા -
Ravana women were seen
સાધ્વી સીતા નદૃશ્યતે -
pious Sita is not seen
મમ શ્રમઃ વૃથા જાતઃ -
my effort has gone waste

||Sloka summary||

All the harem has been seen. All the Ravana women were seen. Pious Sita is not seen. My effort has gone waste. ||12.06||

||Sloka 12.07||

કિંનુ માં વાનરાસ્સર્વે ગતં વક્ષ્યંતિ સંગતાઃ|
ગત્વા તત્ર ત્વયા વીર કિં કૃતં તદ્વદસ્ય નઃ ||12.07||

સ|| ગતં માં સંગતાઃ સર્વે વાનરાઃ કિં નુ વક્ષ્યંતિ |વીર તત્ર ગત્વા ત્વયા કિં કૃતં | તત્ નઃ વદસ્વ||

||Sloka meanings||

ગતં માં સંગતાઃ -
once I go back together (meeting me)
સર્વે વાનરાઃ કિં નુ વક્ષ્યંતિ -
what will Vanaras say
વીર તત્ર ગત્વા ત્વયા કિં કૃતં-
'valiant one ! what have you done after going there?
તત્ નઃ વદસ્વ -
that you tell us

||Sloka summary||

"Once I go back what will Vanaras say ? 'Valiant one ! what have you done after going there? That you tell us." ||12.07||

||Sloka 12.08||

અદૃષ્ટ્વા કિં પ્રવક્ષ્યામિ તાં અહં જનકાત્મજામ્|
ધ્રુવં પ્રાયમુપૈષ્યંતિ કાલસ્ય વ્યતિવર્તને||12.08||

સ|| કાલસ્ય વ્યતિવર્તને તાં જનકાત્મજાં અદૃષ્ટ્વા કિં પ્રવક્ષ્યામિ | ધૃવં પ્રાયં ઉપૈષ્યંતિ||

||Sloka meanings||

કાલસ્ય વ્યતિવર્તને -
having exceeded the time limit
તાં જનકાત્મજાં અદૃષ્ટ્વા -
not having seen the daughter of Janaka
કિં પ્રવક્ષ્યામિ - what can I say?
ધૃવં પ્રાયં ઉપૈષ્યંતિ -
they will surely sit and wait unto death

||Sloka summary||

"Not having seen the daughter of Janaka what can I say? Having exceeded the time limit, they will surely sit and wait unto death." ||12.08||

||Sloka 12.09||

કિં વા વક્ષ્યતિ વૃદ્ધશ્ચ જાંબવાન્ અંગદશ્ચ સઃ|
ગતં પારં સમુદ્રસ્ય વાનરાશ્ચ સમાગતાઃ||12.09||

સ|| સમુદ્રસ્ય પારં ગતં (માં) વૃદ્ધઃ જામ્બવાન્ કિં વા વક્ષ્યતિ | સઃ અંગદઃ ચ | સમાગતઃ વાનરાશ્ચ|

||Sloka meanings||

સમુદ્રસ્ય પારં ગતં (માં)-
Once I cross the sea
વૃદ્ધઃ જામ્બવાન્ કિં વા વક્ષ્યતિ -
what will the elder Jambavan say?
સઃ અંગદઃ ચ સમાગતઃ વાનરાશ્ચ-
Angada and other Vanaras too

||Sloka summary||

"Once I cross the sea what will the elder Jambavan say. What will Angada and other Vanaras who gather say." ||12.09||

||Sloka 12.10||

અનિર્વેદ શ્શ્રિયોમૂલં અનિર્વેદઃ પરં સુખમ્|
અનિર્વેદો હિ સતતં સર્વાર્થેષુ પ્રવર્તકઃ||12.10||

સ|| અનિર્વેદઃ શ્રિયઃ મૂલં અનિર્વેદઃ પરં સુખં અનિર્વેદઃ સતતામ્ સર્વાર્થેષુ પ્રવર્તકઃ હિ

||Sloka meanings||

અનિર્વેદઃ શ્રિયઃ મૂલં -
Being free from despair is the cause of prosperity
અનિર્વેદઃ પરં સુખં -
Being free from despair leads to ultimate happiness.
અનિર્વેદઃ સતતામ્ -
one free from despair , will always
સર્વાર્થેષુ પ્રવર્તકઃ હિ -
prevails in achieving all objectives
પ્રયત્નમુલલોનૂ સફલુડુ અગુનુ

||Sloka summary||

"Being free from despair is the cause of prosperity. Being free from despair leads to ultimate happiness. one free from despair always prevails in achieving all objectives."||12.10||

||Sloka 12.11||

કરોતિસફલં જંતોઃ કર્મ યત્ તત્ કરોતિ સઃ|
તસ્માત્ અનિર્વેદકૃતં યત્નં ચેષ્ટેઽહમુત્તમમ્ ||12.11||
ભૂયસ્તાવત્ વિચેષ્યામિ દેશાન્ રાવણપાલિતાન્|

સ|| યત્ કર્મ કરોતિ જંતોઃ તત્ સફલં કરોતિ સઃ| તસ્માત્ અહં અનિર્વેદકૃતં ઉત્તમમ્ પ્રયત્નં ચેષ્ટે |ભૂયઃ અદૃષ્ટવાન્ રાવણપાલિતાન્ દેશાન્ વિચેષ્ટામિ તાવત્||

Rama Tika says - સોઽનિર્વેદઃ યત્ કર્મ જન્તુઃ કરોતિ તત્ જન્તોઃ કર્મ સફલં કરોતિ|

Govindaraja says - ચિરં નિર્વેદં કાર્યહાનિઃ સ્યાત્ ઇતિ મત્વા અનિર્વેદમ્ અવલમ્બતે - અનિર્વેદ ઇતિ|અનિર્વેદઃ ઉત્સાહઃ તત્કૃતં તત્ પ્રયુક્તં યત્નં ચેષ્ટે કરોમિ ઇત્યર્થઃ| યત્ કરોતિ જન્તુરિતિ સિદ્ધમ્ | જન્તોઃ સબન્ધી તત્સર્વં કર્મ સઃ અનિર્વેદ એવ સફલં કરોતિ ઇતિ અન્વયઃ|

||Sloka meanings||

યત્ કર્મ કરોતિ જંતોઃ -
action performed by a being (free from despair)
તત્ (અનિર્વેદમ્) સફલં કરોતિ -
always bears fruit
તસ્માત્ અહં - hence I
અનિર્વેદકૃતં ઉત્તમમ્ પ્રયત્નં ચેષ્ટે -
free from despair I will do my best efforts
ભૂયઃ અદૃષ્ટવાન્ -
all places not seen before
રાવણપાલિતાન્ દેશાન્ વિચેષ્ટામિ-
will see in this land ruled by Ravana

||Sloka summary||

"Action performed by a being free from despair always bears fruit. Therefore without despairing I will do my best efforts. I will look at all places not seen in this land ruled by Ravana." ||12.11||

Here Hanuman who was moving towards despair in his search, being unable to find Sita, remembers a common saying. That being free from despair is the cause of prosperity. Being free from despair leads to ultimate happiness. one free from despair always prevails in achieving all objectives

Remembering this and applying it himself , he decides to proceed with the search without despairing.

This is an example of Hanuma's single minded focus.

||Sloka 12.12,13||

અપાનશાલા વિચિતાઃ તથા પુષ્પગૃહાણિ ચ||12.12||
ચિત્રશાલાશ્ચ વિચિતા ભૂયઃ ક્રીડા ગૃહાણિ ચ|
નિષ્કુટાન્તર રથ્યાશ્ચ વિમાનાનિ ચ સર્વશઃ||12.13||

સ||પાનશાલાઃ વિચિતાઃ |તથા પુષ્ફગૃહાણિ ચ | ચિત્રશાલાશ્ચ વિચિતાઃ |ભૂયઃ ક્રીડાગૃહાણિ ચ|નિષ્કુટાન્તર રથ્યાશ્ચ| વિમાનાનિ ચ| સર્વશઃ||

||Sloka meanings||

પાનશાલાઃ વિચિતાઃ -
drinking places have been seen
તથા પુષ્ફગૃહાણિ ચ -
garden houses too
ચિત્રશાલાશ્ચ વિચિતાઃ -
picture galleries too have been seen.
ભૂયઃ ક્રીડાગૃહાણિ ચ -
again the play houses too
નિષ્કુટાન્તર રથ્યાશ્ચ -
paths through the gardens and mansions were seen
વિમાનાનિ ચ -
chariot Pushpaka too
સર્વશઃ -
all places have been seen

||Sloka summary||

"The drinking places are visited. The garden houses too. The picture galleries too. Again all the play houses too. The paths through the gardens and mansions were searched. Everywhere including the chariot Pushpaka were searched." ||12.12,13||

||Sloka 12.14,||

ઇતિ સંચિત્ય ભૂયોઽપિ વિચેતુ મુપચક્રમે|
ભૂમિગૃહાં શ્ચૈત્ય ગૃહાન્ ગૃહાતિગૃહકાનપિ||12.14||

સ|| ઇતિ સંચિત્ય ભૂમિ ગૃહાન્ ચૈત્ય ગૃહાન્ ગૃહાતિગૃહકાનપિ ભૂયઃ અપિ વિચેતું ઉપચક્રમે||

Rama Tika says- આપાનશાલાપ્રભૃતયો મયા વિચિતાઃ| અતઃ અન્યત્ર વિચેતવ્યમ્ ઇતિ અર્થઃ| ઇતિ સંચિત્ય વિચેતું ઉપક્રમે| તત્ર નિષ્કૂટાન્તર રથ્થ્યાઃ ગૃહારામ વીથ્યાઃ ભૂમિ ગૃહાઃ ભુવોઽન્તરાલે નિર્મિત ભવનાનિ, ગૃહાત્ ગૃહકાઃ ગૃહોઽપરિવિદ્યમાનગૃહાન્ ઇતિ કતકઃ|

||Sloka meanings||

ઇતિ સંચિત્ય -
having thought as above
ભૂમિ ગૃહાન્ ચૈત્ય ગૃહાન્ -
underground houses, temples
ગૃહાતિગૃહકાનપિ -
the houses within houses
ભૂયઃ અપિ વિચેતું ઉપચક્રમે -
again started searching

||Sloka summary||

"Having thought as above he again started searching the underground houses, temples, the houses within houses." ||12.14||

||Sloka 12.15,16||

ઉત્પતન્ નિષ્પતં શ્ચાપિ તિષ્ઠન્ ગચ્ચન્ પુનઃ પુનઃ|
અપાવૃણ્વંશ્ચ દ્વારાણિ કવાટાન્યવઘાટયન્||12.15||

પ્રવિશન્ નિષ્પતં શ્ચાપિ પ્રપતન્ ઉત્પતતન્ અપિ|
સર્વમપ્યવકાશં સ વિચચાર મહાકપિઃ||12.16||

સ|| સઃ મહાકપિઃ પુનઃ પુનઃ ઉત્પતન્ નિષ્પતંશ્ચાપિ તિષ્ઠન્ ગચ્છન્ દ્વારાણિ અપાવૃણ્વન્ કવાટાનિ અવઘાટયન્ પ્રવિશન્ નિષ્પતંશ્ચાપિ પ્રપતન્ ઉત્પતન્નપિ સર્વં અપિ અવકાશમ્ વિચચાર||

||Sloka meanings||

સઃ મહાકપિઃ -
The great Vanara
પુનઃ પુનઃ ઉત્પતન્ નિષ્પતંશ્ચાપિ -
again and again going up and down
તિષ્ઠન્ ગચ્છન્ દ્વારાણિ અપાવૃણ્વન્ -
stopping for some time and moving, opening doors
કવાટાનિ અવઘાટયન્ -
crossing the doors
પ્રવિશન્ નિષ્પતંશ્ચાપિ -
entering, and exiting
પ્રપતન્ ઉત્પતન્નપિ -
jumping up and down
સર્વં અપિ અવકાશમ્ વિચચાર -
moved about wherever there was scope

||Sloka summary||

"The great Vanara searched again going up and down, stopping for some time and moving, opening and closing doors by crossing, entering, and exiting , jumping up and down. He searched wherever there was scope for search." ||12.15,16||

||Sloka 12.17||

ચતુરંગુળમાત્રોઽપિ નાવકાશ સ્સવિદ્યતે|
રાવણાંતઃપુરે તસ્મિન્ યં કપિર્નજગામ સઃ||12.17||

સ|| તસ્મિન્ રાવણાંતઃપુરે સઃ કપિઃ યં ન જગામ સઃ અવકાશઃ ચતુરંગુળમાત્રોઽપિ ન વિદ્યતે||

||Sloka meanings||

તસ્મિન્ રાવણાંતઃપુરે -
in that Ravana's harem
સઃ કપિઃ યં ન જગામ -
the places he did not go
સઃ અવકાશઃ -
that space
ચતુરંગુળમાત્રોઽપિ ન વિદ્યતે -
was not even four fingers wide

||Sloka summary||

"In that inner palaces of Ravana's harem he did not leave space of even four fingers. He went through." ||12.17||

||Sloka 12.18||

પ્રાકારાન્તરરથ્યાશ્ચ વેદિકાશ્ચૈત્ય સંશ્રયાઃ|
દીર્ઘિકાઃ પુષ્કરિણ્યશ્ચ સર્વં તે નાવલોકિતમ્||12.18||

સ|| પ્રાકારાન્તરરથ્યાશ્ચ ચૈત્યસંશ્રયાઃ વેદિકાઃ દીર્ઘિકાઃ પુષ્કરિણશ્ચ સર્વમ્ તેન અવલોકિતમ્||

||Sloka meanings||

પ્રાકારાન્તરરથ્યાશ્ચ-
the lanes inside the boundaries,
વેદિકાશ્ચૈત્ય સંશ્રયાઃ -
around the temples, the pandals,
દીર્ઘિકાઃ પુષ્કરિણશ્ચ -
the wells and ponds.
સર્વમ્ તેન અવલોકિતમ્ -
all of them were searched by him

||Sloka summary||

"He went through the lanes inside the boundaries, around the temples, the pandals, the wells and ponds. He searched all of them." ||12.18||

||Sloka 12.19||

રાક્ષસ્યો વિવિધાકારા વિરૂપા વિકૃતાસ્તથા|
દૃષ્ટા હનુમતા તત્ર નતુ સા જનકાત્મજા ||19||

સ|| તત્ર હનુમતા વિવિધાકારાઃ વિકૃતાઃ વિરૂપાઃ રાક્ષસ્યઃ દૃષ્ટા | સા જનકાત્મજા ન તુ||

||Sloka meanings||

તત્ર હનુમતા રાક્ષસ્યઃ વિવિધાકારાઃ -
there Hanuman saw Rakshasas of different types
વિકૃતાઃ વિરૂપાઃ -
ugly and deformed.
દૃષ્ટા - saw
સા જનકાત્મજા ન તુ -
did not see the daughter of Janaka

||Sloka summary||

There Hanuman saw Rakshasas of different types ugly and deformed. But he did not see the daughter of Janaka ||12.19||

||Sloka 12.20||

રૂપેણા પ્રતિમા લોકે વરા વિધ્યાધરસ્ત્રિયઃ|
દૃષ્ટા હનુમતા તત્ર નતુ રાઘવનન્દિની||20||

સ|| હનુમતા તત્ર લોકે રૂપેણ અપ્રતિમા વરાઃ વિધ્યાધરસ્ત્રિયઃ દૃષ્ટા| ન તુ રાઘવનન્દિની|

||Sloka meanings||

તત્ર લોકે રૂપેણ અપ્રતિમા -
there matchless beauty of the world
વરાઃ વિધ્યાધરસ્ત્રિયઃ દૃષ્ટા -
best Vidyadharas women were seen
ન તુ રાઘવનન્દિની -
but not the daughter of Janaka

||Sloka summary||

"Hanuman saw Vidyadharas women who are of matchless beauty, but not the daughter of Janaka". ||12.20||

||Sloka 12.21||

નાગકન્યા વરારોહાઃ પૂર્ણચંદ્રનિભાનનાઃ|
દૃષ્ટા હનુમતા તત્ર નતુ સીતા સુમધ્યમા||12.21||

સ|| હનુમતા તત્ર વરારોહાઃ પૂર્ણચંદ્ર નિભાનનાઃ નાગકન્યાઃ દૃષ્ટા| ન તુ સુમધ્યમા સીતા||

||Sloka meanings||

વરારોહાઃ પૂર્ણચંદ્ર નિભાનનાઃ -
very lovely women with moon like faces
નાગકન્યાઃ દૃષ્ટા -
daughters of Nagas were seen
ન તુ સુમધ્યમા સીતા -
but not see Sita with slender waist

||Sloka summary||

"Hanuman saw lovely Naga women with moon like faces, but he did not see Sita with slender waist". ||12.21||

||Sloka 12.22||

પ્રમધ્ય રાક્ષસેંદ્રેણ દેવકન્યા બલાદ્દૃતાઃ|
દૃષ્ટા હનુમતા તત્ર નતુ સા જનકનન્દિની||12.22||

સ||રાક્ષસેંદ્રેણ પ્રમથ્ય બલાત્ હૃતાઃ નાગકન્યાઃ તત્ર હનુમતા દૃષ્ટા| ન તુ સા જનકનંદિની||

||Sloka meanings||.

રાક્ષસેંદ્રેણ પ્રમથ્ય -
defeated by the king of Rakshasas
બલાત્ હૃતાઃ નાગકન્યાઃ -
Naga women brought by force
તત્ર હનુમતા દૃષ્ટા -
there Hanuman saw
ન તુ સા જનકનંદિની -
but not Sita

||Sloka summary||

"Hanuman saw the Naga women forcibly taken away after defeating them. But not Sita."||12.22||

||Sloka 12.23||

સોઽપશ્યં સ્તાં મહાબાહુઃ પશ્યં શ્ચાન્યા વરસ્ત્રિયઃ|
વિષસાદ મુહુર્થીમાન્ હનુમાન્મારુતાત્મજઃ||12.23||

સ|| મહાબાહુઃ ધીમાન્ મારુતાત્મજઃ સઃ હનુમાન્ તામ્ ( સીતાં ) અપશ્યન્ અન્યાઃ વરસ્ત્રિયઃ પશ્યન્ મુહુઃ વિષસાદ||

||Sloka meanings||

મહાબાહુઃ ધીમાન્ મારુતાત્મજઃ -
the great armed Vanara, son of wind god
સઃ હનુમાન્ તામ્ ( સીતાં ) અપશ્યન્ -
Hanuman, not being able to see Sita
અન્યાઃ વરસ્ત્રિયઃ પશ્યન્ -
seeing other great women
મુહુઃ વિષસાદ -
again despondent

||Sloka summary||

"Hanuman, the great armed Vanara not being able to see Sita while seeing other great women was again despondent." ||12.23||

||Sloka 12.24||

ઉદ્યોગં વાનરેંદ્રાણાં પ્લવનં સાગરસ્ય ચ|
વ્યર્થં વીક્ષ્યાનિલસુતઃ ચિંતાં પુનરુપાગમત્||12.24||

સ|| અનિલસુતઃ તાં વીક્ષ્ય વાનરેંદ્રાણામ્ ઉદ્યોગમ્ સાગરસ્ય ચ પ્લવનં ચ વ્યર્થમ્ (ઇતિ ચિન્તયામાસ)| સઃ પુનઃ ચિન્તામ્ ઉપાગમત્||

||Sloka meanings||

અનિલસુતઃ તાં વીક્ષ્ય -
Hanuman looking at them
વાનરેંદ્રાણામ્ ઉદ્યોગમ્ -
task assigned by the king of Vanaras
સાગરસ્ય ચ પ્લવનં વ્યર્થમ્ -
the effort of crossing the sea is wasted
સઃ પુનઃ ચિન્તામ્ ઉપાગમત્ -
again he started to brood

||Sloka summary||

"Looking at them, task assigned by the king of Vanaras was lost, the son of wind god felt that the effort of crossing the sea are wasted. Again he started to brood." ||12.24||

||Sloka 12.25||

અવતીર્ય વિમાનાચ્ચ હનુમાન્ મારુતાત્મજઃ |
ચિંતામુપજગામા થ શોકોપહતચેતનઃ||25||

સ|| અથ મારુતાત્મજઃ હનુમાન્ વિમાનાત્ અવતીર્ય શોકોપહતચેતનઃ ચિંતાં ઉપજગામ||

||Sloka meanings||

અથ મારુતાત્મજઃ હનુમાન્ -
then Hanuman the son of wind god
વિમાનાત્ અવતીર્ય -
got down from the chariot
શોકોપહતચેતનઃ -
with a mind stricken with grief
ચિંતાં ઉપજગામ -
started to think

||Sloka summary||

"Then with a mind stricken with grief, the Hanuman got down from the chariot and started to think." ||12.25||

The twelfth Sarga ends with this Sloka

The high point of this Sarga is when he loses his heart on being unable to find Sita and wonders , "વૃથા જાતો મમ શ્રમ". That his effort of crossing the ocean has become a waste. But he quickly rouses himself by resorting to an old maxim

The general maxim is that to achieve success in any given task one must work with enthusiasm. That is also the message we hear in this Sarga through Hanuman. .

અનિર્વેદઃ શ્રિયોમૂલં અનિર્વેદઃ પરં સુખં|
અનિર્વેદો હિ સતતં સર્વાર્થેષુ પ્રવર્તકઃ||

"Being free from despair is the cause of prosperity. Being free from despair leads to ultimate happiness. Being free from despair is needed to carry on with all affairs at all times."

Here we have interesting commentaries from Tika Traya.

Govinda Tika says - ચિરં નિર્વેદં કાર્યહાનિઃ સ્યાત્ ઇતિ મત્વા અનિર્વેદમવલમ્બતે - અનિર્વેદ ઇતિ| અનિર્વેદ ઉત્સાહઃ તત્કૃતં તત્પ્રયુક્તં યત્ ચેષ્ટે કરોમીત્યર્થઃ| અનિર્વેદ એવ સફલં કરોતિ ઇત્યર્થઃ| "Thinking that being distressed for long is damaging he decides to be 'without distress'. It means that 'That action without distress and with enthusiasm is what I will do'. Being without distress only make the being successful"

Ramayana tilaka says: - ઉત્સાહસ્ય સંપત્તિમૂલકત્વં ઉપપાદયન્ આહ - અનિર્વેદ ઇતિ| To emphasize that enthusiasm is at the root of wealth fortune he said this Aniverda etc"

In Valmiki Ramayan , we hear the general truths of that period and many of them may also be valid today.
The thought about being free from despair or having enthusiasm is one such. Having remembered the maxim , Hanuman tries to apply it for himself says the following.

"કરોતિ સફલં જંતોઃ કર્મ યત્ કરોતિ સઃ|
તસ્માત્ અનિર્વેદ કૃતં યત્નંચેષ્ટેહમુત્તમં"||

" That enthusiasm or being free of distress makes the actions of the beings successful. Therefore, I shall put forth my best effort without feeling despondent. 

Then Hanuma gets on with the search.

The point being made is that even if the effort is not successful , one should not give up and pursue again with renewed enthusiasm". Just as we pursue the goals in normal life in spite of many failures, one should also pursue search for "Self" in spite of many obstacles.

Among thousands of seekers only few achieve the goal of "Self-realization". That search faces innumerable obstacles. Disheartened by the obstacle many give up. Only a few will continue towards the goal in spite of those obstacles. In the search for Self-one has to overcome those obstacles. . Overcome them with vigor and enthusiasm and an unwavering mind. It is not something one overcomes with diffidence .

That is the point conveyed in this Sarga.

ઇત્યાર્ષે શ્રીમદ્રામાયણે આદિકાવ્યે વાલ્મીકીયે
ચતુર્વિંશત્ સહસ્રિકાયાં સંહિતાયામ્
શ્રીમત્સુંદરકાંડે દ્વાદશસ્સર્ગઃ||

thus ends the 12th Sarga of Sundarakanda.

||ઓમ્ તત્ સત્||

||om tat sat||

updated 23/10/2022 0555