Sanskrit Text in Telugu , Kannada, Gujarati, Devanagari, English

|| om tat sat||

Sundarakanda
Sarga 12.

( with word meanings summary and commentary)

Tika Traya summarizes the Sarga in the following words; చిత్ర గృహ నికుఞ్జాది నానా స్థానే అన్విష్య అప్రాప్య అప్రాప్త సీతా దర్శనో హనమాన్ తదా రావణేన ప్రమాపణాది సమ్భావ్యాకృతకార్యతయా స్వయత్న వైఫల్యం మన్వానః సుగ్రీవ దర్శనాదిషు నిర్విణ్ణోఽపి నిర్వేదస్య అనర్థపాదకత్వం విచిన్త్య అనిర్వేదశ్యైవ ఫలోపాదకత్వం నిశ్చిన్వన్ పునరపి అన్వేష్ఠుం ఆరభతే| అన్విష్ఠాఖిలప్రదేశోఽప్యలభ్దసీతా దర్శనః పునశ్చ విషీదతి| ఇతి|| Tika Traya says, having searched in all places and not having found Sita, analyzing all possibilities of Ravana as the cause, realizing his own failure to find Sita makes it difficult to face the King Sugriva etc, realizing the danger of becoming dispirited, realizing the importance of being positive, Hanuma starts his search again. Again having gone through all places and not finding Sita, Hanuma again becomes sad. That is the brief summary of the twelfth Sarga

Though not as brief, the story of the twelfth Sarga can be summarized as follows.

In search for Sita, Hanuman, the son of Vayu , goes through the inner harem of Ravana . But "न चेव तां पश्यति" meaning , he was unable to see her. Then Hanuman goes into a deep thought. "I am unable to find Sita", "धृवं हि सीता म्रियते" - meaning that "certainly she might have been dead". But he does not think it is right to go back to Kishkindha. He says to himself - "न मे अस्ति सुग्रीव समीपगा गतिः"- ""should not go near Sugriva" . Thinking further he wonders if his effort has been wasted. "वृथा जातो मम श्रमः"- "My effort has become a waste"

His thinking continues and he wonders. What he can share with the rest of the Vanaras and Jambavan? Realizing that his thinking is going in a gloomy direction, Hanuman recollects a general truth saying, "keeping the gloomy spirits at bay is essential for prosperity and critical for happiness. It is needed to carry on with all affairs at all times. It brings success to any endeavor that a man takes up."

Applying that general truth in his case for the current task on hand, Hanuman decides that he should put forth his best effort and search for Sita again. But unable to see Sita his mind was filled with sorrow.
Hanuman then goes into a deep thought.

That is the story of the twelfth Sarga.

Now we go through the Slokas with meanings and summary

||Sloka 12.01||

స తస్య మధ్యే భవనస్య మారుతిః
లతాగృహం శ్చిత్రగహాన్నిశాగృహాన్|
జగామ సీతాం ప్రతిదర్శనోత్సుకో
న చైవ తాం పశ్యతి చారుదర్శనామ్||12.01||

స|| సః మారుతిః తస్య భవనస్య మధ్యే సీతాం ప్రతి దర్శనోత్సుకః లతా గృహాన్ చిత్రగృహాన్ నిశాగృహాన్ జగామ| చారుదర్శనామ్ తాం న పశ్యతి ఏవ ||

Rama Tika says- తస్య రావణస్య భవనస్య మధ్యే సంస్థితో హనుమాన్ సీతాం ప్రతి దర్శనోత్సుకః సన్ లతాగృహాన్ లతా ఛ్చాదితవేశ్మాని చిత్ర గృహాన్ అనేక విధ చిత్రలిఖిత భవనాని నిశాగృహాన్ రాత్రి నివాస యోగ్య భవనాని చ జగామ| సీతాం చ నైవ పశ్యతి||

||Sloka meanings||.

సీతాం ప్రతి దర్శనోత్సుకః - anxious to see Sita
సః మారుతిః - that Maruti
తస్య భవనస్య మధ్యే -
in the middle of those palace complex
లతా గృహాన్ చిత్రగృహాన్ నిశాగృహాన్ జగామ -
went to the houses of creepers, picture galleries, night places
చారుదర్శనామ్ తాం న పశ్యతి ఏవ-
But he could not find the beautiful lady Sita.

||Sloka summary||

That Maruti anxious to see Sita went to the houses of creepers, picture galleries, night places in the middle of those palace complex. But he could not find the beautiful lady Sita. ||12.01||

||Sloka 12.02||

స చింతయామాస తతో మహాకపిః
ప్రియామపశ్యన్ రఘునందనస్య తామ్|
ధ్రువం హి సీతా మ్రియతే యథా నమే
విచిన్వతోదర్శన మేతి మైథిలీ||12.02||

స|| తతః మహాకపిః రఘునన్దనస్య ప్రియామ్ తామ్ అపశ్యన్ చింతయామాస | మైథిలీ విచిన్వతః మే యథా దర్శనమ్ న ఉపైతి సీతా ధ్రువమ్ మ్రియతే||

||Sloka meanings||

తతః మహాకపిః -
then the great Vanara
రఘునన్దనస్య ప్రియామ్ -
beloved of Rama started
తామ్ అపశ్యన్ చింతయామాస -
unable to see (her) started thinking
మైథిలీ విచిన్వతః -
while searching for Mythili
యథా మే దర్శనమ్ న ఉపైతి -
I am unable to find her.
సీతా ధ్రువమ్ మ్రియతే -
she might surely be dead

||Sloka summary||

"Then the great Vanara unable to see the beloved of Rama started thinking. "While searching for Mythili I am unable to find her. She might surely be dead."||12.02||

||Sloka 12.03||

సా రాక్షసానాం ప్రవరేణ జానకీ
స్వశీలసంరక్షణ తత్పరా సతీ|
అనేన నూనం ప్రతి దుష్ట కర్మణా
హతా భవేత్ ఆర్యపథే పరే స్థితా||12.03||

స|| సా జానకీ పరే ఆర్యపథే స్థితా స్వశీలసంరక్షణతత్పరా సతీ ప్రతి దుష్టకర్మణా అనేన రాక్షసానాం ప్రవరేణ హతా భవేత్ నూనం||

||Sloka meanings||

సా జానకీ పరే ఆర్యపథే స్థితా -
that Janaki the follower of noble path
స్వశీలసంరక్షణతత్పరా సతీ -
focused on protecting her chastity
ప్రతి దుష్టకర్మణా అనేన రాక్షసానాం ప్రవరేణ -
by him the evil mind of best of Rakshasas
హతా భవేత్ నూనం -
surely must have been killed.

||Sloka summary||

"That Janaki the follower of noble path who wishes to protect her chastity surely must have been killed by him the evil minded king of Rakshasas." ||12.03||

||Sloka 12.04||

విరూప రూపా వికృతా వివర్చసో
మహాననా దీర్ఘవిరూప దర్శనాః|
సమీక్ష్య సా రాక్షసరాజయోషితో
భయాద్వినష్టా జనకేశ్వరాత్మజా||12.04||

స|| (తామ్) విరూపరూపాః వికృతాః వివర్చసః మహాననాః దీర్ఘవిరూప దర్శనాః రాక్షసరాజ యోషితః సమీక్ష్య సా జనకేశ్వరాత్మజా భయాత్ వినష్టా||

||Sloka meanings||

విరూపరూపాః వికృతాః వివర్చసః -
ugly distorted dull women ,
మహాననాః దీర్ఘవిరూప దర్శనాః -
with huge faces, tall and with deformed looks
రాక్షసరాజ యోషితః సమీక్ష్య -
looking at women of the Rakshasa King
సా జనకేశ్వరాత్మజా భయాత్ వినష్టా -
that daughter of king Janaka may have died out of fear

||Sloka summary||

"Looking at the women of the Rakshasa king, who are ugly, distorted, dull, with huge faces, tall and deformed, that daughter of king Janaka may have died out of fear."||12.04||

||Sloka 12.05||

సీతాం అదృష్ట్వాహ్యనవాప్య పౌరుషమ్
విహృత్య కాలం సహ వానరైశ్చిరమ్|
న మేఽస్తి సుగ్రీవ సమీపగా గతిః
సుతీక్ష్ణ దండో బలవాంశ్చ వానరః||12.05||

స|| సీతాం అదృష్ట్వా పౌరుషం అనవాప్య వానరైః సహ చిరం కాలం విహృత్య సుగ్రీవ సమీపగా గతిః నాస్తి | వానరః (సుగ్రీవః) సుతీక్ష్ణదణ్డః బలవాంశ్చ||

Rama Tika says- వానరైః సహ చిరకాలం విహృత్య సీతామ్ అదృష్ట్వా అత ఏవ పౌరుషం పురుష కార్యం అనవాప్య అప్రాప్య సుగ్రీవ సమీపగా సుగ్రీవ సమీప ప్రాపికా నమే గతీ మార్గః నాస్తి తత్ర హేతుః వానరః సుగ్రీవః తీక్ష్ణ దణ్డః బలవాన్ చ।

Govindaraja adds the following in his Tika - పౌరుషం శతృవిషయ పరాక్రమమ్ । చిరం కాలం విహృత్య అతిక్రమ్య ఇత్యర్థః। It means that the time given for the Vanaras has expired, hence Hanuman says he cannot go back without seeing Sita. That is the comment of Govindaraja

||Sloka meanings||

సీతాం అదృష్ట్వా -
without seeing Sita
పౌరుషం అనవాప్య -
without achieving he pride of achievement
వానరైః సహ చిరం కాలం విహృత్య -
having passed time with Vanaras
సుగ్రీవ సమీపగా గతిః నాస్తి -
not possible to go near Sugriva.
వానరః (సుగ్రీవః) సుతీక్ష్ణదణ్డః బలవాంశ్చ -
that Vanara (Sugriva) punishes severely and is powerful.

||Sloka summary||

Without seeing Sita , searching for whom is the pride of achievement, having passed the time limit it is not possible to go to Sugriva. That Sugriva punishes severely and is powerful.||12.05|| .

||Sloka 12.06||

దృష్టమంతః పురం సర్వం దృష్ట్వా రావణయోషితాః |
న సీతా దృశ్యతే సాధ్వీ వృథాజాతో మమ శ్రమః||12.06||

స|| సర్వం అంతః పురం దృష్టం| రావణయోషితాః దృష్టా| సాధ్వీ సీతా నదృశ్యతే|మమ శ్రమః వృథా జాతః||

||Sloka meanings||

సర్వం అంతః పురం దృష్టం -
all of the harem has been seen
రావణయోషితాః దృష్టా -
Ravana women were seen
సాధ్వీ సీతా నదృశ్యతే -
pious Sita is not seen
మమ శ్రమః వృథా జాతః -
my effort has gone waste

||Sloka summary||

All the harem has been seen. All the Ravana women were seen. Pious Sita is not seen. My effort has gone waste. ||12.06||

||Sloka 12.07||

కింను మాం వానరాస్సర్వే గతం వక్ష్యంతి సంగతాః|
గత్వా తత్ర త్వయా వీర కిం కృతం తద్వదస్య నః ||12.07||

స|| గతం మాం సంగతాః సర్వే వానరాః కిం ను వక్ష్యంతి |వీర తత్ర గత్వా త్వయా కిం కృతం | తత్ నః వదస్వ||

||Sloka meanings||

గతం మాం సంగతాః -
once I go back together (meeting me)
సర్వే వానరాః కిం ను వక్ష్యంతి -
what will Vanaras say
వీర తత్ర గత్వా త్వయా కిం కృతం-
'valiant one ! what have you done after going there?
తత్ నః వదస్వ -
that you tell us

||Sloka summary||

"Once I go back what will Vanaras say ? 'Valiant one ! what have you done after going there? That you tell us." ||12.07||

||Sloka 12.08||

అదృష్ట్వా కిం ప్రవక్ష్యామి తాం అహం జనకాత్మజామ్|
ధ్రువం ప్రాయముపైష్యంతి కాలస్య వ్యతివర్తనే||12.08||

స|| కాలస్య వ్యతివర్తనే తాం జనకాత్మజాం అదృష్ట్వా కిం ప్రవక్ష్యామి | ధృవం ప్రాయం ఉపైష్యంతి||

||Sloka meanings||

కాలస్య వ్యతివర్తనే -
having exceeded the time limit
తాం జనకాత్మజాం అదృష్ట్వా -
not having seen the daughter of Janaka
కిం ప్రవక్ష్యామి - what can I say?
ధృవం ప్రాయం ఉపైష్యంతి -
they will surely sit and wait unto death

||Sloka summary||

"Not having seen the daughter of Janaka what can I say? Having exceeded the time limit, they will surely sit and wait unto death." ||12.08||

||Sloka 12.09||

కిం వా వక్ష్యతి వృద్ధశ్చ జాంబవాన్ అంగదశ్చ సః|
గతం పారం సముద్రస్య వానరాశ్చ సమాగతాః||12.09||

స|| సముద్రస్య పారం గతం (మాం) వృద్ధః జామ్బవాన్ కిం వా వక్ష్యతి | సః అంగదః చ | సమాగతః వానరాశ్చ|

||Sloka meanings||

సముద్రస్య పారం గతం (మాం)-
Once I cross the sea
వృద్ధః జామ్బవాన్ కిం వా వక్ష్యతి -
what will the elder Jambavan say?
సః అంగదః చ సమాగతః వానరాశ్చ-
Angada and other Vanaras too

||Sloka summary||

"Once I cross the sea what will the elder Jambavan say. What will Angada and other Vanaras who gather say." ||12.09||

||Sloka 12.10||

అనిర్వేద శ్శ్రియోమూలం అనిర్వేదః పరం సుఖమ్|
అనిర్వేదో హి సతతం సర్వార్థేషు ప్రవర్తకః||12.10||

స|| అనిర్వేదః శ్రియః మూలం అనిర్వేదః పరం సుఖం అనిర్వేదః సతతామ్ సర్వార్థేషు ప్రవర్తకః హి

||Sloka meanings||

అనిర్వేదః శ్రియః మూలం -
Being free from despair is the cause of prosperity
అనిర్వేదః పరం సుఖం -
Being free from despair leads to ultimate happiness.
అనిర్వేదః సతతామ్ -
one free from despair , will always
సర్వార్థేషు ప్రవర్తకః హి -
prevails in achieving all objectives
ప్రయత్నములలోనూ సఫలుడు అగును

||Sloka summary||

"Being free from despair is the cause of prosperity. Being free from despair leads to ultimate happiness. one free from despair always prevails in achieving all objectives."||12.10||

||Sloka 12.11||

కరోతిసఫలం జంతోః కర్మ యత్ తత్ కరోతి సః|
తస్మాత్ అనిర్వేదకృతం యత్నం చేష్టేఽహముత్తమమ్ ||12.11||
భూయస్తావత్ విచేష్యామి దేశాన్ రావణపాలితాన్|

స|| యత్ కర్మ కరోతి జంతోః తత్ సఫలం కరోతి సః| తస్మాత్ అహం అనిర్వేదకృతం ఉత్తమమ్ ప్రయత్నం చేష్టే |భూయః అదృష్టవాన్ రావణపాలితాన్ దేశాన్ విచేష్టామి తావత్||

Rama Tika says - సోఽనిర్వేదః యత్ కర్మ జన్తుః కరోతి తత్ జన్తోః కర్మ సఫలం కరోతి।

Govindaraja says - చిరం నిర్వేదం కార్యహానిః స్యాత్ ఇతి మత్వా అనిర్వేదమ్ అవలమ్బతే - అనిర్వేద ఇతి।అనిర్వేదః ఉత్సాహః తత్కృతం తత్ ప్రయుక్తం యత్నం చేష్టే కరోమి ఇత్యర్థః। యత్ కరోతి జన్తురితి సిద్ధమ్ । జన్తోః సబన్ధీ తత్సర్వం కర్మ సః అనిర్వేద ఏవ సఫలం కరోతి ఇతి అన్వయః।

||Sloka meanings||

యత్ కర్మ కరోతి జంతోః -
action performed by a being (free from despair)
తత్ (అనిర్వేదమ్) సఫలం కరోతి -
always bears fruit
తస్మాత్ అహం - hence I
అనిర్వేదకృతం ఉత్తమమ్ ప్రయత్నం చేష్టే -
free from despair I will do my best efforts
భూయః అదృష్టవాన్ -
all places not seen before
రావణపాలితాన్ దేశాన్ విచేష్టామి-
will see in this land ruled by Ravana

||Sloka summary||

"Action performed by a being free from despair always bears fruit. Therefore without despairing I will do my best efforts. I will look at all places not seen in this land ruled by Ravana." ||12.11||

Here Hanuman who was moving towards despair in his search, being unable to find Sita, remembers a common saying. That being free from despair is the cause of prosperity. Being free from despair leads to ultimate happiness. one free from despair always prevails in achieving all objectives

Remembering this and applying it himself , he decides to proceed with the search without despairing.

This is an example of Hanuma's single minded focus.

||Sloka 12.12,13||

అపానశాలా విచితాః తథా పుష్పగృహాణి చ||12.12||
చిత్రశాలాశ్చ విచితా భూయః క్రీడా గృహాణి చ|
నిష్కుటాన్తర రథ్యాశ్చ విమానాని చ సర్వశః||12.13||

స||పానశాలాః విచితాః |తథా పుష్ఫగృహాణి చ | చిత్రశాలాశ్చ విచితాః |భూయః క్రీడాగృహాణి చ|నిష్కుటాన్తర రథ్యాశ్చ| విమానాని చ| సర్వశః||

||Sloka meanings||

పానశాలాః విచితాః -
drinking places have been seen
తథా పుష్ఫగృహాణి చ -
garden houses too
చిత్రశాలాశ్చ విచితాః -
picture galleries too have been seen.
భూయః క్రీడాగృహాణి చ -
again the play houses too
నిష్కుటాన్తర రథ్యాశ్చ -
paths through the gardens and mansions were seen
విమానాని చ -
chariot Pushpaka too
సర్వశః -
all places have been seen

||Sloka summary||

"The drinking places are visited. The garden houses too. The picture galleries too. Again all the play houses too. The paths through the gardens and mansions were searched. Everywhere including the chariot Pushpaka were searched." ||12.12,13||

||Sloka 12.14,||

ఇతి సంచిత్య భూయోఽపి విచేతు ముపచక్రమే|
భూమిగృహాం శ్చైత్య గృహాన్ గృహాతిగృహకానపి||12.14||

స|| ఇతి సంచిత్య భూమి గృహాన్ చైత్య గృహాన్ గృహాతిగృహకానపి భూయః అపి విచేతుం ఉపచక్రమే||

Rama Tika says- ఆపానశాలాప్రభృతయో మయా విచితాః| అతః అన్యత్ర విచేతవ్యమ్ ఇతి అర్థః| ఇతి సంచిత్య విచేతుం ఉపక్రమే| తత్ర నిష్కూటాన్తర రథ్థ్యాః గృహారామ వీథ్యాః భూమి గృహాః భువోఽన్తరాలే నిర్మిత భవనాని, గృహాత్ గృహకాః గృహోఽపరివిద్యమానగృహాన్ ఇతి కతకః|

||Sloka meanings||

ఇతి సంచిత్య -
having thought as above
భూమి గృహాన్ చైత్య గృహాన్ -
underground houses, temples
గృహాతిగృహకానపి -
the houses within houses
భూయః అపి విచేతుం ఉపచక్రమే -
again started searching

||Sloka summary||

"Having thought as above he again started searching the underground houses, temples, the houses within houses." ||12.14||

||Sloka 12.15,16||

ఉత్పతన్ నిష్పతం శ్చాపి తిష్ఠన్ గచ్చన్ పునః పునః|
అపావృణ్వంశ్చ ద్వారాణి కవాటాన్యవఘాటయన్||12.15||

ప్రవిశన్ నిష్పతం శ్చాపి ప్రపతన్ ఉత్పతతన్ అపి|
సర్వమప్యవకాశం స విచచార మహాకపిః||12.16||

స|| సః మహాకపిః పునః పునః ఉత్పతన్ నిష్పతంశ్చాపి తిష్ఠన్ గచ్ఛన్ ద్వారాణి అపావృణ్వన్ కవాటాని అవఘాటయన్ ప్రవిశన్ నిష్పతంశ్చాపి ప్రపతన్ ఉత్పతన్నపి సర్వం అపి అవకాశమ్ విచచార||

||Sloka meanings||

సః మహాకపిః -
The great Vanara
పునః పునః ఉత్పతన్ నిష్పతంశ్చాపి -
again and again going up and down
తిష్ఠన్ గచ్ఛన్ ద్వారాణి అపావృణ్వన్ -
stopping for some time and moving, opening doors
కవాటాని అవఘాటయన్ -
crossing the doors
ప్రవిశన్ నిష్పతంశ్చాపి -
entering, and exiting
ప్రపతన్ ఉత్పతన్నపి -
jumping up and down
సర్వం అపి అవకాశమ్ విచచార -
moved about wherever there was scope

||Sloka summary||

"The great Vanara searched again going up and down, stopping for some time and moving, opening and closing doors by crossing, entering, and exiting , jumping up and down. He searched wherever there was scope for search." ||12.15,16||

||Sloka 12.17||

చతురంగుళమాత్రోఽపి నావకాశ స్సవిద్యతే|
రావణాంతఃపురే తస్మిన్ యం కపిర్నజగామ సః||12.17||

స॥ తస్మిన్ రావణాంతఃపురే సః కపిః యం న జగామ సః అవకాశః చతురంగుళమాత్రోఽపి న విద్యతే॥

||Sloka meanings||

తస్మిన్ రావణాంతఃపురే -
in that Ravana's harem
సః కపిః యం న జగామ -
the places he did not go
సః అవకాశః -
that space
చతురంగుళమాత్రోఽపి న విద్యతే -
was not even four fingers wide

||Sloka summary||

"In that inner palaces of Ravana's harem he did not leave space of even four fingers. He went through." ||12.17||

||Sloka 12.18||

ప్రాకారాన్తరరథ్యాశ్చ వేదికాశ్చైత్య సంశ్రయాః|
దీర్ఘికాః పుష్కరిణ్యశ్చ సర్వం తే నావలోకితమ్||12.18||

స|| ప్రాకారాన్తరరథ్యాశ్చ చైత్యసంశ్రయాః వేదికాః దీర్ఘికాః పుష్కరిణశ్చ సర్వమ్ తేన అవలోకితమ్||

||Sloka meanings||

ప్రాకారాన్తరరథ్యాశ్చ-
the lanes inside the boundaries,
వేదికాశ్చైత్య సంశ్రయాః -
around the temples, the pandals,
దీర్ఘికాః పుష్కరిణశ్చ -
the wells and ponds.
సర్వమ్ తేన అవలోకితమ్ -
all of them were searched by him

||Sloka summary||

"He went through the lanes inside the boundaries, around the temples, the pandals, the wells and ponds. He searched all of them." ||12.18||

||Sloka 12.19||

రాక్షస్యో వివిధాకారా విరూపా వికృతాస్తథా|
దృష్టా హనుమతా తత్ర నతు సా జనకాత్మజా ||19||

స|| తత్ర హనుమతా వివిధాకారాః వికృతాః విరూపాః రాక్షస్యః దృష్టా | సా జనకాత్మజా న తు||

||Sloka meanings||

తత్ర హనుమతా రాక్షస్యః వివిధాకారాః -
there Hanuman saw Rakshasas of different types
వికృతాః విరూపాః -
ugly and deformed.
దృష్టా - saw
సా జనకాత్మజా న తు -
did not see the daughter of Janaka

||Sloka summary||

There Hanuman saw Rakshasas of different types ugly and deformed. But he did not see the daughter of Janaka ||12.19||

||Sloka 12.20||

రూపేణా ప్రతిమా లోకే వరా విధ్యాధరస్త్రియః|
దృష్టా హనుమతా తత్ర నతు రాఘవనన్దినీ||20||

స|| హనుమతా తత్ర లోకే రూపేణ అప్రతిమా వరాః విధ్యాధరస్త్రియః దృష్టా| న తు రాఘవనన్దినీ|

||Sloka meanings||

తత్ర లోకే రూపేణ అప్రతిమా -
there matchless beauty of the world
వరాః విధ్యాధరస్త్రియః దృష్టా -
best Vidyadharas women were seen
న తు రాఘవనన్దినీ -
but not the daughter of Janaka

||Sloka summary||

"Hanuman saw Vidyadharas women who are of matchless beauty, but not the daughter of Janaka". ||12.20||

||Sloka 12.21||

నాగకన్యా వరారోహాః పూర్ణచంద్రనిభాననాః|
దృష్టా హనుమతా తత్ర నతు సీతా సుమధ్యమా||12.21||

స|| హనుమతా తత్ర వరారోహాః పూర్ణచంద్ర నిభాననాః నాగకన్యాః దృష్టా| న తు సుమధ్యమా సీతా||

||Sloka meanings||

వరారోహాః పూర్ణచంద్ర నిభాననాః -
very lovely women with moon like faces
నాగకన్యాః దృష్టా -
daughters of Nagas were seen
న తు సుమధ్యమా సీతా -
but not see Sita with slender waist

||Sloka summary||

"Hanuman saw lovely Naga women with moon like faces, but he did not see Sita with slender waist". ||12.21||

||Sloka 12.22||

ప్రమధ్య రాక్షసేంద్రేణ దేవకన్యా బలాద్దృతాః|
దృష్టా హనుమతా తత్ర నతు సా జనకనన్దినీ||12.22||

స||రాక్షసేంద్రేణ ప్రమథ్య బలాత్ హృతాః నాగకన్యాః తత్ర హనుమతా దృష్టా| న తు సా జనకనందినీ||

||Sloka meanings||.

రాక్షసేంద్రేణ ప్రమథ్య -
defeated by the king of Rakshasas
బలాత్ హృతాః నాగకన్యాః -
Naga women brought by force
తత్ర హనుమతా దృష్టా -
there Hanuman saw
న తు సా జనకనందినీ -
but not Sita

||Sloka summary||

"Hanuman saw the Naga women forcibly taken away after defeating them. But not Sita."||12.22||

||Sloka 12.23||

సోఽపశ్యం స్తాం మహాబాహుః పశ్యం శ్చాన్యా వరస్త్రియః|
విషసాద ముహుర్థీమాన్ హనుమాన్మారుతాత్మజః||12.23||

స|| మహాబాహుః ధీమాన్ మారుతాత్మజః సః హనుమాన్ తామ్ ( సీతాం ) అపశ్యన్ అన్యాః వరస్త్రియః పశ్యన్ ముహుః విషసాద||

||Sloka meanings||

మహాబాహుః ధీమాన్ మారుతాత్మజః -
the great armed Vanara, son of wind god
సః హనుమాన్ తామ్ ( సీతాం ) అపశ్యన్ -
Hanuman, not being able to see Sita
అన్యాః వరస్త్రియః పశ్యన్ -
seeing other great women
ముహుః విషసాద -
again despondent

||Sloka summary||

"Hanuman, the great armed Vanara not being able to see Sita while seeing other great women was again despondent." ||12.23||

||Sloka 12.24||

ఉద్యోగం వానరేంద్రాణాం ప్లవనం సాగరస్య చ|
వ్యర్థం వీక్ష్యానిలసుతః చింతాం పునరుపాగమత్||12.24||

స|| అనిలసుతః తాం వీక్ష్య వానరేంద్రాణామ్ ఉద్యోగమ్ సాగరస్య చ ప్లవనం చ వ్యర్థమ్ (ఇతి చిన్తయామాస)| సః పునః చిన్తామ్ ఉపాగమత్||

||Sloka meanings||

అనిలసుతః తాం వీక్ష్య -
Hanuman looking at them
వానరేంద్రాణామ్ ఉద్యోగమ్ -
task assigned by the king of Vanaras
సాగరస్య చ ప్లవనం వ్యర్థమ్ -
the effort of crossing the sea is wasted
సః పునః చిన్తామ్ ఉపాగమత్ -
again he started to brood

||Sloka summary||

"Looking at them, task assigned by the king of Vanaras was lost, the son of wind god felt that the effort of crossing the sea are wasted. Again he started to brood." ||12.24||

||Sloka 12.25||

అవతీర్య విమానాచ్చ హనుమాన్ మారుతాత్మజః |
చింతాముపజగామా థ శోకోపహతచేతనః||25||

స|| అథ మారుతాత్మజః హనుమాన్ విమానాత్ అవతీర్య శోకోపహతచేతనః చింతాం ఉపజగామ||

||Sloka meanings||

అథ మారుతాత్మజః హనుమాన్ -
then Hanuman the son of wind god
విమానాత్ అవతీర్య -
got down from the chariot
శోకోపహతచేతనః -
with a mind stricken with grief
చింతాం ఉపజగామ -
started to think

||Sloka summary||

"Then with a mind stricken with grief, the Hanuman got down from the chariot and started to think." ||12.25||

The twelfth Sarga ends with this Sloka

The high point of this Sarga is when he loses his heart on being unable to find Sita and wonders , "వృథా జాతో మమ శ్రమ". That his effort of crossing the ocean has become a waste. But he quickly rouses himself by resorting to an old maxim

The general maxim is that to achieve success in any given task one must work with enthusiasm. That is also the message we hear in this Sarga through Hanuman. .

अनिर्वेदः श्रियोमूलं अनिर्वेदः परं सुखं।
अनिर्वेदो हि सततं सर्वार्थेषु प्रवर्तकः॥

"Being free from despair is the cause of prosperity. Being free from despair leads to ultimate happiness. Being free from despair is needed to carry on with all affairs at all times."

Here we have interesting commentaries from Tika Traya.

Govinda Tika says - चिरं निर्वेदं कार्यहानिः स्यात् इति मत्वा अनिर्वेदमवलम्बते - अनिर्वेद इति। अनिर्वेद उत्साहः तत्कृतं तत्प्रयुक्तं यत् चेष्टे करोमीत्यर्थः। अनिर्वेद एव सफलं करोति इत्यर्थः। "Thinking that being distressed for long is damaging he decides to be 'without distress'. It means that 'That action without distress and with enthusiasm is what I will do'. Being without distress only make the being successful"

Ramayana tilaka says: - उत्साहस्य संपत्तिमूलकत्वं उपपादयन् आह - अनिर्वेद इति। To emphasize that enthusiasm is at the root of wealth fortune he said this Aniverda etc"

In Valmiki Ramayan , we hear the general truths of that period and many of them may also be valid today.
The thought about being free from despair or having enthusiasm is one such. Having remembered the maxim , Hanuman tries to apply it for himself says the following.

"करोति सफलं जंतोः कर्म यत् करोति सः।
तस्मात् अनिर्वेद कृतं यत्नंचेष्टेहमुत्तमं"॥

" That enthusiasm or being free of distress makes the actions of the beings successful. Therefore, I shall put forth my best effort without feeling despondent. 

Then Hanuma gets on with the search.

The point being made is that even if the effort is not successful , one should not give up and pursue again with renewed enthusiasm". Just as we pursue the goals in normal life in spite of many failures, one should also pursue search for "Self" in spite of many obstacles.

Among thousands of seekers only few achieve the goal of "Self-realization". That search faces innumerable obstacles. Disheartened by the obstacle many give up. Only a few will continue towards the goal in spite of those obstacles. In the search for Self-one has to overcome those obstacles. . Overcome them with vigor and enthusiasm and an unwavering mind. It is not something one overcomes with diffidence .

That is the point conveyed in this Sarga.

ఇత్యార్షే శ్రీమద్రామాయణే ఆదికావ్యే వాల్మీకీయే
చతుర్వింశత్ సహస్రికాయాం సంహితాయామ్
శ్రీమత్సుందరకాండే ద్వాదశస్సర్గః||

thus ends the 12th Sarga of Sundarakanda.

||ఓమ్ తత్ సత్||

||om tat sat||

updated 23/10/2022 0555