Sanskrit Text in Telugu , Kannada, Gujarati, Devanagari, English

|| om tat sat||

Sundarakanda
Sarga 51

Hanuman who was brought to the court of Ravana, saying 'સત્યં રાક્ષસ રાજેંદ્ર', delivers his message to Ravana. Starting off as a message from the Vanara King Sugriva, then he veers on to his own message to Ravana, couching it as a talk from well-wisher. In that delivery, the person he spoke about was Rama. Hanuma says, "શક્તો રામો"- Rama has that power. What is that Power? "પુનરેવા તથા સ્રષ્ટું - To create again like that."; What is being recreated? "સભૂતાન્ સ ચરાચરાન્ સર્વલોકાન્ -The whole world with all the moving and nonmoving elements"; These are words of Hanuma about Rama.

Through Shrutis we know that only the Supreme being has that power . He is the creator, maintainer and destroyer. He is the one with that great fame. In Shrutis it is said that - "ન તસ્યે શે કશ્ચન તસ્ય નામ મહદ્યશઃ".- The Supreme being has the other name of "મહદ્યશઃ". Hanuman also refers to Rama as "મહા યશાઃ", thus, highlighting the divine aspect of Rama., and emphasizing that Rama is the Supreme being.

When one hears Hanuma's message to Ravana, one is reminded of the first impression of Rama about Hanuma. Those words of Rama, on the Rishyamuka mountain, about Hanuma were addressed to Lakshmana. Those words ring too true.

Rama said at that time
"નાનૃગ્વેદ વિનીતસ્ય નાયુજુર્વેદધારિણઃ|
ના સામવેદ વિદુષઃ શક્યમેવં સુભાષિતુમ્||
નૂનં વ્યાકરણં કૃતમ્ અનેન .. "|

Meaning that only one who mastered the four Vedas could speak as flawlessly as Hanuma. Rama says, "He mastered the grammar fully. Having spoken so long there was not a single misspoken word. He won my heart with his words"

This is the praise garnered by Hanuma after the very first moment of the meeting. Sundarakanda is replete with memorable instances of Hanuma. Hanuma's valor, intelligence, and knowledge. Here , in the assembly of Ravana we see another aspect of Hanuman. Acting as the messenger of Rama, we see the skilled wordsmith that is Hanuma deliver his message..

Now we go through the fifty first Sarga Slokas with meanings.

||Sloka 51.01||

તં સમીક્ષ્ય મહાસત્ત્વં સત્ત્વવાન્ હરિસત્તમઃ|
વાક્ય મર્થવદવ્યગ્રઃ તં ઉવાચ દશાનનમ્||51.01||

સ|| સત્ત્વવાન્ હરિસત્તમઃ મહાસત્ત્વં તં દશાનનમ્ અવ્યગ્રઃ અર્થવત્ વાક્યં તં ઉવાચ||

||Sloka meanings||

સત્ત્વવાન્ હરિસત્તમઃ -
courageous Hanuman
મહાસત્ત્વં તં દશાનનમ્ -
the very powerful ten-headed one
અવ્યગ્રઃ અર્થવત્ વાક્યં -
slowly with meaningful words
તં ઉવાચ -
spoke to him as follows.

||Sloka summary||

"Courageous Hanuman looking at the very powerful ten-headed one spoke to him slowly and with meaningful words".||51.01||

||Sloka 51.02||

અહં સુગ્રીવસન્દેશાત્ ઇહ પ્રાપ્તઃ તવાલયમ્|
રાક્ષસેંદ્ર હરીશસ્ત્વાં ભ્રાતા કુશલમબ્રવીત્||51.02||

સ|| રાક્ષસેંદ્ર અહં સુગ્રીવ સંદેશાત્ ઇહ તવ આલયં પ્રાપ્તઃ| હરીશઃ ભ્રાતા ત્વાં કુશલં અબ્રવીત્||

||Sloka meanings||

રાક્ષસેંદ્ર અહં સુગ્રીવ સંદેશાત્ -
o king of Rakshasas, with message from Sugriva
ઇહ તવ આલયં પ્રાપ્તઃ-
reached your palace here
હરીશઃ ભ્રાતા -
leader of Vanaras , (like) your brother
ત્વાં કુશલં અબ્રવીત્-
asks about your welfare.

||Sloka summary||

"I have come here to your palace with a message from Sugriva. The King of Vanaras who is like a brother asks about your welfare." ||51.02||

||Sloka 51.03||

ભ્રાતુઃ શૃણુ સમાદેશં સુગ્રીવસ્ય મહાત્મનઃ|
ધર્માર્થોપહિતં વાક્ય મિહચામુત્ર ચ ક્ષમમ્||51.03||

સ|| ભ્રાતુઃ મહાત્મનઃ સુગ્રીવસ્ય સમાદેશં ઇહ ચ અમુત્ર ચ દર્માર્થ ઉપહિત વાક્યં ક્ષમમ્ શૃણુ |

||Sloka meanings||

ભ્રાતુઃ મહાત્મનઃ સુગ્રીવસ્ય -
of the great self, Sugriva your brotherક
સમાદેશં -message
ઇહ ચ અમુત્ર ચ ક્ષમમ્-
pertinent to this world and the other world too
દર્માર્થ ઉપહિત વાક્યં -
words consistent with righteousness and propriety
શૃણુ - listen

||Sloka summary||

"Hear the message of the great self, your brother which is pertinent to this world and the other world too , and is consistent with righteousness and propriety, and is beneficial too." ||51.03||

||Sloka 51.04||

રાજા દશરથો નામ રથકુજ્ઞરવાજિમામ્|
પિતેવ બંધુર્લોકસ્ય સુરેશ્વર સમદ્યુતિઃ||51.04||

સ|| રથકુંજિરવાજિમાન્ બંધુઃ લોકસ્ય પિતેવ સુરેશ્વરદ્યુતિઃ દશરથઃ નામ રાજા||

||Sloka meanings||

રથકુંજિરવાજિમાન્ -
richly endowed with chariots, horses and elephants
બંધુઃ લોકસ્ય પિતેવ -
a friend of this world , like a father
સુરેશ્વરદ્યુતિઃ -
equal to Indra in splendor
દશરથઃ નામ રાજા -
king named Dasaratha

||Sloka summary||

"The king named Dasaratha who is richly endowed with chariots, horses and elephants, is a friend of this world, equal to Indra in splendor."||51.04||

||Sloka 51.05,06||

જ્યેષ્ઠઃ તસ્ય મહાબાહુઃ પુત્રઃ પ્રિયકરઃ પ્રભુઃ|
પિતુર્નિર્દેશાન્નિષ્ક્રાંતઃ પ્રવિષ્ઠો દંડકાવનમ્||51.05||

લક્ષ્મણેન સહભ્રાત્રા સીતાયા ચાપિ ભાર્યયા|
રામો નામ મહાતેજા ધર્મ્યં પન્થાનમાશ્રિતઃ||51.06||

સ|| તસ્ય જ્યેષ્ઠ પુત્રઃ પ્રિયકરઃ પ્રભુઃ રામઃ નામ મહાતેજા ધર્મ્યં પમ્થાનમાશ્રિતઃ પિતુઃ નિર્દેશાત્ નિષ્ક્રાંતઃ | લક્ષ્મનેન સહભ્રાતા ભાર્યયા સીતા ચ અપિ પ્રવિષ્ઠઃ દંડકાવનમ્ ||

||Sloka meanings||

તસ્ય જ્યેષ્ઠ પુત્રઃ - his eldest son
પ્રિયકરઃ પ્રભુઃ રામઃ નામ -
dear one and the lord by name Rama
મહાતેજા ધર્મ્યં પન્થાનમાશ્રિતઃ -
highly effulgent one, ever following the path of righteousness
પિતુઃ નિર્દેશાત્ નિષ્ક્રાંતઃ -
on the orders of his father and went in exile.
લક્ષ્મણેન સહભ્રાતા -
along with his brother Lakshmana
ભાર્યયા સીતા ચ અપિ -
wife Sita too
પ્રવિષ્ઠઃ દંડકાવનમ્ -
entered Dandaka forest

||Sloka summary||

"His very dear eldest son, the lord by the name Rama is highly effulgent one. He is righteous, followed a path on the orders of his father and went in exile. He entered Dandaka forest with his brother Lakshmana and his wife Sita too.||51.05,06||

||Sloka 51.07||

તસ્ય ભાર્યા વને નષ્ટા સીતા પતિમનુવ્રતા|
વૈદેહસ્ય સુતા રાજ્ઞો જનકસ્ય મહાત્મનઃ||51.07||

સ|| સીતા મહાત્મનઃ રાજ્ઞો વૈદેહસ્ય જનકસ્ય સુતા સીતા પતિવ્રતા તસ્ય ભાર્યા વને નષ્ટા ||

||Sloka meanings||

મહાત્મનઃ રાજ્ઞો વૈદેહસ્ય -
of the great self, King of Videha
જનકસ્ય સુતા સીતા -
daughter of Janaka
પતિવ્રતા તસ્ય ભાર્યા સીતા -
his wife Sita, a pious one
વને નષ્ટા - lost in the forest

||Sloka summary||

"His wife Sita, a pious one, the daughter of the great self, King of Videha , Janaka, is lost in the forest.||51.07||

||Sloka 51.08||

સમાર્ગમાણસ્તાં દેવીં રાજપુત્ત્રઃ સહાનુજઃ|
ઋષ્યમૂકમનુપ્રાપ્તઃ સુગ્રીવેણ સમાગતઃ||51.08||

સ|| તાં દેવીં માર્ગમાણઃ સઃ રાજપુત્રઃ અનુજઃ સહ ઋષ્યમૂકં અનુપ્રાપ્તઃ સુગ્રીવેણ સમાગતઃ||

||Sloka meanings||

તાં દેવીં માર્ગમાણઃ -
While searching for that lady
સઃ રાજપુત્રઃ અનુજઃ સહ -
the prince along with his brother
ઋષ્યમૂકં અનુપ્રાપ્તઃ -
reached Rishyamuka mountains
સુગ્રીવેણ સમાગતઃ -
met with Sugriva

||Sloka summary||

"While searching for her, the prince along with his brother reached Rishyamuka mountains and met with Sugriva" ||51.08||

||Sloka 51.09||

તસ્ય તેન પ્રતિજ્ઞાતં સીતાયાં પરિમાર્ગણમ્|
સુગ્રીવસ્યાપિ રામેણ હરિરાજ્યં નિવેદિતમ્||51.09||

સ|| તેન તસ્ય સીતાયાં પરિમાર્ગણં પ્રતિજ્ઞાતં| રામેણ સુગ્રીવસ્યા અપિ હરિરાજ્યં નિવેદિતું ( પ્રતિજ્ઞાતં)||

Rama Tika says - તસ્ય રામસ્ય સમીપે સીતાયાઃ પરિમાર્ગણે તેન સુગ્રીવેણ પ્રતિજ્ઞાતં , રામેણાપિ સુગ્રીવસ્ય હરિરાજ્યં નિવેદિતું પ્રતિજ્ઞાતમ્|

||Sloka meanings||

સીતાયાં પરિમાર્ગણં -
Searching for Sita
તેન તસ્ય પ્રતિજ્ઞાતં -
has been promised by him
રામેણ સુગ્રીવસ્યા -
by Rama for Sugriva
હરિરાજ્યં નિવેદિતું અપિ ( પ્રતિજ્ઞાતં) -
securing the kingdom of Vanaras (was promised)

||Sloka summary||

"Searching for Sita has been promised by him (Sugriva). Securing the kingdom of Vanaras was promised by Rama."||51.09||

||Sloka 51.10||

તતઃ તેન મૃથે હત્વા રાજપુત્ત્રેણ વાલિનમ્|
સુગ્રીવઃ સ્થાપિતો રાજ્યે હર્યૃક્ષાણાં ગણેશ્વરઃ||51.10||

સ|| તતઃ તેન રાજપુત્રેણ વાલિનં મૃથે હત્વા સુગ્રીવઃ હર્યૃ ક્ષાણાં રાજ્યે ગણેશ્વરઃ સ્થાપિતઃ||

Rama Tika says - તતઃ પ્રતિજ્ઞાકરણાનન્તરં તેન રામેણ વાલિનં હત્વા હર્યક્ષાણાં ગણેશ્વરઃ તદ્યોગ્યઃ સુગ્રીવઃ રાજ્યે સ્થાપિતઃ||

||Sloka meanings||

તતઃ તેન રાજપુત્રેણ -
then by the prince
વાલિનં મૃથે હત્વા -
killing Vali in a battle
સુગ્રીવઃ હર્યૃ ક્ષાણાં રાજ્યે -
Sugriva in the kingdom of Vanaras
ગણેશ્વરઃ સ્થાપિતઃ-
was made as the king

||Sloka summary||

"Then the prince killing Vali in a battle , made Sugriva as the leader of the kingdom of Vanaras." ||51.10||

||Sloka 51.11||

ત્વયા વિજ્ઞાતપૂર્વશ્ચવાલી વાનરપુંગવઃ |
રામેણ નિહત સજ્ઞ્ખ્યેશરેણૈકેન વાનરઃ||51.11||

સ|| વાલી વાનરપુંગવઃ ત્વયા વિજ્ઞાતપૂર્વઃ ચ | વાનરઃ રામેણ સંખ્યે એકેન શરેન નિહતઃ||

||Sloka meanings||

વાલી વાનરપુંગવઃ -
Vali, the best of Vanaras
ત્વયા વિજ્ઞાતપૂર્વઃ ચ -
known to you earlier.
વાનરઃ રામેણ સંખ્યે -
by Rama in the battle that Vanara
એકેન શરેન નિહતઃ-
was killed with one arrow

||Sloka summary||

"Vali, the best of Vanaras is known to you earlier. He was killed with one arrow by Rama in the war."||51.11||

||Sloka 51.12||

સ સીતા માર્ગમાણે વ્યગ્રઃ સુગ્રીવસત્યસંગરઃ|
હરીન્ સંપ્રેષયામાસ દિશઃ સર્વા હરીશ્વરઃ||51.12||

સ|| સુગ્રીવઃ સત્ય સંગરઃ હરીશ્વરઃ સ સીતા માર્ગમાણે વ્યગ્રઃ દિશઃ સર્વાન્ હરીન્ સંપ્રેષયામાસ ||

||Sloka meanings||

સુગ્રીવઃ સત્ય સંગરઃ -
Sugriva, who battles for truth
સ સીતા માર્ગમાણે હરીશ્વરઃ વ્યગ્રઃ -
the king of Vanaras anxious for searching for Sita
સર્વાન્ દિશઃ હરીન્ સંપ્રેષયામાસ -
started sending Vanaras in all directions

||Sloka summary||

"Sugriva, the king of Vanaras who battles for truth, anxious for searching for Sita sent Vanaras in all directions."||51.12||

||Sloka 51.13||

તાં હરીણાં સહસ્રાણિ શતાનિ નિયુતાનિ ચ|
દિક્ષુ સર્વાસુ માર્ગન્તે હ્યથશ્ચોપરિચામ્બરે||51.13||

સ|| હરીણાં સહસ્રાણિ શતાનિ નિયુતાનિ ચ તામ્ સર્વાસુ દિક્ષુ અથશ્ચ ઉપરિ અંબરે ચ માર્ગંતે||

||Sloka meanings||

હરીણાં સહસ્રાણિ શતાનિ નિયુતાનિ ચ -
thousands and hundreds of Vanaras are deployed
તામ્ સર્વાસુ દિક્ષુ માર્ગંતે -
searching for her in all directions
અથશ્ચ ઉપરિ અંબરે ચ -
in the skies and in the underworld too

||Sloka summary||

"Thousands of Vanaras are deployed for searching for her in all directions, in the skies and in the underworld too." ||51.13||

||Sloka 51.14||

વૈનતેયસમાઃ કેચિત્કેચિત્ તત્રાનિલોપમાઃ|
અસંગતયઃ શીઘ્રા હરિવીરા મહાબલાઃ||51.14||

સ|| હરિવીરાઃ મહાબલાઃ અસંગતયઃ શીઘ્રાઃ કેચિત્ વૈનતેયસમાઃ કેચિત્ અનિલોપમાઃ|

||Sloka meanings||

હરિવીરાઃ મહાબલાઃ -
Vanaras powerful
અસંગતયઃ શીઘ્રાઃ -
swift and can go without touching the ground
કેચિત્ વૈનતેયસમાઃ -
some like Garuda
કેચિત્ અનિલોપમાઃ -
some like wind god

||Sloka summary||

"Vanaras, swift footed powerful , some like Garuda, some like wind god, went without touching the ground." ||51.14|

||Sloka 51.15||

અહં તુ હનુમાન્નામ મારુતસ્ય ઔરસસ્સુતઃ|
સીતાયાસ્તુ કૃતે તૂર્ણં શતયોજનમાયતમ્||51.15||
સમુદ્રં લંઘયિત્વૈવ તાં દિદ્રુક્ષુરિહાગતઃ|

સ|| અહં હનુમાન્ નામ મારુતસ્ય ઔરસ સુતઃ | સીતાયાસ્તુ કૃતે તૂર્ણમ્ શતયોજનં આયતં સમુદ્રં લંઘયિત્વૈવ દિદૃક્ષુ રિહાગતઃ |

||Sloka meanings||

અહં હનુમાન્ નામ -
I am called Hanuman
મારુતસ્ય ઔરસ સુતઃ -
Maruti's own son
સીતાયાસ્તુ કૃતે તૂર્ણમ્ દિદૃક્ષુ -
Looking for Sita I quickly
શતયોજનં આયતં સમુદ્રં -
the hundred Yojana wide ocean.
લંઘયિત્વૈવ ઇહાગતઃ -
having crossed came here

||Sloka summary||

"I am called Hanuman , Maruti's own son. Looking for Sita I quickly jumped across the hundred Yojana wide ocean." ||51.15||

||Sloka 51.16,17||

ભ્રમતા ચ મયા દૃષ્ટા ગૃહે તે જનકાત્મજા||51.16||
તદ્ભવાન્ દૃષ્ટધર્માર્થઃ તપઃ કૃત પરિગ્રહઃ|
પરદારાન્ મહાપ્રાજ્ઞ નોપરોદ્ધું ત્વમર્હસિ||51.17||

સ|| ભ્રમતા મયા તે ગૃહે જનકાત્મજા દૃષ્ટા| ભવાન્ દૃષ્ટધર્માર્થઃ |તપઃ કૃતપરિગ્રહઃ | તત્ મહાપ્રાજ્ઞ ત્વં પરદારાન્ ઉપરોદ્ધં ન અર્હસિ||

Govindaraja Tika says- દૃષ્ઠધર્માર્થઃ શાસ્ત્રેણ વિદિતધર્માર્થ સ્વરૂપ ઇત્યર્થઃ| તપઃ કૃતપરિગ્રહઃ તપસિ વિષયે કૃત સ્વીકારઃ યદ્વા તપસા સ્વયં પરિગ્રહઃ|

||Sloka meanings||

ભ્રમતા તે ગૃહે જનકાત્મજા -
while moving around in your palace
મયા જનકાત્મજા દૃષ્ટા -
the daughter of Janaka was seen by me
ભવાન્ દૃષ્ટધર્માર્થઃ -
you are knower of the truth of righteousness,
તપઃ કૃતપરિગ્રહઃ -
performed great austeritiesતપસ્સુ
તત્ મહાપ્રાજ્ઞ - such a very wise person
ત્વં પરદારાન્ ઉપરોદ્ધં ન અર્હસિ -
abducting another's wife is not appropriate for you

||Sloka summary|

"While moving around I have seen the daughter of Janaka in your palace. You are knower of the truth of righteousness, carried great austerities. Such a very wise person , abducting another's wife is not appropriate for you." ||51.16,17||

||Sloka 51.18||

ન હિ ધર્મ વિરુદ્ધેષુ બહ્વાપાયેષુ કર્મસુ|
મૂલઘાતિષુ સજ્જન્તે બુદ્ધિમન્તો ભવદ્વિથાઃ||51.18||

સ|| ભવદ્ભિઃ બુદ્ધિમાનઃ ધર્મવિરુદ્ધેષુ બહ્વાપયેષુ મૂલઘાતિષુ કર્મસુ ન સજ્જંતે હિ ||

||Sloka meanings||

ભવદ્ભિઃ બુદ્ધિમાનઃ -
by you who is wise
ધર્મવિરુદ્ધેષુ બહ્વાપયેષુ -
unrighteous involving danger
મૂલઘાતિષુ કર્મસુ -
actions that strike at the root of existence
ન સજ્જંતે હિ-
are surely not taken up

||Sloka summary||

" Actions which are unrighteous, which strike at the very root of existence are not taken up by wise people like you." ||51.18||

||Sloka 51.19||

કશ્ચ લક્ષ્મણમુક્તાનાં રામકોપાનુવર્તિનામ્|
શરણામગ્રતઃ સ્થાતું શક્તો દેવાસુરેષ્વપિ||51.19||

સ|| લક્ષ્મણમુક્તાનાં રામકોપાનુવર્તિનામ્ શરાણાં અગ્રતઃ સ્થાતું દેવાસુરેષ્વપિ કઃ શક્તઃ||

||Sloka meanings||

લક્ષ્મણમુક્તાનાં -
let loose by Lakshmana
રામકોપાનુવર્તિનામ્ શરાણાં -
arrows of an angered Rama
અગ્રતઃ સ્થાતું - to stand in front of them
દેવાસુરેષ્વપિ કઃ શક્તઃ -
who among Devas and Asuras has the power?

||શ્લોકતાત્પર્યમુ||

"Who among Devas and Asuras has the power to stand in front of the arrows let loose by Lakshmana or an angered Rama." ||51.19||

||Sloka 51.20||

ન ચાપિ ત્રિષુ લોકેષુ રાજન્ વિદ્યેત કશ્ચન|
રાઘવસ્ય વ્યળીકં યઃ કૃત્વા સુખમવાપ્નુયાત્||51.20||

સ|| રાજન્ રાઘવસ્ય વ્યલીકં કૃત્વા સુખં અવાપ્નુયાત્ ત્રિષુ લોકેષુ કશ્ચન ન વિદ્યેત્ ||

||Sloka meanings||

રાજન્ રાઘવસ્ય વ્યલીકં કૃત્વા -
o king, after displeasing Rama
સુખં અવાપ્નુયાત્ -
one who can experience happiness
ત્રિષુ લોકેષુ કશ્ચન ન વિદ્યેત્ -
none in the three worlds

||Sloka summary||

"Oh King ! After displeasing Rama there is none in the three worlds who can experience happiness."||51.20||

||Sloka 51.21||

તત્ત્રિકાલહિતં વાક્યં ધર્મ્યમર્થાનુબન્દિ ચ|
મન્યસ્વ નરદેવાય જાનકી પ્રતિદીયતામ્||51.21||

સ|| તત્ ત્રિકાલહિતં ધર્મ્યં અર્થાનુબંધિ ચ વાક્યં મન્યસ્વ| નરદેવાય જાનકી પ્રતિદીયતામ્||

Tilaka Tika says- તત્તસ્માત્ ત્રિકાલહિતમ્ સીતાદાનેન પૂર્વ અપરાધનાશત્વાત્ વર્તમાનૈશ્વર્યાઅવિરોધાત્ ભાવિશુભહેતુત્વાત્ ત્રિકાલહિતમ્|તદેવ વાક્યમાહ સીતા પ્રદીયતામ્||

||Sloka meanings||

તત્ ત્રિકાલહિતં -
that which is good for all three times
ધર્મ્યં અર્થાનુબંધિ ચ વાક્યં -
words which are righteous and protect wealth
મન્યસ્વ - please hear
નરદેવાય જાનકી પ્રતિદીયતામ્ -
return Sita to the king of men

||Sloka summary||

"Think of these words good for all three times, which are righteous, which provide you with material wealth. Oh King ! Janaki may be returned to the king of men." ||51.21||

Elaborating on "good for all three times", Tilaka Tika says "Giving away Sita is good for all times, for the past the sin of carrying away Sita, the present allows him to have riches of all types and the future predictable good happenings".

This is indeed a sincere sober advice from Hanuma. Return Sita to Rama, the king of men. That action alone will save him from all past, present and future troubles.

||Sloka 51.22||

દૃષ્ઠા હીયં મયા દેવી લબ્દં ય દિહ દુર્લભમ્|
ઉત્તરં કર્મ યત્ શેષં નિમિત્તં તત્ર રાઘવઃ||51.22||

સ|| મયા ઇયમ્ દેવી દૃષ્ટાહિ યત્ દુર્લભં ઇહ લબ્ધં | ઉત્તરં યત્ કર્મ શેષં તત્ર રાઘવઃ નિમિત્તં||

યદ્વાનરકોટિભિરપિ દુર્લભં સીતા દર્શનં તત્ મયા લબ્ધં

||Sloka meanings||

મયા ઇયમ્ દેવી દૃષ્ટા હિ -
I have seen this lady
યત્ દુર્લભં ઇહ લબ્ધં -
that which is very difficult is done
ઉત્તરં યત્ કર્મ શેષં -
course of further action
તત્ર રાઘવઃ નિમિત્તં-
will be planned by Rama

||Sloka summary||

" I have seen this lady. That which is very difficult is done . The course of further action will be planned by Rama".||51.22||

Hanuma also cuts off other avenues of denial, which the culprits normally tend to use. Hanuma says very clearly.

'દૃષ્ટા હીયં મયા દેવી"

He confirms that he has seen Sita, which was exceedingly difficult. So, denial is an impossibility for Ravana. Further course of action is to be taken by Rama. But Hanuma holds an olive branch.

||Sloka 51.23||

લક્ષિતેયં મયા સીતા તથા શોકપરાયણા|
ગૃહ્યાયાં નાભિજાનાસિ પજ્ઞ્ચાસ્યામિવ પન્નગીં||51.23||

સ|| તથા શોકપરાયણા ઇયં સીતા મયા લક્ષિતા પંચાસ્યં પન્નગીં ઇવ યાં ગૃહ્ય નાભિજાનાસિ||

||Sloka meanings||

તથા શોકપરાયણા ઇયં સીતા -
this Sita immersed in sorrow
મયા લક્ષિતા - seen by me
યાં ગૃહ્ય -
whom you have abducted
પંચાસ્યં પન્નગીં ઇવ -
is like a five headed serpent
નાભિજાનાસિ -
you are not knowing

||Sloka summary||

"You are not knowing, that this Sita immersed in sorrow , whom I have seen and you have abducted, is like a five headed serpent ". ||51.23||

||Sloka 51.24||

નેયં જરયિતું શક્યા સાસુરૈરમરૈરપિ|
વિષસંસૃષ્ટ મત્યર્થં ભુક્તમન્નમિવૌજસા||51.24||

સ|| અત્યર્થં વિષસંસૃષ્ટં ભુક્તં અન્નં ઇવ ઇયં સાસુરૈઃ અમરૈઃ અપિ ઓજસા જરયિતું ન શક્યા ||

Rama Tika says - અત્યર્થમત્યન્તં વિષસંસ્પૃષ્ટં ઓજસા ભુક્તં અન્નમિવ ઇયં સીતા જરયિતું ગોપયિતું અત્યર્થઃ ન શક્યા|

||Sloka meanings||

અત્યર્થં વિષસંસૃષ્ટં -
mixed with excessive venom
ભુક્તં અન્નં ઇવ -
food that was eaten
ઇયં સાસુરૈઃ અમરૈઃ અપિ -
even for Suras and Asuras , this lady
ઓજસા જરયિતું ન શક્યા -
to absorb and digest

||Sloka summary||

"Like the food mixed with venom, which is eaten cannot be absorbed, this one too cannot be hidden by Devas or Asuras." ||51.24||

||Sloka 51.25||

તપઃ સન્તાપલબ્દસ્તે યોઽયં ધર્મપરિગ્રહઃ|
ન સ નાશયિતું ન્યાય આત્મ પ્રાણપરિગ્રહઃ||51.25||

સ|| તપઃ સંતાપલબ્ધઃ તે યઃ અયં ધર્મપરિગ્રહઃ આત્મપ્રાણપરિગ્રહઃ સઃ નાશયિતું ન ન્યાય્યઃ||

Rama Tika says - તપઃ સંતાપેન તપસઃ કરણેન લબ્ધઃ યઃ કર્મ પરિગ્રહઃ ધર્મ સાધકઃ મહૈશ્વર્યં ઇત્યર્થઃ , સઃ યશ્ચ આત્મ પ્રાણ પરિગ્રહઃ વ પ્રાણસ્ય પરિગ્રહઃ ચિરજીવત્વં ઇત્યર્થઃ સ ચ નાશયિતું વિધ્વંસયિતુમ્ ન ન્યાયઃ|

||Sloka meanings||

તપઃ સંતાપલબ્ધઃ તે -
accumulated by virtue of austerities
યઃ અયં ધર્મપરિગ્રહઃ -
accumulated by virtue of righteous actions
આત્મપ્રાણપરિગ્રહઃ સઃ -
accumulated boons protecting your life
નાશયિતું ન ન્યાય્યઃ-
destroying them is not proper

||Sloka summary||

"It is not proper that the accumulated righteousness by the virtue of austerities acquired by you, accumulated boons protecting your life, are destroyed." ||51.25||

||Sloka 51.26||

અવધ્યતાં તપોભિર્યાં ભવાન્ સમનુપશ્યતિ|
આત્મનઃ સાસુરૈર્દેવૈર્હેતુઃ તત્રાપ્યયં મહાન્||51.26||

સ|| ભવાન્ તપોભિઃ આત્મનઃ સાસુરૈઃ દેવૈઃ યામ્ અવધ્યતાં સમનુપશ્યસિ તત્રાપિ અયં મહાન્ હેતુઃ ||

Rama Tika says- નનુ મમ વરહેતુક અવધ્યત્વાત્ કથં વિધાત ઇત્યત્ આહ અવધ્યતામ્ ઇતિ| તપોભિઃ તપહેતુક વરપ્રાપ્ત્યા સુરાદિભિઃ આત્મનો અવધ્યતાં યાં ભવાન્ અનુપશ્યતિ તત્ર અયં મહાન્ હેતુઃ કારણં|

||Sloka meanings||

ભવાન્ તપોભિઃ -
by virtue of penance
સાસુરૈઃ દેવૈઃ યામ્ -
by Asura and Devas by whom
આત્મનઃ અવધ્યતાં સમનુપશ્યસિ -
you think yourself to be free from being killed
તત્રાપિ અયં મહાન્ હેતુઃ -
even there, there is a reason for concern

||Sloka summary||

"By virtue of penance you think yourself to be free from being killed by Asura and Devas. Even there, there is a reason for concern". ||51.26||

||Sloka 51.27||

સુગ્રીવો નહિ દેવોઽયં નાસુરો ન ચ રાક્ષસઃ|
ન દાનવો ન ગંધર્વો ન યક્ષો ન ચ પન્નગઃ||51.27||
તસ્માત્ પ્રાણપરિત્રાણં કથં રાજન્ કરિષ્યસિ|

સ|| સુગ્રીવઃ અયં દેવઃ ન| ન અસુરઃ | ન રાક્ષસઃ | ન દાનવઃ| ન ગંધર્વઃ| ન યક્ષઃ | ન ચ પન્નગઃ|રાજન્ તસ્માત્ પ્રાણ પરિત્રાણં કથં કરિષ્યસિ||

Rama Tika says- હેતું આહ| સુગ્રીવ ઇતિ| અયં સુગ્રીવઃ રાઘવશ્ચ દેવાદિઃ ન | કિંતુ સુગ્રીવો હરીશ્વરઃ રાઘવશ્ચ માનુષઃ નિત્યમનુપ્યઃ એતેન આભ્યાં ત્વ અભયદાનં નાસ્તીતિ સૂચિતં તસ્માત્ પ્રાણ પરિત્રાણાં કથં કરિષ્યસિ||

||Sloka meanings||

સુગ્રીવઃ અયં દેવઃ ન -
this Sugriva is not a God
ન અસુરઃ ન રાક્ષસઃ -
not an Asura. not a Rakshasa
ન દાનવઃ ન ગંધર્વઃ -
not a Danava or Gandharva
ન યક્ષઃ ન ચ પન્નગઃ -
not Yaksha, not a Punnaga
રાજન્ તસ્માત્ પ્રાણ પરિત્રાણં કથં કરિષ્યસિ -
O King how will you protect your life

||Sloka summary||

"Sugriva is not a God. Not an Asura. Not a Rakshasa. Not a Danava or Gandharva or Yaksha. Oh King how will you protect your life".||51.27||

Here, Hanuma is directly questioning Ravana about his boon. Sugriva is a Vanara and Raghava is a human. Ravana is not protected against both by his boon.

||Sloka 51.28||

ન તુ ધર્મોપસંહારં અધર્મફલસંહિતમ્||51.28||
તદેવ ફલમન્વેતિ ધર્મશ્ચાધર્મનાશનઃ|

સ|| ધર્મોપસંહારં અધર્મફલસંહિતં ન તુ તત્ ફલમેવ અન્વેતિ |ધર્મશ્ચ અધર્મ નાશનઃ ન||

Rama Tika says- નનુ તપો બલાત્ મમ વિધ્વંસઃ ન એવ ભવિષ્યતિ ઇત્યત આહ - નત્વિતિ| યઃ અધર્મ ફલસંહિતઃ અધર્મસિદ્ધિં પ્રાપ્તઃ અધર્મકારી ઇત્યર્થઃ , તં ધર્મોપસંહારં ધર્મવન્તં અપિ નાન્વેતિ પ્રાપ્નોતિ ધર્મફલં શેષઃ , કિંતુ તદધર્મ ફલમેવ અન્વેતિ| નનુ સર્વેષાં કિંચિત્ અધર્મવત્વસત્વાત્ ધર્મફલપ્રાપ્તિઃ કેષામ્ ચિદપિ ન સ્યાત્ ઇત્યત આહ - ધર્મો વિપુલ સત્કર્મ અનુષ્ઠાનમ્ અધર્મ નાશનઃ અલ્પ અધર્મ વિધ્વંસકઃ એતેન તવ અધર્મસ્ય આધિક્યાત્ ધર્મ ફલં નૈવ ભવિષ્યતી ઇત્યર્થઃ||

||Sloka meanings||.

ધર્મોપસંહારં -
though performing righteous action
અધર્મફલસંહિતં તુ -
one doing unrighteous acts
તત્ ફલમેવ અન્વેતિ -
attains the fruits of those actions
ધર્મશ્ચ અધર્મ નાશનઃ ન -
But dharma does not annul Adharma.

||Sloka summary||

"Though performing righteous action, one doing unrighteous acts attains the fruits of those actions. But dharma does not annul Adharma". ||51.28||

Fruits of righteousness cannot be used in conjunction with unrighteousness. Both yield fruits that are due. Fruits of righteousness do not annul unrighteousness.

Here we hear about righteous and unrighteous actions. Merits acquired through actions of atonement alone destroy the demerits or sins of unrighteous acts. In the absence of atonement, one must face the fruits of unrighteous acts

Hanuma tells the same again.

||Sloka 51.29||

પ્રાપ્ત ધર્મફલં તાવત્ ભવતા નાત્ર ન સંશયઃ||51.29||
ફલમસ્યાપ્યધર્મ્યસ્ય ક્ષિપ્રમેવ પ્રપત્સ્યસે|

સ|| ભવતા ધર્મફલં પ્રાપ્તં તાવત્ અત્ર સંશયઃ ન | અસ્ય અધર્મસ્ય ફલં અપિ ક્ષિપ્રમેવ પ્રપત્સ્યસે||

Tilaka Tika says- નનુ મત્તપસો મે ધર્મં વ્યર્થમેવ ન ઇત્યાહ પ્રાપ્તં ઇતિ| તાવત્ ઇતઃ પૂર્વં એવ ધર્મ ફલં પ્રાપ્તં અતઃ અસ્ય અપહરણ રૂપસ્ય અધર્મસ્ય ફલં ક્ષિપ્રં પ્રપત્સ્યસે |

||Sloka meanings||

ભવતા ધર્મફલં પ્રાપ્તં -
you have obtained righteous fruits
તાવત્ અત્ર સંશયઃ ન -
there is no doubt
અસ્ય અધર્મસ્ય ફલં અપિ -
fruits of this unrighteous conduct too
ક્ષિપ્રમેવ પ્રપત્સ્યસે -
will quickly be attained

||Sloka summary||

"There is no doubt about the righteous fruits you have obtained. These fruits of this unrighteous conduct will quickly be attained".||51.29||

||Sloka 51.30||

જનસ્થાનવથં બુદ્ધ્વા બુદ્ધ્વા વાલિવથં પ્રતિ||51.30||
રામસુગ્રીવ સખ્યં ચ બુદ્ધ્યસ્વ હિત માત્મનઃ|

સ|| જનસ્થાનવધં બુદ્ધ્વા તથા વાલિવથં બદ્ધ્વા રામસુગ્રીવ સખ્યં ચ આત્મનઃ જિતં બુદ્ધ્યસ્વ||

||Sloka meanings||

જનસ્થાનવધં બુદ્ધ્વા -
having known the killings in Janasthana
તથા વાલિવથં બદ્ધ્વા -
knowing the killing of Vali
રામસુગ્રીવ સખ્યં ચ -
friendship of Rama and Sugriva
આત્મનઃ જિતં બુદ્ધ્યસ્વ -
know that you have been conquered

||Sloka summary||

"Having known the killings in Janasthana , the killing of Vali ,and the friendship of Rama and Sugriva, know that you have been conquered too." ||51.30||

||Sloka 51.31||

કામં ખ લ્વહ મપ્યેકઃ સવાજિરથકુજ્ઞરામ્||51.31||
લંકાં નાશયિતું શક્તસ્તસ્યૈષ તુ ન નિશ્ચયઃ|

સ|| અહં એકઃ અપિ સવાજિરથકુંજરામ્ લંકાં નાશયિતું કામં શક્તાઃ ખલુ | એષઃ તુ નિશ્ચયઃ ન||

Tilaka Tika says- સ્વામ્યાજ્ઞાં વિના તદનુષ્ઠાનં અશક્યમિતિ ભાવઃ||

||Sloka meanings||

અહં એકઃ અપિ -
I alone single-handedly
સવાજિરથકુંજરામ્ લંકાં -
Lanka along will all the horses, chariots, and elephants
નાશયિતું કામં શક્તાઃ ખલુ -
capability to destroy surely
એષઃ તુ નિશ્ચયઃ ન -
this is not my resolution

||Sloka summary||

"I alone single-handedly have the capability to destroy the Lanka along will all the horses, chariots, and elephants. This is not my resolution".||51.31||

અંટે સ્વામિ આજ્ઞ લેકુંડા નાશનમુ ચેયનુ અનિ હનુમ ભાવમુ.

||Sloka 51.32||

રામેણ હિ પ્રતિજ્ઞાતં હર્યૃક્ષગણસન્નિધૌ||51.32||
ઉત્સાદનમમિત્રાણાં સીતાયૈસ્તુ પ્રધર્ષિતા|

સ|| રામેણ હર્યક્ષુગણ સન્નિધૌ યૈઃ સીતા પ્રધર્ષિતા અમિત્રાણાં ઉત્સાદનં પ્રતિજ્ઞાતં હિ ||

||Sloka meanings||

રામેણ હર્યક્ષુગણ સન્નિધૌ -
Rama in the presence of all the Vanara groups
યૈઃ સીતા પ્રધર્ષિતા -
by whom Sita was troubled
અમિત્રાણાં ઉત્સાદનં -
to exterminate those enemies
પ્રતિજ્ઞાતં હિ - made a vow

||Sloka summary||

"Rama in the presence of all the Vanara groups took a vow to destroy enemies who trouble Sita". ||51.32||

||Sloka 51.33||

અપકુર્વન્ હિ રામસ્ય સાક્ષાદપિ પુરંદરઃ||51.33||
ન સુખં પ્રાપ્નુયાદન્યઃ કિં પુનસ્ત્વદ્વિધો જનઃ|

સ|| રામસ્ય અપકુર્વન્ સાક્ષાત્ પુરંદરઃ અપિ સુખં ન આપ્નુયાત્ | ત્વત્ વિધઃ કિં પુનઃ||

||Sloka meanings||

રામસ્ય અપકુર્વન્ -
Offending Rama
સાક્ષાત્ પુરંદરઃ અપિ -
even Purandara himself
સુખં ન આપ્નુયાત્ -
cannot live in happiness
ત્વત્ વિધઃ કિં પુનઃ -
what to say of you?

||Sloka summary||

"Offending Rama even Purandara himself cannot live in happiness. What to say of you?".||51.33||

||Sloka 51.34||

યાં સીતે ત્યભિજાનાસિ યેયં તિષ્ટતિ તે વશે||51.34||
કાળરાત્રીતિ તાં વિદ્ધિ સર્વલંકાવિનાશિનીં|

સ|| યાં સીતા ઇતિ અભિજાનાસિ યા ઇયમ્ તે વશે તિષ્ઠતિ તાં સર્વલંકાવિનાશિનીં કાળરાત્રિ ઇતિ વિદ્ધિ||

||Sloka meanings||

યાં સીતા ઇતિ અભિજાનાસિ -
one whom you know as Sita
યા ઇયમ્ તે વશે તિષ્ઠતિ -
one who is under your control living here
તાં સર્વલંકાવિનાશિનીં -
know her as the destroyer of whole of Lanka
કાળરાત્રિ ઇતિ વિદ્ધિ -
the harbinger of dark night

||Sloka summary||

"This one whom you know as Sita who is under your control living here, know her as the destroyer of whole of Lanka , the harbinger of dark night." ||51.34||

||Sloka 51.35||

તદલં કાલપાશેન સીતાવિગ્રહરૂપિણા||51.35||
સ્વયં સ્કન્થાવસક્તેન ક્ષમમાત્મનિ ચિન્ત્યતાં|

સ|| તત્ સીતા વિગ્રહરૂપિણા સ્કન્ધાવસક્તેન કાલપાશેન સ્વયં ( ન ઘ્રિયતાં ) | અલં આત્મનિ ક્ષેમમ્ ચિન્ત્યતામ્ ||

Rama Tika says - સ્વયં સ્કન્ધાવસક્તેન સ્કન્ધયોર્ધૃતેન સીતા વિગ્રહ રૂપિણા કાલપાશેન ન ઘ્રિયતાં ઇત્યર્થઃ | તત્ર હેતુઃ આત્મનિ અત્માર્થં ક્ષેમં ચિન્ત્યતામ્||

||Sloka meanings||

તત્ સીતા વિગ્રહરૂપિણા -
that Sita in that form
સ્કન્ધાવસક્તેન કાલપાશેન -
noose of death around your shoulders
અલં સ્વયં આત્મનિ ક્ષેમમ્ ચિન્ત્યતામ્ -
Enough, think of your own wellbeing

||Sloka summary||

"You are holding the noose of death in the form of Sita on your shoulders. Enough, think of your own wellbeing".||51.35||

||Sloka 51.36||

સીતાયા સ્તેજસા દગ્ધાં રામ કોપપ્રપીડિતામ્||51.36||
દહ્યમાના મિમાં પશ્ય પુરીં સાટ્ટપ્રતોળિકાં|

સ|| સીતાયા તેજસા દગ્ધામ્ રામકોપપ્રપીડિતામ્ દહ્યમાનાં સાટ્ટપ્રતોલિકાં ઇમાં પુરીં પશ્ય ||

દગ્ધાં - દહ્યમાનાં

||Sloka meanings||

સીતાયા તેજસા -
Sita's luster
રામકોપપ્રપીડિતામ્ દહ્યમાનાં -
being burned by Rama's wrath
સાટ્ટપ્રતોલિકાં ઇમાં પુરીં પશ્ય-
see the city of Lanka along with its market places and streets

||Sloka summary||

"See the city of Lanka along with its market places and streets being burned by Rama's wrath and Sita's glowing fire." ||51.36||

||Sloka 51.37||

સ્વાનિ મિત્ત્રાણિ મન્ત્રીંશ્ચ જ્ઞાતીન્ ભાતૄન્ સુતાન્ હિતાન્||51.37||
ભોગાન્દારાં શ્ચ લંકાં ચ મા વિનાશમુપાનય|

સ|| સ્વાનિ મિત્રાણિ મંત્રીંશ્ચ જ્ઞાતીન્ ભાતૄન્ સુતાન્ હિતાન્ ભોગાન્ દારાંશ્ચ લંકાં ચ વિનાશં મા ઉપાનય||

||Sloka meanings||

સ્વાનિ મિત્રાણિ મંત્રીંશ્ચ -
of your clan, brothers, ministers,
જ્ઞાતીન્ ભાતૄન્ સુતાન્ હિતાન્ -
brothers, friends, sons,
ભોગાન્ દારાંશ્ચ લંકાં ચ -
wives' pleasures and Lanka
વિનાશં મા ઉપાનય -
not lead them to destruction

||Sloka summary||

"Do not bring about the destruction of your clan, brothers, friends, ministers, sons, wives and all pleasures". ||51.37||

||Sloka 51.38||

સત્યં રાક્ષસ રાજેંદ્ર શૃણુષ્વ વચનં મમ||51.38||
રામદાસસ્ય દૂતસ્ય વાનરસ્ય ચ વિશેષતઃ|

સ|| રાક્ષસ રાજેંદ્ર મમ દૂતસ્ય વાનરસ્ય વિશેષતઃ રામદાસસ્ય સત્યં વચનં શૃણુસ્વ ||

Govindaraja comment on this Sloka in his Tika says - "રામદાસસ્યેતિ અનેન રામ સામર્થ્યં ઉક્તં|દૂતસ્યેતિ અનેન હિતોપદેશાધિકારઃ| વાનરસ્યેતિ માદ્યસ્થ્યમ્|| લોકાન્ ભૂઃ આદીન્ | સભૂતાન્ પૃથિવ્યાપ્તેજોવાકાશરૂપ પઙ્છમહાભૂતયુક્તાન્| સચરાચરાન્ ચતુર્મુખદ્વારા સ્રુષ્ટજઙ્ગમયુક્તાન્| સંહૃત્ય ફલયાવસાને રુદ્રદ્વારા સ્વયં ચ સંહૃત્ય| પુનઃ કલ્પાદૌ તથૈવ, 'ધાતા યથા પૂર્વમકલ્પયત્' ઇતિ શૃત્યુક્તરીત્યાસ્રષ્ટુમ્ સમર્થઃ| તત્ર પ્રમાણઃ મહાયશા ઇતિ| 'ન તસ્યેશે કશ્ચન તસ્ય નામ મહાદ્યશઃ' ઇતિ હિ શ્રુતિઃ || શ્રુતિસ્મૃતિષુ તથા પ્રસિદ્ધઃ ઇત્યર્થઃ"

||Sloka meanings||

રાક્ષસ રાજેંદ્ર -
O king of Rakshasas
દૂતસ્ય વાનરસ્ય વિશેષતઃ રામદાસસ્ય -
of this messenger a Vanara , specifically the servant of Rama
મમ સત્યં વચનં શૃણુસ્વ-
hear my truthful words

||Sloka summary||

"Oh King of Rakshasas ! Hear the truthful words of this messenger a Vanara , specifically the servant of Rama." ||51.38||

||Sloka 51.39||

સર્વાન્ લોકાન્ સુસંહૃત્ય સભૂતાન્ સ ચરાચરાન્||51.39||
પુનરેવ તથા સ્રષ્ઠું શક્તો રામો મહાયશાઃ|

સ|| રામઃ મહાયશઃ સર્વાન્ લોકાન્ સભૂતાન્ સ ચરાચરાન્ સુસંહૃત્ય પુનરેવ તથા સ્રષ્ટું શક્તઃ ||

||Sloka meanings||

રામઃ મહાયશઃ - Illustrious Rama
સર્વાન્ લોકાન્ સભૂતાન્ સ ચરાચરાન્ -
all the worlds along with all beings
સુસંહૃત્ય - after destroying
પુનરેવ તથા સ્રષ્ટું શક્તઃ -
can again recreate as before

||Sloka summary||

"Illustrious Rama , after destroying all the worlds along with all beings can again recreate as before". ||51.39||

These are words addressed to Ravana.

Here referring to Rama as "મહાયશાઃ" Hanuma hints of divinity of Rama. Ravana is a well-read man. He would know. The only one who can destroy and recreate is the Supreme being. He is also referred to as "મહાયશાઃ" in Shrutis
Hanuma is hoping that Ravana, who is knowledgeable about Shrutis and Smritis, gets the hint of Rama's divinity,

Hanuma is telling Ravana not to fight with such great Rama.

||Sloka 51.40-43||

દેવાસુર નરેન્દ્રેષુ યક્ષરક્ષોગણેષુ ચ||51.40||
વિધ્યાધરેષુ સર્વેષુ ગન્ધર્વેષૂરગેષુ ચ|

સિદ્ધેષુ કિન્નરેન્દ્રેષુ પતત્રિષુ ચ સર્વતઃ||51.41||
સર્વભૂતેષુ સર્વત્ર સર્વકાલેષુ નાસ્તિ સઃ|
યો રામં પ્રતિયુધ્યેત વિષ્ણુતુલ્ય પરાક્રમમ્||51.42||

સ|| વિષ્ણુતુલ્યપરાક્રમં રામં પ્રતિયુધ્યેત દેવાસુરનરેંદ્રેષુ યક્ષરક્ષોગણેષુ ચ સર્વેષુ વિદ્યાધરેષુ ગન્ધર્વેષુ ઉરગેષુ ચ સિદ્ધેષુ ચ કિન્નરેન્દ્રેષુ સર્વતઃ પતત્રિષુ સર્વભૂતેષુ સર્વત્ર સર્વકાલેષુ નાસ્તિ||

||Sloka meanings||

વિષ્ણુતુલ્યપરાક્રમં -
equal to Vishnu in valor
રામં પ્રતિયુધ્યેત -
one who can combat Rama
દેવાસુરનરેંદ્રેષુ યક્ષરક્ષોગણેષુ ચ -
among all of Devas, Asuras, Yakshas and Rakshasas
સર્વેષુ વિદ્યાધરેષુ ગન્ધર્વેષુ ઉરગેષુ ચ -
among all Vidyadharas , Gandharvas, Uragas
સિદ્ધેષુ ચ કિન્નરેન્દ્રેષુ -
Siddhas or Kinnaras
સર્વતઃ પતત્રિષુ સર્વભૂતેષુ -
all over the world, among birds as well as all beings
સર્વત્ર સર્વકાલેષુ નાસ્તિ -
in all places at all times there is none

||Sloka summary||

"Equal to Vishnu in valor , there is none who can combat Rama among all the kings of Devas and Asuras, among the Yakshas and Rakshasas, among all Vidyadharas , Gandharvas, Uragas and Siddhas or Kinnaras. All over the worlds among birds all beings, in all places at all times there is none." ||51.40,42||

"વિષ્ણુવુતો સમાનમૈન પરાક્રમમુ ગલ રામુનિ તો, યુદ્ધમુ ચેયુગલ દેવતલ અસુરુલ યક્ષરાક્ષસ ગણમુલલો ગાનિ વિદ્યાધરુલુ ગંધર્વુલુ સિદ્ધુલલોનૂ કિન્નરુલલો ગાનિ અન્નિ ભૂતમુલલો અન્નિલોકમુલલો અન્નિ કાલમુલલો એવરૂ એક્કડા લેરુ". સર્વલોકમુલકુ ઈશ્વરુડૈન રાજસિંહુડુ રામુનિતો ઈ વિધમુગા અપ્રિયમૈન પનિ (સીતાપહરણમુ) ચેસિન ની જીવિતમુ દુર્લભમુ'.ani

||Sloka 51.43||

સર્વલોકેશ્વર સ્યૈવં કૃત્વા વિપ્રિય મુત્તમં|
રામસ્ય રાજસિંહસ્ય દુર્લભં તવ જીવિતમ્||43||

સ|| સર્વલોકેશ્વરસ્ય રાજસિંહસ્ય રામસ્ય એવં ઉત્તમમ્ વિપ્રિયં કૃત્વા તવ જીવિતમ્ દુર્લભં ||

||Sloka meanings||

સર્વલોકેશ્વરસ્ય -
the Lord of all worlds,
રાજસિંહસ્ય રામસ્ય -
Rama, lion among princes
એવં ઉત્તમમ્ વિપ્રિયં કૃત્વા -
having done this great offence
તવ જીવિતમ્ દુર્લભં -
your life is difficult to sustain

||Sloka summary||

"Having done this great offence to Rama , the Lord of all worlds, lion among princes , your life is difficult to sustain." ||51.43||

||Sloka 51.44||

દેવાશ્ચ દૈત્યાશ્ચ નિશાચરેન્દ્ર
ગંધર્વવિધ્યાધરનાગયક્ષાઃ|
રામસ્ય લોકત્રયનાયકસ્ય
સ્થાતું નશક્તાઃ સમરેષુ સર્વે||51.44||

સ|| નિશાચરેંદ્ર દેવાશ્ચ દૈત્યાશ્ચ ગન્ધર્વવિધ્યાધરનાગયક્ષાઃ સર્વે લોકત્રયનાયકસ્ય રામસ્ય સમરેષુ સ્થાતું ન શક્તાઃ ||

||Sloka meanings||

નિશાચરેંદ્ર -
O the king of night beings
દેવાશ્ચ દૈત્યાશ્ચ -
among Devas Daityas
ગન્ધર્વવિધ્યાધરનાગયક્ષાઃ સર્વે-
Gandharvas Vidyadharas, Nagas, Yakshas
લોકત્રયનાયકસ્ય રામસ્ય -
of Rama the leader of the three worlds.
સમરેષુ સ્થાતું ન શક્તાઃ -
stand in the battle against

||Sloka summary||

"Oh the king of night beings ! There is none among Devas Daityas, Gandharvas, Vidyadharas, Nagas, Yakshas who can stand in the battle against Rama the leader of the three worlds." ||51.44||

||Sloka 51.45||

બ્રહ્મા સ્વયંભૂશ્ચતુરાનનોવા
રુદ્રસ્ત્રિણેત્રઃ ત્રિપુરાન્તકો વા|
ઇન્દ્રો મહેન્દ્રોઃ સુરનાયકો
વા ત્રાતુમ્ ન શક્તા યુધિ રામવધ્યં ||51.45||

સ|| યુધિ રામવધ્યં સ્વયમ્ભૂઃ ચતુરાનનઃ બ્રહ્મા વા ત્રિનેત્રઃ ત્રિપુરાંતકઃ રુદ્રો વા ઇંદ્રઃ સુરનાયકઃ મહેણ્દ્રઃ વા ત્રાતું ન શક્તાઃ||

||Sloka meanings||

યુધિ રામવધ્યં -
one whom Rama has decided to kill
સ્વયમ્ભૂઃ ચતુરાનનઃ બ્રહ્મા વા -
the self-born four headed Brahma
ત્રિનેત્રઃ ત્રિપુરાંતકઃ રુદ્રો વા -
the three eyed destroyer of Tripura, Rudra
ઇંદ્રઃ સુરનાયકઃ મહેણ્દ્રઃ વા -
Indra the leader of Suras or Mahendra
ત્રાતું ન શક્તાઃ- cannot protect

||Sloka summary||

"The self-born four headed Brahma or the three eyed destroyer of Tripura, Rudra or Indra or Mahendra cannot protect in war one whom Rama has decided to kill". ||51.45||

Hanuman emphasizing inevitability of Rama's power. He says neither Brahma the Four-Faced, Self-Created, nor Rudra the Triple-eyed who destroyed the three cities, nor Indra the great Lord of the Suras, can protect one whom Rama has decided to kill'

Then Hanuman stopped.

That is a ringing statement. Govindaraja in his commentary had the following thought. ગો ટી|| ત્રાતુત્વેન પ્રસક્તપ્રધાનદેવતાનિરાકરણ પ્રકરણે
વિષ્ણોરનુપાદનત્વાત્ પારશિષ્યેત્ રામ એવ વિષ્ણુરિતિ પ્રતિપાદિતમ્||

Govindaraja says the following. Hanuma talking about protection (ત્રાતુ),
mentioned the three main gods who cannot protect, the one Rama decides to kill. For emphasis he mentioned each of those three gods,
three times with three different names. By not mentioning Vishnu, he effectively made it clear, that Rama is none other than Vishnu.
Asking Rama for protection is the only way.

That is Hanuma's advice.
He clearly says Rama is the Supreme one.

||Sloka 51.46||

સ સૌષ્ટવો પેત મદીનવાદિનઃ
કપેર્નિશમ્યાપ્રતિમોઽપ્રિયં ચ|
દશાનનઃ કોપવિવૃત્તલોચનઃ
સમાદિશત્ તસ્ય વથં મહાકપેઃ||51.46||

સ|| અપ્રતિમઃ સઃ દશાનનઃ અદીનવાદિનઃ કપેઃ સૌષ્ટવોપેતં અપ્રિયં વચઃ નિશમ્ય કોપવિવૃતલોચનઃ તસ્ય મહાકપેઃ વધં સમાદિશત્ ||

||Sloka meanings||

અપ્રતિમઃ સઃ દશાનનઃ -
ten headed one who has no equals
અદીનવાદિનઃ કપેઃ -
Vanaras skillful
સૌષ્ટવોપેતં અપ્રિયં વચઃ -
unpleasant but well-reasoned words
વચઃ નિશમ્ય - having heard
કોપવિવૃતલોચનઃ -
with eyes rolling in anger
તસ્ય મહાકપેઃ વધં સમાદિશત્ -
ordered the killing of the great Vanara

||Sloka summary||

"The ten headed one who has no equals, hearing the extremely skillful unpleasant words of the Vanara with eyes rolling in anger ordered the killing of the great Vanara". ||51.46||

Hanuma's advice is clear. He clearly says Rama is the Supreme one.

For one whose mind is not in a condition to receive an advice, such an advice is seemingly an unacceptable message. Ravana is not one to accept such advice.

Valmiki says 'The ten headed one who has no equals, hearing the extremely skillful unpleasant words of the Vanara with eyes rolling in anger ordered the killing of the great Vanara'.

Thus, ends the Sarga fifty-one of Sundarakanda in Ramayana

ઇત્યાર્ષે શ્રીમદ્રામાયણે આદિકાવ્યે વાલ્મીકીયે
ચતુર્વિંશત્ સહસ્રિકાયાં સંહિતાયામ્
શ્રીમત્સુંદરકાંડે એકપંચાશસ્સર્ગઃ ||

Thus ends the Sarga fifty-one of Sundarakanda in Ramayana the first poem composed in Sanskrit by the first poet sage Valmiki.

|| om tat sat||