|| Om tat sat ||

శ్లోకార్థతాత్పర్యతత్త్వదీపిక
సుందరకాండ.
అథ ఏకాదశస్సర్గః

శ్లోకార్థ తత్త్వదీపికతో

టీకా త్రయములో ఈ సర్గమీద సంక్షేపముగా ఇలా రాశారు; "మణ్డోదర్యాం జాతాం సీతాత్వబుద్ధిం యుక్తిపర్యాలోచనేన నివర్తయన్ హనుమాన్ పానభూమిగతం రావణం పరితః ప్రసుప్తా నానావస్థాః స్త్రియః అనేక విధానపాత్రాదికం చ అవలోకయత్ । పరదార దర్శనజన్యదురితమ్ విశఞ్కయా వశీకృత మనస్కత్వాత్తత్సంసర్గం నిరాకుర్వస్తత్రాలబ్ధ సీతాశుద్ధిరన్యత్ర అన్వేషణం చ ఉపక్రమతే।

ఈ సర్గలో కథ ; మండోదరిని చూచి మహదానందము పొందిన హనుమంతుడు, ఒక క్షణము ఆగి తను చూచినది సీత కాదని, ఆ అలోచనను తిరస్కరించి మళ్ళీ ఆలోచించసాగాడు. సీతా దేవి రాముని విరహముతో "న స్వప్తుం",అంటే నిద్రపోలేదు; "నభోక్తుం" అంటే భుజింపలేదు; "నాప్యలంకర్తుమ్" అంటే తనను తాను సింగారించుకోలేదు; తను చూచినది "అన్యేయం ఇతి నిశ్చిత్య" అంటే తను చూచినది ఇంకెవరో అని నిశ్చయించుకొని; హనుమంతుడు తన అన్వేషణ మరల సాగించాడు

ఇంకా వెదికినా హనుమంతునికి కనపడినది, "రూపసల్లాప శీలేన" రూపసల్లాపములు గలవారితో, "యుక్తగీతార్థభాషిణా" తగినట్లు పాటలు మాటలు చెప్పగలిగినవారితో,
"అంగనానాం సహస్రేణ" వేలకోలదీ స్త్రీలతో రతి అనుభవించి నిద్రపోతున్నరావణుడే.

ఆ పానశాలలో తిరుగుతూ వుంటే కనపడినది అనేకరకములైన "మృగాణాం మహిషీణాంచ వరాహాణాం చ" మృగముల భోజ్యములే. ఇంకా కనపడినవి అనేకరకములైన పానీయములే. అక్కడ వున్న నారీమణులు నిద్రావశులై "ఒకరినొకరు కౌగలించుకొని", లేక"ఇతర స్త్రీల వస్త్రములను లాగుకొని", రతి రమించిన భంగిమలలో గాఢనిద్రలో ఉన్నారు. అక్కడ వాతావరణములో సువాసనలతో కూడిన వాయువు అన్ని చోట్ల మూర్ఛింప చేస్తూ వీచుతో వుందిట. ఇదంతా భోగ లోకాల వర్ణనలు. సీతాన్వేషణలో ఆత్మాన్వేషణలో ఇవన్నీ హనుమకు పట్టవు.

ఆ మహాతేజోవంతుడైన వానరుడు రావణాంతఃపురములో అంతా శేషములేకుండా చూస్తాడు. కాని రామపత్ని అగు సతీ జానకి మాత్రము కనపడలేదు.

ఇక ఈ సర్గలో శ్లోకాలు అర్థ తాత్పర్యముతో.

|| శ్లోకము 11.01||

అవధూతాయ చ తాం బుద్ధిం బభూవాస్థిత తదా|
జగామ చాపరాం చింతాం సీతాం ప్రతి మహాకపిః||11.1||

స|| మహాకపిః తాం బుద్ధిం అవధూయ అవస్థితః బభూవ| సీతాం ప్రతి అపరం చింతాం జగామ||

తిలక టీకాలో - అవధూయచ తాం బుద్ధిం సీతాసంభావనయా ప్రవృతాం కాపేయ విషయాం బుద్ధిమ్ అవధూయ త్యక్త్వా, అవస్థితః స్థిరతాస్వభావే ప్రతిష్ఠితః, సీతాం ప్రతి తద్విషయామ్ ఇతరామ్ అన్యాం చిన్తామ్ పూర్వచిన్తావిఘటికాం జగామ।

||శ్లోకార్థములు||

మహాకపిః తాం బుద్ధిం అవధూయ -
ఆ మహాకపి ఆ ఆలోచన తిరస్కరించి
అవస్థితః బభూవ -
అక్కడ ఆగిపోయెను
సీతాం ప్రతి - సీత గురించి
అపరం చింతాం జగామ -
ఇంకొక విధముగా అలోచనలో పడెను

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"ఆ మహాకపి ఆ ఆలోచన తిరస్కరించి అక్కడ ఆగిపోయెను. సీత గురించి ఇంకొక విధముగా అలోచనలో పడెను." ||11.01||

ఇక్కడ చూచినది మండోదరి అన్న ఆలోచన తిరస్కరించి ఇంకో విధముగా అలోచన మొదలెట్టాడు అన్నమాట. ఎందుకు అలోచన మార్చాడు అన్నది ముందు శ్లోకములో వింటాము.

|| శ్లోకము 11.02||

న రామేణ వియుక్తా సా స్వప్తు మర్హతి భామినీ|
న భోక్తుం నాప్యలంకర్తుం న పానముపసేవితుమ్||11.02||

స|| భామినీ రామేణా వియుక్తా స్వప్తుం న అర్హతి | భోక్తుం న | న అలంకర్తుం | న పానం ఉపసేవితుమ్||

||శ్లోకార్థములు||

భామినీ రామేణా వియుక్తా -
రాముని విరహముతో ఆ దేవి
స్వప్తుం న అర్హతి - నిద్రపోలేదు
భోక్తుం న - భుజింపలేదు
న అలంకర్తుం - అలంకరించుకొనలేదు
న పానం ఉపసేవితుమ్ - పానములు గైకొనలేదు

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"రాముని విరహముతో ఆ దేవి నిద్రపోలేదు. భుజింపలేదు. అలంకరించుకొనలేదు. పానములు గైకొనలేదు." ||11.02||

|| శ్లోకము 11.03||

నాన్యం నరముపస్థాతుం సురాణామపి చేశ్వరీమ్|
న హి రామః సమః కశ్చిత్ విద్యతే త్రిదశేష్వపి||11.03||
అన్యేయమితి నిశ్చిత్య పానభూమౌ చచార సః|

స|| న అన్యం నరం ఉపస్థాతుం సురాణాం ఈశ్వరమ్ అపి న | రామః సమః త్రిదశేష్వపి న కశ్చిత్ విద్యతే||అయం అన్యః ఇతి నిశ్చిత్య సః పానభూమౌ చచార।

||శ్లోకార్థములు||

న అన్యం నరం ఉపస్థాతుం -
ఇంకొక నరుని సమీపించదు
సురాణాం ఈశ్వరమ్ అపి న -
సురలలోని ఈశ్వరుడైన గాని
రామః సమః -
రాముని తో సమానులు
త్రిదశేష్వపి న కశ్చిత్ విద్యతే -
దేవులలో ఎవరు కూడా లేరు
సః అయం అన్యః ఇతి నిశ్చిత్య -
ఈమె ఇంకెవరో అని నిశ్చయించుకొని
పానభూమౌ చచార -
పానభూమిలో తిరగసాగెను

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"సురలలోని ఈశ్వరుడైన గాని ఇంకొక నరుని సమీపించదు. రాముని తో సమానులు దేవులలో కూడా ఎవరు లేరు. ఈమె ఇంకెవరో అని నిశ్చయించుకొని ఆ హనుమంతుడు పానభూమిలో తిరగసాగెను" ||11.03||

|| శ్లోకము 11.04,05||

క్రీడితే నాపరాః క్లాన్తా గీతేన చ తథాఽపరాః||11.04||
నృత్తేన చాపరాః క్లాన్తాః పాన విప్రహతస్తథా|
మురజేషు మృదఙ్గేషు పీఠికాసు చ సంస్థితాః||11.05||
తథాఽఽస్తరణ ముఖ్యేషు సంవిష్ఠా శ్చాపరా స్త్రియః |

స|| అపరాః క్లీడితేన క్లాంతాః తథా అపరాః గీతేన (క్లాంతాః)।। అపరాః నృత్తేన చ క్లాంతాః |తథా పానవిప్రహతాః (క్లాంతాః అపారాః)| ( అపరాః స్త్రియః) మురజేషు మృదంగేషు పీఠికాసు చ సంస్థితాః || తథా అపరాః స్త్రియః ఆస్థరణ ముఖ్యేషు సంస్థితాః |

||శ్లోకార్థములు||

అపరాః క్లీడితేన క్లాంతాః -
కొందరు స్త్రీలు కామక్రీడలతో అలిసిపోయిరి
అపరాః గీతేన (క్లాంతాః)-
ఇంకొందరు స్త్రీలు గానములతో (అలిసిపోయిరి)
అపరాః నృత్తేన చ క్లాంతాః -
కోందరు నృత్యముతో అలిసిపోయిరి
తథా పానవిప్రహతాః -
కొందరు మద్యపానముతో మత్తిల్లిపడిరి
మురజేషు మృదంగేషు పీఠికాసు చ సంస్థితాః -
మురజముల మీద మృదంగముల మీద పీఠములమీద నిద్రించుచున్నారు
తథా అపరాః స్త్రియః - మరికొందరు స్త్రీలు
ఆస్థరణ ముఖ్యేషు సంస్థితాః -
మెత్తని పరుపులపై నిద్రిస్తున్నారు

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"అక్కడ కొందరు స్త్రీలు కామక్రీడలతో అలిసిపోయిరి. కోందరు నృత్యముతో అలిసిపోయిరి. కొందరు మద్యపానముతో మత్తిల్లిపడిరి. ఇంకొందరు మురజముల మీద మృదంగముల మీద పీఠములమీద నిద్రించుచున్నారు. కొందరు మెత్తని పరుపులపై నిద్రిస్తున్నారు" ||11.04,05||

|| శ్లోకము 11.06,07||

అఙ్గనానాం సహస్రేణ భూషితేన విభూషణైః||11.06||
రూపసల్లాపశీలేన యుక్తగీతార్థ భాషిణా|
దేశకాలాభియుక్తేన యుక్తవాక్యాభిదాయినా||11.07||
రతాభిరతసంసుప్తం దదర్శ హరియూథపః|

స||హరియూథపః విభూషణేన భూషితైః రూపసల్లాపశీలేన యుక్తగీతార్థభాషిణా దేశకాలాభియుక్తేన యుక్తవాక్యాభిధాయినా రతాభిరతసంసుప్తం సహస్రేణ అంగనానాం దదర్శ||

గోవిందరాజులవారు తమ టీకాలో - తత్ర సీతయా అదర్శనాత్ పునరపి రావణస్థానం ఆగత్య దదర్శ ఇత్యాహ - అఙ్గనానామితి। రూపసల్లాపశీలేన స్వసౌన్దర్యవర్ణన శీలేన రావణ రూపవిషయాప్రశంసాశీలేన వా, యుక్తగీతార్థభాషిణా యుక్తం ఉపపన్నమ్ గీతార్థం భాషితుం శీలం అస్యేతి యుక్తగీతార్థభాషీ, తేన దేశకాలాభియుక్తేన దేశకాలాభిజ్ఞేన ఇత్యర్థః; అఙ్గనానాం సహస్రేణ రతాభిరత సంసుప్తమిత్యన్వయః; రత శబ్దేన బాహ్యసురతముచ్యతే, అభిరత శబ్దేన కరణబన్ధాధికముచ్యతే రతాభిరతశ్వాసౌ సంసుప్తశ్చ తం తథా స్నానానులిప్తాదివత్ సమాసః క్రీడాస్వేదేన సుప్తం ఇత్యర్థః॥

||శ్లోకార్థములు||

విభూషణేన భూషితైః - ఆభరణములతో అలంకరింపబడి
రూపసల్లాపశీలేన - రూపసల్లాపములతో
యుక్తగీతార్థభాషిణా- తగిన భాషగల పాటలతో
దేశకాలాభియుక్తేన - దేశకాలానుగుణముగా
యుక్తవాక్యాభిధాయినా - తగిన మాటలు చెప్పగలవారు
రతాభిరతసంసుప్తం - రతిని అనుభవించి నిద్రిస్తున్నవారు
సహస్రేణ అంగనానాం - వేలకొలది స్త్రీలను
హరియూథపః దదర్శ - హనుమ చూచెను

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"ఆ వానరోత్తముడు అందమైన ఆభరణములతో అలంకరింపబడి రూపసల్లాపములతో తగిన భాషగల పాటలతో, దేశకాలానుగుణముగా తగిన మాటలు చెప్పగలవారు , రతిని అనుభవించి నిద్రిస్తున్నవారు, అలాగ వేలకొలదీ స్త్రీలను చూచెను." ||11.06,07||

|| శ్లోకము 11.08||

తాసాం మధ్యే మహాబాహుః శుశుభే రాక్షసేశ్వరః||11.08||
గోష్ఠేమహతి ముఖ్యానాం గవాం మధ్యే యథా వృషః|

స|| తాసాం మధ్యే మహాబాహుః రాక్షసేశ్వరః యథా మహతి గోష్ఠే గవాం మధ్యే వృషః ఇవ శుశుభే ||

||శ్లోకార్థములు||

తాసాం మధ్యే - వారిమధ్యలో
మహాబాహుః రాక్షసేశ్వరః - మహాబాహువులు కల రాక్షస రాజు
మహతి గోష్ఠే గవాం మధ్యే - పెద్ద గోశాలలో గోవుల మధ్య
వృషః ఇవ శుశుభే - ఆంబోతు వలె శోభిస్తున్నాడు

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"వారిమధ్యలో మహాబాహువులు కల రాక్షస రాజు గోశాలలో గోవుల మద్య విరాజిల్లుచున్న ఆంబోతు వలె శోభిస్తున్నాడు." ||11.08||

|| శ్లోకము 11.09||

స రాక్షసేన్ద్ర శుశ్శుభే తాభిః పరివృతః స్వయమ్||11.09||
కరేణుభిర్యథాఽరణ్యే పరికీర్ణో మహాద్విపః|

స|| తాభి పరివృతః సః రాక్షసేంద్రః స్వయం యథా మహారణ్యే కరేణుభిః పరికీర్ణః ద్విపః ఇవ శుశుభే||

||శ్లోకార్థములు||

తాభి పరివృతః -
వారిచే చుట్టబడి
సః రాక్షసేంద్రః స్వయం -
ఆ రాక్షసేంద్రుడు స్వయముగా
యథా మహారణ్యే కరేణుభిః పరికీర్ణః -
మహారణ్యములో ఆడ ఏనుగుల మధ్యలో నున్న
ద్విపః ఇవ శుశుభే -
మదపుటేనుగు వలె శోభిస్తున్నాడు

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"వారిచే చుట్టబడి ఆ రాక్షసేంద్రుడు మహారణ్యములో ఆడ ఏనుగుల మధ్యలో నున్న మదపుటేనుగు వలె శోభిస్తున్నాడు." ||11.09||

|| శ్లోకము 11.10||

సర్వకామైరుపేతాం చ పానభూమిం మహాత్మనః||11.10||
దదర్శ హరిశార్దూలః తస్య రక్షః పతేర్గృహే|

స|| మహాత్మనః హరిశార్దూలః సర్వ కామైః ఉపేతాం పానభూమిం చ తస్య రక్షః పతేః గృహే దదర్శ||

||శ్లోకార్థములు||

మహాత్మనః హరిశార్దూలః -
ఆ వానరులలో శార్దూలము వంటి మహాత్ముడు
సర్వ కామైః ఉపేతాం -
అన్నికోరికలకి తగు పానములున్న
పానభూమిం చ - పానభూమిని
తస్య రక్షః పతేః గృహే దదర్శ -
ఆ రాక్షసరాజు గృహములో చూచెను

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"ఆ వానరులలో శార్దూలము వంటి మహాత్ముడు అన్నికోరికలకి తగు పానములున్న పానభూమిని ఆ రాక్షసరాజు గృహములో చూచెను." ||11.10||

|| శ్లోకము 11.11||

మృగాణాం మహిషాణాం చ వరాహాణాంచ భాగశః||11.11||
తత్ర న్యస్తాని మాంసాని పానభూమౌ దదర్శ సః|

స|| తత్ర పానభూమౌ భాగశః న్యస్తాని మృగాణాం మహిషాణాం చ వరాహాణాం చ మాంసాని దదర్శ||

||శ్లోకార్థములు||

తత్ర పానభూమౌ - ఆ పానభూమిలో
భాగశః న్యస్తాని - విడివిడిగా అమర్చబడిన
మృగాణాం మహిషాణాం చ వరాహాణాం చ -
లేళ్ళ, దున్నల, వరాహముల
మాంసాని దదర్శ - మాంసము చూచెను

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"ఆ పానభూమిలో విడివిడిగా అమర్చబడిన లేళ్ళ మాంసము, దున్నలమాంసము , వరాహముల మాంసము చూచెను." ||11.11||

|| శ్లోకము 11.12||

రౌక్మేషు చ విశాలేషు భాజనేష్వర్థ భక్షితాన్||11.12||
దదర్శ హరిశార్దూలో మయూరాన్ కుక్కుటాంస్తథా|

స|| హరిశార్దూలః రౌక్మేషు విశాలేషు భాజనేషు అర్థభక్షితాన్ మయూరాన్ తథా కుక్కుటాన్ దదర్శ||

||శ్లోకార్థములు||

రౌక్మేషు విశాలేషు -
పెద్దపెద్ద బంగారు పాత్రలలో
అర్థభక్షితాన్ మయూరాన్ తథా కుక్కుటాన్ -
సగము తిని విడిచిపెట్టిన నెమలి మాంసము, కోడిమాంసము
హరిశార్దూలః దదర్శ - వానరోత్తముడు చూచెను

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"ఆ వానరోత్తముడు పెద్దపెద్ద బంగారు పాత్రలలో సగము తిని విడిచిపెట్టిన నెమలి మాంసము, కోడిమాంసము చూచెను." ||11.12||

|| శ్లోకము 11.13||

వరాహవార్థ్రాణసకాన్ దధిసౌవర్చలాయుతాన్||11.13||
శల్యాన్ మృగమయూరాంశ్చ హనుమానన్వవైక్షత|

స|| శల్యాన్ దధిసౌవర్చలాయుతాన్ వరాహవార్ధ్రాణసకాన్ మృగమయూరాంశ్చ హనుమాన్ అన్వవైక్షత||

గోవిందరాజులవారు టీకాలో - వార్ధ్రాణసాః ఛగావిశేషాః ఇతి స్మృతేః ।దధిసౌవర్చలాయుతాన్ దధిసౌవర్చలాభ్యాం సంస్కృతాన్ ఇత్యర్థః। సౌవర్చలం రుచకాఖ్యో లవణ విశేషః । శల్యాన్ శ్వావిదః। మృగమయూరాదీనాం పునః కథనం ప్రదేశ భేదాత్ ।

||శ్లోకార్థములు||

శల్యాన్ దధిసౌవర్చలాయుతాన్ -
పెరుగు సౌవర్చమనే లవణముతో ఊరిపోసిన ఎముకలను
వరాహవార్ధ్రాణసకాన్ - వరాహము వార్ద్రాణసకాలనే
మృగమయూరాంశ్చ - పక్షుల లేళ్ళ నెమళ్ళ (మాంసాలను)
హనుమాన్ అన్వవైక్షత - హనుమంతుడు చూచెను

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"పెరుగు సౌవర్చమనే లవణముతో ఊరిపోసిన ఎముకలను, వరాహము వార్ద్రాణసకాలనే పక్షుల లేళ్ళ నెమళ్ళ మాంసాలను కూడా చూచెను." ||11.13||

|| శ్లోకము 11.14,15||

క్రకరాన్ వివిధాన్ సిద్ధాం శ్చకోరానర్థభక్షితాన్||11.14||
మహిషాన్ ఏకశల్యాంశ్చ ఛాంగాంశ్చ కృతనిష్ఠితాన్|
లేహ్యానుచ్చావచాన్ పేయాన్ భోజ్యాని వివిధానిచ||11.15||

స||వివిధాన్ సిద్ధాన్ క్రకరాన్ చకోరాన్ మహిషాన్ ఏకశల్యాంశ్చ ఛగాంశ్చ ఉచ్చవచాన్ లేహ్యాన్ పేయాన్ వివిధాని అర్థభక్షితాన్ భోజ్యాని చ (హనుమాన్ అన్వవైక్షత)||

||శ్లోకార్థములు||

వివిధాన్ సిద్ధాన్ క్రకరాన్ -
అనేకవిధములుగా సిద్ధముగానున్న కొక్కెర మరియు
చకోరాన్ మహిషాన్ ఏకశల్యాంశ్చ -
చకోర పక్షుల , దున్నపోతుల, ఒకే ఎముక గల మత్స్యముల
ఛగాంశ్చ- మేకల మాంసమును
ఉచ్చవచాన్ లేహ్యాన్ పేయాన్ -
అనేక రకముల లేహ్యములను పానీయములను
వివిధాని అర్థభక్షితాన్ భోజ్యాని చ -
అనేక రకముల సగము తినబడిన పదార్థములను (చూచెను)

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"అక్కడ సిద్ధముగానున్న కొక్కెర మరియు చకోర పక్షుల , దున్నపోతుల, ఒకే ఎముక గల మత్స్యముల, మేకల మాంసమును, లేహ్యములను , పానీయములను, అనేక రకముల సగము తినబడిన పదార్థములనుచూచెను." ||11.14,15||

|| శ్లోకము 11.16-17||

హారనూపూర కేయూరైః అపవిద్ధైర్మహాధనైః||11.16||
పానభాజన విక్షిప్తైః ఫలైశ్చ వివిధైరపి|
కృతపుష్పోపహారా భూః అధికం పుష్యతి శ్రియమ్||11.17||

స|| తథా ఆమ్లలవణోత్తంసైః వివిధైః రాగషాడభైః అపవిద్ధైః మహాధనైః హారనూపురకేయూరైః పానభాజనవిక్షిప్తైః వివిధైః ఫలైశ్చ కృతపుష్పోపహారా భూః అధికం శ్రియం పుష్యతి||

||శ్లోకార్థములు||

తథా ఆమ్లలవణోత్తంసైః -
అలాగే ఆమ్ల లవణములు గల
రాగషాడభైః -
వివిధరకముల రసములతో చేసిన భక్ష్యములతో
అపవిద్ధైః హారనూపురకేయూరైః -
పక్కన వేయబడిన అమూల్యమైన హరములతో కేయూరములతో
పానభాజనవిక్షిప్తైః వివిధైః ఫలైశ్చ-
పెద్ద పానపాత్రలలో ఉంచబడిన అనేకరకములైన ఫలములతో
కృతపుష్పోపహారా -
పుష్పములతో వెదజల్లబడిన
భూః అధికం శ్రియం పుష్యతి -
ఆ పానశాల భూమి ఎంతో శోభను సంతరించుకున్నది.

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"అలాగే ఆమ్ల లవణములు ముఖ్యముగా గల వివిధరకముల రసములతో చేసిన భక్ష్యములతో, అమూల్యమైన హరములతో కేయూరములతో, పెద్ద పానపాత్రలలో ఉంచబడిన అనేక రకములైన ఫలములతో, పుష్పములతో వెదజల్లబడిన ఆ పానశాల భూమి ఎంతో శోభను సంతరించుకున్నది." ||11.16,17||

|| శ్లోకము 11.18 ||

తత్ర తత్ర చ విన్యస్తైః సుశ్లిష్ఠైః శయనాసనైః |
పానభూమిర్వినా వహ్నిః ప్రదీప్తే వోపలక్ష్యతే||11.18||

స|| పానభూమిః తత్ర తత్ర విన్యస్తైః సుశ్లిష్ఠైః శయనాసనైః వినా వహ్నిం ప్రదీప్తేవ ఉపలక్ష్యతే ||

||శ్లోకార్థములు||

తత్ర తత్ర విన్యస్తైః సుశ్లిష్ఠైః -
అక్కడక్కడ అందముగా అమర్చబడియున్న
శయనాసనైః - శయనాసనములతో
పానభూమిః - ఆ పాన భూమి
వినా వహ్నిం ప్రదీప్తేవ -
అగ్నిలేకుండా ప్రజ్వలిస్తున్నట్లుగా వున్నది

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"అక్కడక్కడ అందముగా అమర్చబడియున్న శయనాసనములతో ఆ పాన శాల అగ్నిలేకుండా ప్రజ్వలిస్తున్నట్లుగా వున్నది." ||11.18||

|| శ్లోకము 11.19 ||

బహుప్రకారైర్వివిధైః వరసంస్కారసంస్కృతైః|
మాంసైః కుశలసంపృక్తైః పానభూమిగతైః పృథక్||11.19||

స|| బహుప్రకారైః వివిధైః వరసంస్కారసంస్కృతైః కుశల సంపృక్తైః పృథక్ పానభూమి గతైః మాంసైః ||

||శ్లోకార్థములు||

కుశల సంపృక్తైః - కుశలులైన వంటవారు చేసిన
బహుప్రకారైః వివిధైః - అనేకప్రకారములైన విధముగా
వరసంస్కారసంస్కృతైః మాంసైః -
మిక్కిలి రసవత్తరముగా చేయబడిన మాంసములు
పానభూమిగతైః పృథక్ - పానభూమిలో అమర్చబడినవి

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"అనేకప్రకారములైన విధముగా కుశలులైన వంటవారు చేసిన భక్ష్యములతో మాంసములతో అ పానశాల అమర్చబడియున్నది" ||11.19||

|| శ్లోకము 11.20||

దివ్యాః ప్రపన్నా వివిధాః సురాః కృతసురా అపి |
శర్కరాఽఽసవ మాధ్వీక పుష్పాసవ ఫలాసవాః||11.20||
వాసచూర్ణైశ్చ వివిధైః మృష్టాః తైః తైః పృథక్ పృథక్|

స|| దివ్యాః ప్రసన్నాః వివిధాః సురాః శర్కరాఽఽసవ మాధ్వీక పుష్పాసవ ఫలాసవాః కృతసురాః అపి తైస్తైః వివిధైః వాసచూర్ణైః పృథక్ పృథక్ మృష్టాః||

||శ్లోకార్థములు||

దివ్యాః ప్రపన్నా- దివ్యమైన ప్రసన్నాత్మకమైన
వివిధాః సురాః - అనేకరకముల పానీయములు
కృతసురా అపి - కృత్తిమ పానీయములతో
శర్కరాఽఽసవ మాధ్వీక పుష్పాసవ ఫలాసవాః -
చక్కెర తేనె పువ్వులు ఫలముల తో చేయబడిన పానీయములు
వాసచూర్ణైశ్చ వివిధైః మృష్టాః -
వివిధములైన వాసనగల చూర్ణములతో రుచికరమైనవి

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"దివ్యమైన ప్రసన్నాత్మకమైన అనేకరకముల పానీయములు, కృత్తిమ పానీయములతో, చక్కెర తేనెపువ్వులు ఫలముల తో చేయబడిన పానీయములు వివిధములైన వాసనగల చూర్ణములతో రుచికరమైన కలపబడినవి అచట కలవు" ||11.20||

|| శ్లోకము 11.21,22||

సంతతా శుశుభే భూమిర్మాల్యైశ్చ బహుసంస్థితైః||11.21||
హిరణ్మయైశ్చ వివిధైర్భాజనైః స్ఫాటికైరపి|
జామ్బూనదమయైశ్చాన్యైః కరకైరభిసంవృతా||11.22||

స|| బహుశంస్థితైః మాల్యైశ్చ సంతతా హిరణ్మయైః స్ఫాటికైరపి వివిధైః భాజనైః జామ్బూనదమయైః అన్యైః కరకైః అభిసంవృతా భూమిః శుశుభే ||

||శ్లోకార్థములు||

బహుశంస్థితైః మాల్యైశ్చ - సర్వత్ర అలంకరింపబడిన మాలలతో
హిరణ్మయైః స్ఫాటికైరపి - బంగారు స్ఫటికములతో చేయబడిన
వివిధైః భాజనైః - వివిధ రకముల భోజ్య పాత్రలతో
జామ్బూనదమయైః అన్యైః కరకైః - బంగారు మయమైన ఇతర పాత్రలతో
అభిసంవృతా భూమిః శుశుభే-
నిండి వున్న ఆ పాన భూమి శోభించుచుండెను

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"సర్వత్ర అలంకరింపబడిన మాలలతోనూ, బంగారు స్ఫటికములతో చేయబడిన పాత్రలతోనూ, బంగారుమయమైన ఇతర పాత్రలతో నిండి ఆ పానభూమి శోభించుచుండెను."||11.22||

|| శ్లోకము 11.23||

రాజతేషు చ కుంభేషు జామ్బూనదమయేషు చ |
పానశ్రేష్ఠం తదా భూరి కపిః తత్ర దదర్శ హ ||11.23||

స|| కపిః తదా రాజతేషు జామ్బూనదమయేషు కుంభేషు భూరి పానశ్రేష్ఠం తత్ర దదర్శ హ||

||శ్లోకార్థములు||

రాజతేషు జామ్బూనదమయేషు కుంభేషు - వెండి బంగారు పాత్రలలో
భూరి పానశ్రేష్ఠం - నింపబడిన శ్రేష్ఠమైన మద్యమును
కపిః తదా దదర్శ - అప్పుడు ఆ వానరుడు చూచెను

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"ఆ వానరుడు వెండి బంగారు పాత్రలలో నింపబడిన శ్రేష్ఠమైన మద్యమును చూసెను."||11.23||

|| శ్లోకము 11.24||

సోఽపశ్య చ్చాతకుంభాని శీధోర్మణిమయాని చ|
రాజతాని చ పూర్ణాని భాజనాని మహాకపిః||11.24||

స|| స మహాకపిః పూర్ణాని శీధోః శాతకుమ్భాని మణిమాయాని చ రజతాని చ భాజనాని అపశ్యత్||

||శ్లోకార్థములు||

స మహాకపిః - ఆ మహాకపి
పూర్ణాని శీధోః - మద్యముతో నింపబడిన
శాతకుమ్భాని మణిమాయాని చ రజతాని -
మణిమయమైన వెండి బంగారు పాత్రలను
భాజనాని అపశ్యత్ - పాత్రలను చూచెను

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"ఆ మహాకపి మద్యముతో నింపబడిన బంగారు పాత్రలను, మణిమయమైన వెండి పాత్రలను చూచెను." ||11.24||

|| శ్లోకము 11.25||

క్వచిత్ అర్థావశేషాణి క్వచి పీతాని సర్వశః|
క్వచిన్నైవ ప్రపీతాని పానాని స దదర్శ హ||11.25||

స|| క్వచిత్ అర్థావశేషాణి క్వచిత్ సర్వశః పీతాని క్వచిత్ నైవ ప్రపీతాని పానాని దదర్శ హ||

||శ్లోకార్థములు||

క్వచిత్ అర్థావశేషాణి - మద్యముతో కొన్ని సగమే నింపబడి వున్నవి
క్వచిత్ సర్వశః పీతాని - కొన్ని పూర్తిగా తాగివేయబడి వున్నవి
క్వచిత్ నైవ ప్రపీతాని పానాని- కొన్ని ముట్టుకోబడినట్లు లేనివి
దదర్శ - చూచెను

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"మద్యముతో కొన్ని సగమే నింపబడి వున్నవి. కొన్ని పూర్తిగా తాగి వేయబడివున్నవి, కొన్ని ముట్టుకోబడినట్లు లేనివి. అట్టివాటిని చూచెను." ||11.25||

క్వచిద్భక్ష్యాంశ్చ వివిధాన్ క్వచిత్పానాని భాగశః|
క్వచిదర్థావశేషాణి పశ్యన్ వై విచచార హ||11.26||

స|| క్వచిత్ వివిధాన్ భక్ష్యాంశ్చ క్వచిత్ పానానిభాగశః క్వచిత్ అవశేషాణి పశ్యన్ విచచార హ||

||శ్లోకార్థములు||

క్వచిత్ వివిధాన్ భక్ష్యాంశ్చ- ఒక చోట అనేకరకములైన భక్ష్యములను
క్వచిత్ పానానిభాగశః - ఒక చోట విడిగా ఉంచబడిన పానీయములను
క్వచిత్ అవశేషాణి - ఒకచోట మిగిలిపోయిన వాటినీ
పశ్యన్ విచచార హ - చూస్తూ (ఆ వానరుడు) తిరుగసాగెను

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"ఒక చోట అనేకరకములైన భక్ష్యములను, ఒక చోట విడిగా ఉంచబడిన పానీయములను, ఒకచోట మిగిలిపోయిన వాటినీ చూస్తూ ఆ వానరుడు తిరుగసాగెను." ||11.26||

|| శ్లోకము 11.27||

క్వచిప్రభన్నైః కరకైః క్వచిదాలోళితైర్ఘటైః|
క్వచిత్సంపృక్తమాల్యాని జలాని ఫలాని చ||11.27||

స|| క్వచిత్ ప్రభిన్నైః కరకైః క్వచిత్ ఆలోలితైః ఘటైః క్వచిత్ సంప్రుక్తమాల్యాని జలాని చ ఫలాని చ (హనుమాన్ దదర్శ)||

||శ్లోకార్థములు||

క్వచిత్ ప్రభిన్నైః కరకైః- ఒక చోట పగిలిన పాత్రలను
క్వచిత్ ఆలోలితైః ఘటైః - ఒక చోట దొర్లుతున్నపాత్రలను
క్వచిత్ సంప్రుక్తమాల్యాని - ఒకచోట తడిసిన పుష్పమాలలను
జలాని చ ఫలాని చ -
జలములను అలాగే ఫలములను కూడా

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"ఒక చోట పగిలిన పాత్రలను, ఒక చోట దొర్లుతున్నపాత్రలను, ఒకచోట తడిసిన పుష్పమాలలను, ఫలములను చూచెను". ||11.27||

|| శ్లోకము 11.28||

శయనాన్ యత్ర నారీణాం శుభ్రాణి బహుధా పునః|
పరస్పరం సమాశ్లిష్య కాశ్చిత్ సుప్తా వరాఙ్గనాః||11.28||

స|| అత్ర నారీణాం శయనాని పునః బహుధా శుభ్రాణి కాశ్చిత్ వరాంగానాః పరస్పరం సమాశ్లిష్య సుప్తాః హనుమాన్ దదర్శ||

||శ్లోకార్థములు||

అత్ర నారీణాం శయనాని - అక్కడ కొన్ని నారీమణుల శయనములు
పునః బహుధా శుభ్రాణి - అనేక విధములుగా శుభ్రముగా వున్నాయి
కాశ్చిత్ వరాంగానాః - కొందరు నారీమణులు
పరస్పరం సమాశ్లిష్య సుప్తాః - ఒకరినొకరు కౌగలించుకొని నిద్రపోతున్నారు

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"అక్కడ కొన్ని నారీమణుల శయనములు శుభ్రముగా వున్నాయి. కొందరు నారీమణులు ఒకరినొకరు కౌగలించుకొని నిద్రపోతున్నారు."

శుభ్రాణి - అనడములో అది ఉపయోగించబడని అందువలన శుభ్రముగా వున్నవి అనవచ్చు.

|| శ్లోకము 11.29||

కాశ్చిచ్చ వస్త్రం అన్యస్యాః స్వపంత్యాః పరిధాయ చ|
ఆహృత్య చ అబలాః సుప్తా నిద్రా బలపరాజితాః||11.29||

స|| కాశ్చిత్ అబలాః నిద్రాబలపరాజితాః అన్యస్యాః స్వపంత్యాః వస్త్రం ఆహృత్య పరిధాయా సుప్తాః (హనుమాన్ దదర్శ)||

||శ్లోకార్థములు||

కాశ్చిత్ నిద్రాబలపరాజితాః -
కోందరు స్త్రీలు నిద్రావశులై
అన్యస్యాః స్వపంత్యాః వస్త్రం ఆహృత్ -
ఇతర స్త్రీల వస్త్రములను లాగుకొని
పరిధాయా సుప్తాః- కప్పుకొని నిద్రలో ఉన్నారు.

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"కొందరు స్త్రీలు నిద్రావశులై పక్కనే నిద్రిస్తున్న ఇతర స్త్రీల వస్త్రములను లాగుకొని కప్పుకొని నిద్రలో ఉన్నారు." ||11.29||

|| శ్లోకము 11.30||

తాసాం ఉచ్చ్వాసవాతేన వస్త్రం మాల్యం చ గాత్రజమ్|
నాత్యర్ధం స్పందతే చిత్రం ప్రాప్య మన్దమివానలమ్||11.30||

స|| తాసాం గాత్రజం వస్త్రం మాల్యాంశ్చ ఉఛ్ఛ్వాసవాతేన మన్దం అనిలం ప్రాప్య ఇవ నాత్యర్థం చిత్రం స్పందతే||

||శ్లోకార్థములు||

తాసాం గాత్రజం వస్త్రం మాల్యాంశ్చ -
వాళ్ళ శరీరము మీద వున్న వస్త్రములు పూలమాలలు
ఉఛ్ఛ్వాసవాతేన - ఉచ్ఛ్వాస నిశ్వాసములతో
మన్దం అనిలం ప్రాప్య ఇవ - చిరుగాలి వీచి కదులుతున్నట్లు
నాత్యర్థం చిత్రం స్పందతే - వున్నదృశ్యము స్పందించుచున్నది.

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"వాళ్ళ శరీరము మీద వున్న వస్త్రములు పూలమాలలు వారి ఉచ్ఛ్వాస నిశ్వాసముల పిల్ల మారుతముతో కొంచెము కదులుతూ వున్న దృశ్యము స్పందించుచున్నది." ||11.30||

|| శ్లోకము 11.31||

చన్దనస్య చ శీతస్య శీథోర్మధురసస్య చ|
వివిధస్య చ మాల్యస్య ధూపస్య వివిధస్య చ||11.31||
బహుధా మారుతః తత్ర గన్ధం వివిధముద్వహన్|

స|| శీతస్య చందనస్య శీథోః మధురస్య చ వివిధస్య మాల్యస్య వివిధస్య ధూపస్య చ వివిధం గంధం మారుతః బహుధా ఉద్వహన్||

||శ్లోకార్థములు||

శీతస్య చందనస్య - చల్లని చందనము
శీథోః మధురస్య చ - మధురమై న పానీయముల
వివిధస్య మాల్యస్య - వివిధ రకముల పూలమాలల
వివిధస్య ధూపస్య - వివిధ రకముల ధూపముల
వివిధం గంధం - సువాసనలతో కూడిన
మారుతః బహుధా ఉద్వహన్ - వాయువు అన్ని చోట్ల వీచ సాగెను

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"అప్పుడు చల్లని చందనము , మధురమై న పానీయముల వివిధ రకముల పూలమాలల ధూపముల సువాసనలతో కూడిన వాయువు అన్ని చోట్ల వీచ సాగెను." ||11.32||

|| శ్లోకము 11.32||

స్నానానాం చన్దనానాం చ ధూపానాం చైవ మూర్చితః||11.32||
ప్రవవౌ సురభిర్గన్ధో విమానే పుష్పకే తదా|

స|| తదా పుష్పకే విమానే స్నానానామ్ చందనానాం చ ధూపానాం చైవ సురభిః గంధః మూర్చితః ప్రవవౌ||

||శ్లోకార్థములు||

తదా పుష్పకే విమానే - అప్పుడు పుష్పక విమానములో
స్నానానామ్ చందనానాం చ ధూపానాం చైవ సురభిః -
స్నాన యోగ్యమైన చందనము ధూపముల సుగంధవాసనలు
మూర్చితః ప్రవవౌ - మూర్ఛింప చేస్తూ వీచ సాగాయి.

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"అప్పుడు పుష్పక విమానములో స్నాన యోగ్యమైన చందనము ధూపముల సుగంధవాసనలు మూర్ఛింప చేస్తూ వీచ సాగాయి." ||11.32||

|| శ్లోకము 11.33||

శ్యామావదాతాః తత్రాన్యాః కాశ్చిత్ కృష్ణా వరాఙ్గనాః||11.33||
కాశ్చిత్ కాఞ్చన వర్ణాంగ్యః ప్రమదా రాక్షసాలయే|

స|| తత్ర రాక్షసాలయే అన్యాః శ్యామావదాతాః కాశ్చిత్ వరాంగనాః కృష్ణాః కాశ్చిత్ ప్రమదాః కాంచనవర్ణాంగ్యః ||

||శ్లోకార్థములు||

తత్ర రాక్షసాలయే - ఆ రాక్షసాలయములో
అన్యాః శ్యామావదాతాః - ఇంకొందరు శ్యామ వర్ణపువారు
కాశ్చిత్ వరాంగనాః కృష్ణాః - కొంతమంది కృష్ణ వర్ణమువారు
కాశ్చిత్ ప్రమదాః కాంచనవర్ణాంగ్యః - కొందరు సువర్ణవర్ణము కలవారు కలరు

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"ఆ రాక్షసాలయములో ఇంకొందరు శ్యామ వర్ణపువారు , కొంతమంది కృష్ణ వర్ణమువారు , కొందరు సువర్ణవర్ణము కలవారు కలరు." ||11.33||

శ్లోకము 11.34||

తాసాం నిద్రావశత్వాచ్చ మదనేన విమూర్ఛితమ్||11.34||
పద్మినీనాం ప్రసుప్తానాం రూపమాసీద్యథైవ చ|

స|| నిద్రావశత్వాచ్చ మదనేన చ విమూర్ఛితమ్ ప్రసుప్తానాం తాసాం రూపం యథా ప్రసుప్తానాం పద్మినీనాం ఇవ ఆసీత్ ||

||శ్లోకార్థములు||

నిద్రావశత్వాచ్చ - నిద్రావశులై
మదనేన చ విమూర్ఛితమ్ ప్రసుప్తానాం-
కామక్రీడలవల మూర్ఛితులై నిద్రపోతున్న
తాసాం రూపం - వారిరూపములు
యథా ప్రసుప్తానాం పద్మినీనాం ఇవ ఆసీత్ -
ముకుళించిన పద్మములు వలే ఉన్నారు.

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"నిద్రావశులై కామక్రీడలవల మూర్ఛితులై నిద్రపోతున్న వారిరూపములు చూస్తే వారు ముకుళించిన పద్మములు వలే ఉన్నారు."||11.34||

|| శ్లోకము 11.35||

ఏవం సర్వం అశేషేణ రావణాంతఃపురం కపిః||11.35||
దదర్శ సుమహాతేజా న దదర్శ జానికీమ్|

స|| సుమహాతేజః కపిః ఏవం సర్వం రావణాంతః పురం అశేషేణ దదర్శ | జానకీం చ నదదర్శ||

||శ్లోకార్థములు||

సుమహాతేజః కపిః - ఆ మహాతేజోవంతుడైన వానరుడు
ఏవం సర్వం - ఇదంతా
రావణాంతః పురం అశేషేణ దదర్శ-
శేషములేకుండా రావణాంతఃపురములో చూచెను
జానకీం చ నదదర్శ - కాని జానకిని మాత్రము చూడలేదు

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"ఆ మహాతేజోవంతుడైన వానరుడు ఇదంతా శేషములేకుండా రావణాంతఃపురములో చూచెను. కాని జానకిని మాత్రము చూడలేదు." ||11.35||

ఆ మహాతేజోవంతుడైన వానరుడు ఇదంతా శేషములేకుండా రావణాంతఃపురములో చూచెను. కాని జానకిని మాత్రము చూడలేదు.

|| శ్లోకము 11.36,||

నిరీక్షమాణశ్చ తదా తాః స్త్రియః స మహాకపిః||11.36||
జగామ మహతీం చింతాం ధర్మసాధ్వసశంకితః |

స|| తథా స్త్రియః నిరీక్షమాణః సః మహాకపిః ధర్మసాధ్వసశంకితః మహతీం చింతాం జగామ||

రామ టీకాలో - నిరీక్షమాణ ఇతి। తాం స్త్రియో నిరీక్షమాణో మహాకపిః ధర్మ సాధ్వసేన ధర్మలోపహేతుక భయేన శఞ్కితః సన్ మహతీం చిన్తాం జగామ। పరదారావరోధస్య పరస్త్రీ సనమూహస్య నిరీక్షణం ధర్మలోపం కరిష్యతి ఇతి।

||శ్లోకార్థములు||

తథా స్త్రియః నిరీక్షమాణః - అలాగ స్త్రీలను నిరీక్షించిన
సః మహాకపిః - ఆ మహాకపి
ధర్మసాధ్వసశంకితః - ధర్మలోపము జరిగెనా అని శంకతో
మహతీం చింతాం జగామ - గొప్ప ఆలోచనలో పడెను.

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"అలాగ స్త్రీలను నిరీక్షించిన ఆ మహాకపి ధర్మలోపము జరిగెనా అని శంకతో గొప్ప ఆలోచనలో పడెను."||11.36||

|| శ్లోకము 11.37||

పరదారావరోధస్య ప్రసుప్తస్య నిరీక్షణమ్||11.37||
ఇదం ఖలు మమాత్యర్థం ధర్మలోపం కరిష్యతి|

స|| ప్రసుప్తస్య పరదారావరోధస్య ఇదం మమ నిరీక్షణమ్ అత్యర్థం ధర్మలోపం కరిష్యతి ||

||శ్లోకార్థములు||

ప్రసుప్తస్య పరదారావరోధస్య - నిద్రించుచున్న పరులభార్యలను
ఇదం మమ నిరీక్షణమ్ - ఈ విధముగా నేను చూచుట వలన
అత్యర్థం ధర్మలోపం కరిష్యతి - చాలా పెద్ద ధర్మలోపము కలిగినది

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"నిద్రించుచున్న పరులభార్యలు నేను ఈ విధముగా చూచుట వలన చాలా పెద్ద ధర్మలోపము కలిగినది"||11.37||

|| శ్లోకము 11.38||

న హి మే పరదారాణాం దృష్ఠిర్విషయవర్తినీ||11.38||
అయం చాత్ర మయాదృష్టః పరదార పరిగ్రహః|

స|| అత్ర మయా పరదారాపరిగ్రహః దృష్టశ్చ మే దృష్టిః పరదారాణాం విషయవర్తినీ న హి ||

రామటీకాలో - హి యద్యపి మమ దృష్టిః పరదారాణాం విషయవర్తిని విషయ ప్రవర్తికా న, తథాపి పరదారాపరిగ్రహః సీటాపహారకః అయం రావణో మయా దృష్టః ఏతేన ఏతత్ దర్శన జనిత పాపస్య పరిహారో నదృశ్యతే ఇతి సూచితమ్ ।

||శ్లోకార్థములు||

అత్ర మయా పరదారాపరిగ్రహః దృష్టశ్చ-
ఇప్పుడు నా చేత పరులభార్యలు చూడబడిరి
మే దృష్టిః పరదారాణాం విషయవర్తినీ న హి -
కాని ఆదృష్టి పరభార్యలపై విషయాను రూపము కాదు

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"ఇప్పుడు నా చేత పరులభార్యలు చూడబడిరి. కాని ఆదృష్టి విషయాను రూపము కాదు". ||11.38||

ఇక్కడ పరులభార్యలను విషయాను రూపముగా చూడలేదు అందువలన ధర్మలోపము పాపము కాదు అన్నమాటలో, పరుల భార్యలను అపహిరించే రావణుని చూశాను కనుక దానికి పాపపరిహారము లేదు అని ధ్వనిస్తుంది అంటారు రామ టీకాలో

|| శ్లోకము 11.39||

తస్య ప్రాదురభూచ్చింతా పునరన్యా మనస్వినః ||11.39||
నిశ్చితైకాన్తచిత్తస్య కార్యనిశ్చయదర్శినీ|

స|| || మనస్వినః నిశ్చితైకాంతచిత్తస్య తస్య పునః కార్యనిశ్చయదర్శినీ పునః అన్యా చింతా ప్రాదురభూత్ ||

||శ్లోకార్థములు||

మనస్వినః నిశ్చితైకాంతచిత్తస్య-
మనోబలసంపన్నుడు , నిశ్చయముగా ఏకాగ్ర చిత్తము కలవాడు
తస్య కార్యనిశ్చయదర్శినీ -
తన కార్యనిర్ణయము చక్కగా తెలినవాడు
పునః అన్యా చింతా ప్రాదురభూత్ -
మరల ఇంకొవిధముగా అలోచించ సాగెను

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"మనోబలసంపన్నుడు , నిశ్చయముగా ఏకాగ్ర చిత్తము కలవాడు, తన కార్యనిర్ణయము చక్కగా తెలినవాడు అయిన హనుమంతుడు మరల ఇంకొవిధముగా అలోచించ సాగెను." ||11.39||

|| శ్లోకము 11.40||

కామం దృష్టా మయాసర్వా విశ్వస్తా రావణస్త్రియః||11.40||
న హి మే మనసః కించిత్ వైకృత్యం ఉపపద్యతే|

స|| విశ్వస్తాః సర్వాః రావణస్త్రియః మయా కామం దృష్టాః మే మనసః కించిత్ వైకృత్యం న ఉపజాయతే హి||

||శ్లోకార్థములు||

విశ్వస్తాః సర్వాః రావణస్త్రియః -
రావణుని పై విశ్వాసము గల రావణ స్త్రీలు అందరు
మయా కామం దృష్టాః - నాచేత తప్పక చూడబడిరి
మే మనసః కించిత్ - కాని నా మనస్సులో ఏవిధమైన
వైకృత్యం న ఉపజాయతే హి| - వికారము కలగలేదు

||శ్లోకతాత్పర్యము||

'' రావణుని పై విశ్వాసము గల రావణ స్త్రీలు నాచేత తప్పక చూడబడిరి. కాని నా మనస్సులో ఏవిధమైన వికారము కలగలేదు". ||11.40||

|| శ్లోకము 11.41||

మనో హి హేతుః సర్వేషాం ఇన్ద్రియాణాం ప్రవర్తనే||11.41||
శుభాశుభా స్వవస్థాసు యచ్చ మే సువ్యవస్థితమ్|

స|| శుభ అశుభాః అవస్థాసు సర్వేషామ్ ఇంద్రియాణాం ప్రవర్తనే మనః హేతుః | మే మనః తచ్చ సువ్యవస్థితమ్||

||శ్లోకార్థములు||

శుభ అశుభాః అవస్థాసు -
శుభ అశుభ అవస్థలలో
సర్వేషామ్ ఇంద్రియాణాం ప్రవర్తనే -
అన్ని ఇంద్రియముల ప్రవర్తనకి
మనః హేతుః - మనసే కారణము
మే మనః తచ్చ సువ్యవస్థితమ్ -
అక్కడ నా మనస్సు స్థిరముగా నున్నది

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"శుభ అశుభ అవస్థలలో అన్ని ఇంద్రియముల ప్రవర్తనకి మనసే కారణము. అక్కడ నా మనస్సు స్థిరముగా నున్నది".||11.41||

|| శ్లోకము 11.42||

నాన్యత్ర హి మయా శక్యా వైదేహీ పరిమార్గితుమ్||11.42||
స్త్రియో హి స్త్రీషు దృశ్యంతే సదా సంపరిమార్గణే|

స|| వైదేహీ అన్యత్ర పరిమార్గితుం మయా న శక్యా హి సదా సంపరిమార్గనే స్రియః స్త్రిషు దృశ్యంతే ||

||శ్లోకార్థములు||

వైదేహీ అన్యత్ర పరిమార్గితుం - వైదేహి ని ఇంకొకచోట వెదుకుట
మయా న శక్యా - నాకు శక్యము కాదు
సదా సంపరిమార్గనే - ఎందుకనగా వెదుకుతటలో
స్రియః స్త్రిషు దృశ్యంతే - స్త్రీలు స్త్రీలలోనే కనపడుదురు కదా

||శ్లోకతాత్పర్యము

" వైదేహి ని ఇంకొకచోట వెదుకుట నాకు శక్యము కాదు ఎందుకనగా స్త్రీలను స్త్రీలమధ్య వెదుకుట సమంజసము." ||11.42||

|| శ్లోకము 11.42||

యస్య సత్త్వస్య యా యోనిః తస్యాం తత్పరిమార్గ్యతే||11.43||
న శక్యా ప్రమదా నష్టా మృగీషు పరిమార్గితుమ్|

స|| యస్య సత్వస్య యా యోనిః తత్ తాస్యామ్ పరిమార్గ్యతే నష్టా ప్రమదా మృగీషు పరిమార్గితుం న శక్యా||

||శ్లోకార్థములు||

యస్య సత్వస్య యా యోనిః -
ఏ జాతి యొక్క ప్రాణిని
తత్ తాస్యామ్ పరిమార్గ్యతే -
ఆ జాతి వారలో వెదకవలసినదే
నష్టా ప్రమదా మృగీషు పరిమార్గితుం -
వెదకబడుచున్న స్త్రీని లేళ్ల మధ్యలో వెదుకుట
న శక్యా - కుదరదు

||శ్లోకతాత్పర్యము||

" ఏ జాతి యొక్క ప్రాణిని ఆ జాతి వారలో వెదకవలసినదే. వెదకబడుచున్న స్త్రీని లేళ్ల మధ్యలో వెదుకుట కుదరదు." ||11.43||

|| శ్లోకము 11.44||

తదిదం మార్గితం తావచ్చుద్ధేన మనసా మయా||11.44||
రావణాన్తః పురం సర్వం దృశ్యతే న చ జానకీ|

స|| తత్ మయా శుద్ధేన మనసా ఇదం సర్వం రావణాన్తః పురం మార్గితుం | జానకీ తు నదృశ్యతే||

||శ్లోకార్థములు||

తత్ మయా శుద్ధేన మనసా -
శుద్ధమైన మనస్సుతో నాచే
ఇదం సర్వం రావణాన్తః పురం మార్గితుం-
ఆ రావణ అంతః పురము వెదకబడినది.
జానకీ తు నదృశ్యతే -
కాని జానకి కనపడలేదు

||శ్లోకతాత్పర్యము||'

"ఆ రావణ అంతః పురము శుద్ధమైన మనస్సుతో నాచే వెదకబడినది. కాని జానకి కనపడలేదు" ||11.44||

|| శ్లోకము 11.45||

దేవగన్ధర్వకన్యాశ్చ నాగకన్యాశ్చ వీర్యవాన్||11.45||
అవేక్షమాణో హనుమాన్ నైవాపశ్యత జానికీమ్|

స|| దేవగన్ధర్వకన్యాశ్చ నాగకన్యాశ్చ అవేక్షమాణః హనుమాన్ వీర్యవాన్ జానకీం నైవ అపశ్యత

||శ్లోకార్థములు||

దేవగన్ధర్వకన్యాశ్చ నాగకన్యాశ్చ-
దేవగంధర్వ కన్యలు నాగకన్యలు
అవేక్షమాణః హనుమాన్ వీర్యవాన్ -
చూస్తున్న పరాక్రమవంతుడైన హనుమంతునికి
జానకీం నైవ అపశ్యత -
జానకి మాత్రము కనపడలేదు

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"దేవగంధర్వ కన్యలు నాగకన్యలు చూస్తున్న హనుమంతునికి జానకి మాత్రము కనపడలేదు." ||11.45||

|| శ్లోకము 11.46||

తా మపశ్యన్ కపిః తత్ర పశ్యం శ్చాన్యా వరస్త్రియః ||11.46||
అపక్రమ్య తదా వీరః ప్రధ్యాతుముపచక్రమే|

స||వీరః కపిః తత్ర తాం అపశ్యన్ అన్యాః వరస్త్రియః పశ్యశ్చ తదా అపక్రమ్య ప్రద్యాతుం ఉపచక్రమే||

||శ్లోకార్థములు||

వీరః కపిః తత్ర తాం అపశ్యన్ -
వీరుడైన ఆ వానరుడు సీతను చూడక
అన్యాః వరస్త్రియః పశ్యశ్చ-
ఇతర వరస్త్రీలను చూచి
తదా అపక్రమ్య - పక్కకు తిరిగి
ప్రద్యాతుం ఉపచక్రమే -
మళ్ళీ అలోచనాపరుడయ్యెను

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"వీరుడైన ఆ వానరుడు సీతను చూడక వరస్త్రీలను చూచి అప్పుడు అన్వేషణ చాలించి మళ్ళీ అలోచనాపరుడయ్యెను." ||11.46||

|| శ్లోకము 11.47||

సభూయ స్తాం పరం శ్రీమాన్ మారుతిర్యత్న మాస్థితః|
అపానభూమి ముత్సృజ్య తద్విచేతుం ప్రచక్రమే||11.47||

స|| శ్రీమాన్ సః మారుతిః ఆపానభూమిం ఉత్సృజ్య భూయః పరం యత్నం ఆస్థితః తత్ విచేతుం ఉపచక్రమే||

||శ్లోకార్థములు||

శ్రీమాన్ సః మారుతిః -
ఆ శ్రీమంతుడైన హనుమంతుడు
ఆపానభూమిం ఉత్సృజ్య -
పానశాలనుంచి బయటకు వచ్చి
భూయః పరం యత్నం ఆస్థితః-
మళ్ళీ ప్రయత్నపూర్వకముగా
తత్ విచేతుం ఉపచక్రమే -
ఆమెను (సీతను) వెదుకుటకు మొదలుపెట్టెను.

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"ఆ శ్రీమంతుడైన హనుమంతుడు పానశాలనుంచి బయటకు వచ్చి మళ్ళీ యత్నపూర్వకముగా సీతను వెదుకుటకు మొదలుపెట్టెను." ||11.47||

ఈ మాటతో ఎనిమిదవ సర్గ సమాప్తము అవుతుంది.

ఈ సర్గలో విన్నది అంతా సీతాన్వేషణమే. హనుమంతుడు తన అన్వేషణ కొనసాగిస్తూ అనేక భంగిమలలో ఉన్న వేలకొలదీ రావణ కాంతలను చూస్తాడు. ఎన్నో భోగాలు , భోజ్యాలు , ఇంకా పానీయములు చూస్తాడు. కాని అతని మనస్సు చలించదు. మనస్సు చలించే అలోచనలు కూడా రాలేదు.
హనుమంతుని మనస్సు సీతాన్వేషణలో నే ఉన్నది.

కాని హనుమకి ఒక శంక చస్తుంది. ఆలా ఆ స్త్రీలను చూడడములో ధర్మలోపము ఏమైనా కలిగినదా అని. పరస్త్రీలని చూడాలని చూడలేదు. సీతాన్వేషణలో పర స్త్రీలను చూడవలసిన పరిస్థితిలో చూచెను.

అప్పుడు హనుమ మనస్సులో ఇంకో భావన వస్తుంది.

"మనోహి హేతుః సర్వేషాం ఇంద్రియాణాం ప్రవర్తనే|
శుభాశుభః అవస్థాసు తచ్చ మే సువ్యవస్థితం"||

"మనస్సే కదా సర్వేంద్రియములను ప్రవర్తింపచేయుటలో కారణమైనది. శుభమైననూ అశుభమైననూ మనసు వలనే కలుగును. నా మనసు నిలకడగనే ఉన్నది" అని. ఇందు మనో వికారము కలిగించెడి స్త్రీలను చూచిననూ, హనుమయొక్క మనసులో ఏమి కామ వికారములేకుండుట వర్ణింపబడి యున్నది.

ఇట్టి స్థితి ఆత్మ దర్శనమునకు ముందు అవశ్యము

స్థితప్రజ్ఞావస్థలో విషయములను చూచు చున్ననూ, విషయములు మనసుకి కలిగించెడి వికారములు కలిగింపలేకుండుట ఉత్తమస్థితి.

స్త్రీలను చూచినపుడు, పానభక్ష్యాదులు చూచినపుడు అవి భోగములు భోజ్యములు అనెడి బుద్ధి హనుమకు కలుగలేదు. సీతయే హనుమంతుని మనస్సులో మెదలుచున్నది. సీతనే ధ్యానించుచూ, అన్నిచోటలా అమెనే అన్వేషించుచూ, అమె కంటే ఇతర వస్తువులు చూచినా వాని వలన కలుగవలసిన వికారము పొందక, ఇంద్రియములను మనసును వశములో నుంచికొని, అంటే మనస్సు విషయముల వేపు పోకుండా అన్వేషణలోనే నిలపిన హనుమంతుని దశ ఇందు కనపడును.

అత్మాన్వేషణలో ఉన్నవారు ఇదే స్థితిని పొంది స్థితప్రజ్ఞావస్థలో ఉండాలి అన్నమాట.

స్థితప్రజ్ఞుడు అంటే భగవద్గీతలో అర్జునుడు అడిగితే కృష్ణుడు చెప్పిన మాట గుర్తుకు వస్తుంది.

"దుఖేష్వనుదిగ్ధమనాః సుఖేషు విగతస్పృహః
వీతరాగభయక్రోధః స్థితధీః మునిరుచ్యతే"

సుఖదుఃఖములలో చలించని మనస్సు కలవాడై , బంధనములకు భయ క్రోధములకు అతీతముగా వున్నవాడే స్థితప్రజ్ఞుడు.

ఇక్కడ సీతాన్వేషణలో హనుమంతుని స్థితి అదే అన్నమాట

ఇత్యార్షే శ్రీమద్రామాయణే ఆదికావ్యే వాల్మీకీయే
చతుర్వింశత్ సహస్రికాయాం సంహితాయామ్
శ్రీమత్సుందరకాండే ఏకాదశస్సర్గః||

 

upḍaṭeḍ 10252022 2100

 

 

 

 

 

 

||om tat sat||

updated 23/10/2022 0555