|| Om tat sat ||

సుందరకాండ.
అథ ద్వాదశస్సర్గః
శ్లోకార్థ తాత్పర్య

టీకా త్రయములో - చిత్ర గృహ నికుఞ్జాది నానా స్థానే అన్విష్య అప్రాప్య అప్రాప్త సీతా దర్శనో హనమాన్ తదా రావణేన ప్రమాపణాది సమ్భావ్యాకృతకార్యతయా స్వయత్న వైఫల్యం మన్వానః సుగ్రీవ దర్శనాదిషు నిర్విణ్ణోఽపి నిర్వేదస్య అనర్థపాదకత్వం విచిన్త్య అనిర్వేదశ్యైవ ఫలోపాదకత్వం నిశ్చిన్వన్ పునరపి అన్వేష్ఠుం ఆరభతే| అన్విష్ఠాఖిలప్రదేశోఽప్యలభ్దసీతా దర్శనః పునశ్చ విషీదతి| ఇతి|| అంటే," చిత్ర గృహములు అలాంటి నానావిధములైన స్థానములలో అన్వేషించి, సీతను కానక అందువలన తన ప్రయత్నవైఫల్యము తెలిసికొని సుగ్రీవ దర్శనము కోరని వాడై నిర్వేదముతో జరగబోవు అనర్థము అలోచించి, అనిర్వేదమే ఫలము ఇచ్చునని నిశ్చయించి మళ్ళీ అన్వేషణ మొదలెడతాడు.అన్ని ప్రదేశములలో వెదికి సీతను కానక మళ్ళీ విషాదము పొందుతాడు" అని. ఇది చాలా క్లుప్తముగా చెప్పబడిన కథ

అంత క్లుప్తముగా కాకుండా పన్నెండవ సర్గలో కథ ఇలా చెప్పవచ్చును.

ఆ మారుతి ఆ భవనములలో సీతను వెదకవలెనను ఉత్సాహముతో లతాగృహములు, చిత్రగృహములు , రాత్రిభవనములు అన్నీ చూచెను. కాని , "న చేవ తాం పశ్యతి" కాని ఆ మాతను మాత్రము చూడలేక పోతాడు. అప్పుడు ఆ మహాకపి ఆలోచనలో పడెను. మైథిలి వెతుకుతూ "నాకు సీతా దర్శనము దొరకుటలేదు". "ధృవం హి సీతా మ్రియతే" అంటే సీత తప్పక ఆమె మరణించిఉండవచ్చు అని. కాని సీతను చూడకుండా , ఆ పురుషకార్యము సాధించకుండా, "న మే అస్తి సుగ్రీవ సమీపగా గతిః" అంటే సుగ్రీవునకు సమీపముగా వెళ్ళకూడదు. మళ్ళీ తన అన్వేషణ గురించి అలోచిస్తూ, "వృథా జాతో మమ శ్రమః", నా శ్రమ వృధా అయింది" అని అనుకుంటాడు. ఆ ఆలోచనలోనే ఇంకా " కాలాఅవధి దాటి పోయినతరువాత ఆ జానకిని కనుగొనక ఏమి చెప్పెదను? వారు తప్పక ప్రాయోపవేశము చేసెదరు. సముద్రమును దాటి వచ్చిన నన్ను వృద్ధుడు జాంబవంతుడు అంగదుడు తక్కిన వానరులు ఏమి అంటారు?" అనుకుంటాడు. హనుమంతుడు తన అలోచనారీతిలో నిరుత్సాహము గమనించి , ఉత్సాహము తో మళ్ళీ అన్వేషణలోకి పోతాడు. అయినా సీత కనపడదు. అప్పుడు సీతను కానక మళ్ళీ విషాదము పొందుతాడు. అది పన్నెండవ సర్గలో కథ .

ఇక ఈ సర్గలో శ్లోకాలకి అర్థ తాత్పర్యాలు.

||శ్లోకము 12.01||

స తస్య మధ్యే భవనస్య మారుతిః
లతాగృహం శ్చిత్రగహాన్నిశాగృహాన్|
జగామ సీతాం ప్రతిదర్శనోత్సుకో
న చైవ తాం పశ్యతి చారుదర్శనామ్||12.01||

స|| సః మారుతిః తస్య భవనస్య మధ్యే సీతాం ప్రతి దర్శనోత్సుకః లతా గృహాన్ చిత్రగృహాన్ నిశాగృహాన్ జగామ| చారుదర్శనామ్ తాం న పశ్యతి ఏవ ||

రామటీకా లో - తస్య రావణస్య భవనస్య మధ్యే సంస్థితో హనుమాన్ సీతాం ప్రతి దర్శనోత్సుకః సన్ లతాగృహాన్ లతా ఛ్చాదితవేశ్మాని చిత్ర గృహాన్ అనేక విధ చిత్రలిఖిత భవనాని నిశాగృహాన్ రాత్రి నివాస యోగ్య భవనాని చ జగామ| సీతాం చ నైవ పశ్యతి||

||శ్లోకార్థములు||

సీతాం ప్రతి దర్శనోత్సుకః -
సీతను వెదకవలెనను ఉత్సాహముతో
సః మారుతిః తస్య భవనస్య మధ్యే -
ఆ మారుతి ఆ భవనము ల మధ్యలో
లతా గృహాన్ చిత్రగృహాన్ నిశాగృహాన్ జగామ -
లతాగృహములు, చిత్రగృహములు , రాత్రిభవనములు అన్నీచూచెను.
చారుదర్శనామ్ తాం న పశ్యతి ఏవ-
కాని శుభముగా కనపడు ఆమె మాత్రము కనపడలేదు.

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"ఆ మారుతి ఆ భవనము ల మధ్యలో సీతను వెదకవలెనను ఉత్సాహముతో లతాగృహములు, చిత్రగృహములు , రాత్రిభవనములు అన్నీచూచెను. కాని శుభముగా కనపడు ఆమె మాత్రము కనపడలేదు".||12.01||

||శ్లోకము 12.02||

స చింతయామాస తతో మహాకపిః
ప్రియామపశ్యన్ రఘునందనస్య తామ్|
ధ్రువం హి సీతా మ్రియతే యథా నమే
విచిన్వతోదర్శన మేతి మైథిలీ||12.02||

స|| తతః మహాకపిః రఘునన్దనస్య ప్రియామ్ తామ్ అపశ్యన్ చింతయామాస | మైథిలీ విచిన్వతః మే యథా దర్శనమ్ న ఉపైతి సీతా ధ్రువమ్ మ్రియతే||

||శ్లోకార్థములు||

తతః మహాకపిః - అప్పుడు ఆ మహాకపి
రఘునన్దనస్య ప్రియామ్ -
రఘునందనుని ప్రియురాలైన
తామ్ అపశ్యన్ చింతయామాస -
ఆమెను చూడలేకపోగా అలోచనలో పడెను
మైథిలీ విచిన్వతః - మైథిలి వెతుకుతూ
యథా మే దర్శనమ్ న ఉపైతి -
నాకు సీతా దర్శనము దొరకుటలేదు కనుక
సీతా ధ్రువమ్ మ్రియతే -
ఆమె తప్పక మరణించిఉండవచ్చు.

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"అప్పుడు ఆ మహాకపి రఘునందనుని ప్రియురాలైన ఆమెను చూడలేకపోగా అలోచనలో పడెను. మైథిలి వెతుకుతూ "నాకు సీతా దర్శనము దొరకుటలేదు. ఆమె తప్పక మరణించిఉండవచ్చు". ||12.02||

||శ్లోకము 12.03||

సా రాక్షసానాం ప్రవరేణ జానకీ
స్వశీలసంరక్షణ తత్పరా సతీ|
అనేన నూనం ప్రతి దుష్ట కర్మణా
హతా భవేత్ ఆర్యపథే పరే స్థితా||12.03||

స|| సా జానకీ పరే ఆర్యపథే స్థితా స్వశీలసంరక్షణతత్పరా సతీ ప్రతి దుష్టకర్మణా అనేన రాక్షసానాం ప్రవరేణ హతా భవేత్ నూనం||

||శ్లోకార్థములు||

సా జానకీ పరే ఆర్యపథే స్థితా -
ఆ జానకి ఆర్య మార్గములో ఉండి
స్వశీలసంరక్షణతత్పరా సతీ -
తన శీలము రక్షించుకొంటూ
ప్రతి దుష్టకర్మణా అనేన రాక్షసానాం ప్రవరేణ -
దుష్టకర్మలు చేయు రాక్షస ప్రవరులచేత
హతా భవేత్ నూనం -
తప్పక చంపబడియుండును

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"ఆ జానకి ఆర్యమార్గములో ఉండి తన శీలము రక్షించుకొంటూ ఈ దుష్టకర్మలు చేయు రాక్షస ప్రవరులచేత తప్పక చంపబడియుండును." ||12.03||

||శ్లోకము 12.04||

విరూప రూపా వికృతా వివర్చసో
మహాననా దీర్ఘవిరూప దర్శనాః|
సమీక్ష్య సా రాక్షసరాజయోషితో
భయాద్వినష్టా జనకేశ్వరాత్మజా||12.04||

స|| (తామ్) విరూపరూపాః వికృతాః వివర్చసః మహాననాః దీర్ఘవిరూప దర్శనాః రాక్షసరాజ యోషితః సమీక్ష్య సా జనకేశ్వరాత్మజా భయాత్ వినష్టా||

||శ్లోకార్థములు||

విరూపరూపాః వికృతాః వివర్చసః -
విరూపము గలవారు, వికృతమైనవారు, కాంతిలేని వారు,
మహాననాః దీర్ఘవిరూప దర్శనాః -
పెద్దకళ్ళుకలవారు, పొడవుగా వికృతముగా కనపడు వారు
రాక్షసరాజ యోషితః సమీక్ష్య -
రాక్షసరాజ వనితలను చూసి
సా జనకేశ్వరాత్మజా భయాత్ వినష్టా -
ఆ జనకేశ్వరుని కూతురు భయముతో మరణించవచ్చు

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"ఆ జనకేశ్వరుని కూతురు విరూపము గలవారు, వికృతమైనవారు, కాంతిలేని వారు, పెద్దకళ్ళుకలవారు, పొడవుగా వికృతముగా కనపడు వారు అగు రాక్షసరాజ వనితలను చూసి భయముతో మరణించవచ్చు."||12.04||

||శ్లోకము 12.05||

సీతాం అదృష్ట్వాహ్యనవాప్య పౌరుషమ్
విహృత్య కాలం సహ వానరైశ్చిరమ్|
న మేఽస్తి సుగ్రీవ సమీపగా గతిః
సుతీక్ష్ణ దండో బలవాంశ్చ వానరః||12.05||

స|| సీతాం అదృష్ట్వా పౌరుషం అనవాప్య వానరైః సహ చిరం కాలం విహృత్య సుగ్రీవ సమీపగా గతిః నాస్తి | వానరః (సుగ్రీవః) సుతీక్ష్ణదణ్డః బలవాంశ్చ||

రామ టీకాలో వానరైః సహ చిరకాలం విహృత్య సీతామ్ అదృష్ట్వా అత ఏవ పౌరుషం పురుష కార్యం, అనవాప్య అప్రాప్య, సుగ్రీవ సమీపగా సుగ్రీవ సమీప ప్రాపికా నమే గతీ మార్గః నాస్తి, తత్ర హేతుః వానరః సుగ్రీవః తీక్ష్ణ దణ్డః బలవాన్ చ।

గోవిన్దరాజులవారు తమ టీకాలో ఇంకా విశదీకరిస్తారు- పౌరుషం శతృవిషయ పరాక్రమమ్ । చిరం కాలం విహృత్ అతిక్రమ్య ఇత్యర్థః। అంటే కాల అవధి దాటిపోయినది అందువలన సుగ్రీవుని సన్నిధి వెళ్ళలేను అని అర్థము.

||శ్లోకార్థములు||

సీతాం అదృష్ట్వా -
సీతను చూడకుండా
పౌరుషం అనవాప్య -
ఆ పురుషకార్యము సాధించకుండా
వానరైః సహ చిరం కాలం విహృత్య -
వానరులతో చిరకాలము గడిపి
సుగ్రీవ సమీపగా గతిః నాస్తి -
సుగ్రీవుని సమీపము నకు వెళ్ళుట కుదరదు
వానరః (సుగ్రీవః) సుతీక్ష్ణదణ్డః బలవాంశ్చ -
ఆ వానరాధిపతి బలవంతుడు. కఠిన దండము విధించువాడు

||శ్లోకతాత్పర్యము||

సీతను చూడకుండా , ఆ పురుషకార్యము సాధించకుండా, వానరులతో చిరకాలము గడిపి సుగ్రీవుని సమీపము నకు వెళ్ళుట కుదరదు. ఆ వానరాధిపతి బలవంతుడు. కఠిన దండము విధించువాడు.||12.05||

||శ్లోకము 12.06||

దృష్టమంతః పురం సర్వం దృష్ట్వా రావణయోషితాః |
న సీతా దృశ్యతే సాధ్వీ వృథాజాతో మమ శ్రమః||12.06||

స|| సర్వం అంతః పురం దృష్టం| రావణయోషితాః దృష్టా| సాధ్వీ సీతా నదృశ్యతే|మమ శ్రమః వృథా జాతః||

||శ్లోకార్థములు||

సర్వం అంతః పురం దృష్టం -
అంతః పురము అంతా చూడబడినది.
రావణయోషితాః దృష్టా -
రావణస్త్రీలు చూడబడిరి
సాధ్వీ సీతా నదృశ్యతే -
సాధ్వీ సీత కనపడుటలేదు
మమ శ్రమః వృథా జాతః -
నా శ్రమ వృధా అయింది

||శ్లోకతాత్పర్యము||

" అంతః పురము అంతా చూడబడినది. రావణస్త్రీలు అందరూ చూడబడిరి. సాధ్వీ సీత కనపడుటలేదు. నా శ్రమ వృధా అయింది" ||12.06||

||శ్లోకము 12.07||

కింను మాం వానరాస్సర్వే గతం వక్ష్యంతి సంగతాః|
గత్వా తత్ర త్వయా వీర కిం కృతం తద్వదస్య నః ||12.07||

స|| గతం మాం సంగతాః సర్వే వానరాః కిం ను వక్ష్యంతి |వీర తత్ర గత్వా త్వయా కిం కృతం | తత్ నః వదస్వ||

||శ్లోకార్థములు||

గతం మాం సంగతాః -
తిరిగి వచ్చిన నన్ను కలిసి
సర్వే వానరాః కిం ను వక్ష్యంతి -
వానరులందరూ ఏమి అంటారు
వీర తత్ర గత్వా త్వయా కిం కృతం-
ఓ వీరుడా అక్కడకి వెళ్ళి ఏమి చేసినవాడవు?
తత్ నః వదస్వ - అది మాకు చెప్పుము

||శ్లోకతాత్పర్యము||

" తిరిగి వచ్చిన నన్ను వానరులందరూ ఏమి అంటారు. ఓ వీరుడా అక్కడకి వెళ్ళి ఏమి చేసినవాడవు?" ||12.07||

||శ్లోకము 12.08||

అదృష్ట్వా కిం ప్రవక్ష్యామి తాం అహం జనకాత్మజామ్|
ధ్రువం ప్రాయముపైష్యంతి కాలస్య వ్యతివర్తనే||12.08||

స|| కాలస్య వ్యతివర్తనే తాం జనకాత్మజాం అదృష్ట్వా కిం ప్రవక్ష్యామి | ధృవం ప్రాయం ఉపైష్యంతి||

||శ్లోకార్థములు||

కాలస్య వ్యతివర్తనే -
కాల అవధి దాటిపోయిన తరువాత
తాం జనకాత్మజాం అదృష్ట్వా -
ఆ జానకిని కనుగొనక
కిం ప్రవక్ష్యామి - ఏమి చెప్పెదను?
ధృవం ప్రాయం ఉపైష్యంతి -
వారు తప్పక ప్రాయోపవేశము చేసెదరు

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"ఆ జానకిని కనుగొనక ఏమి చెప్పెదను? కాల అవధి దాటిపోయిన తరువాత వారు తప్పక ప్రాయోపవేశము చేసెదరు."||12.08||

||శ్లోకము 12.09||

కిం వా వక్ష్యతి వృద్ధశ్చ జాంబవాన్ అంగదశ్చ సః|
గతం పారం సముద్రస్య వానరాశ్చ సమాగతాః||12.09||

స|| సముద్రస్య పారం గతం (మాం) వృద్ధః జామ్బవాన్ కిం వా వక్ష్యతి | సః అంగదః చ | సమాగతః వానరాశ్చ|

||శ్లోకార్థములు||

సముద్రస్య పారం గతం (మాం)-
సముద్రమును దాటి వచ్చిన నన్ను
వృద్ధః జామ్బవాన్ కిం వా వక్ష్యతి -
వృద్ధుడు జాంబవంతుడు ఏమి అంటాడు?
సః అంగదః చ సమాగతః వానరాశ్చ-
అంగదుడు తక్కిన వానరులు కూడా

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"సముద్రమును దాటి వచ్చిన నన్ను వృద్ధుడు జాంబవంతుడు అంగదుడు తక్కిన వానరులు ఏమి అంటారు?" ||12.09||

||శ్లోకము 12.10||

అనిర్వేద శ్శ్రియోమూలం అనిర్వేదః పరం సుఖమ్|
అనిర్వేదో హి సతతం సర్వార్థేషు ప్రవర్తకః||12.10||

స|| అనిర్వేదః శ్రియః మూలం అనిర్వేదః పరం సుఖం అనిర్వేదః సతతామ్ సర్వార్థేషు ప్రవర్తకః హి

||శ్లోకార్థములు||

అనిర్వేదః శ్రియః మూలం -
నిర్వేదము లేకుండుటమే శ్రియమునకు కారణము
అనిర్వేదః పరం సుఖం -
నిర్వేదము లేకుండుట పరమ సుఖము.
అనిర్వేదః సతతామ్ -
నిర్వేదము లేకుండా ఉన్నవాడు ఎల్లప్పుడు
సర్వార్థేషు ప్రవర్తకః హి -
అన్ని ప్రయత్నములలోనూ సఫలుడు అగును

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"నిర్వేదము లేకుండుటమే శ్రియమునకు కారణము. నిర్వేదము లేకుండుట పరమ సుఖము. నిర్వేదము లేకుండా ఉన్నవాడు అన్ని ప్రయత్నములలోనూ సఫలుడు అగును." ||12.10||

||శ్లోకము 12.11||

కరోతిసఫలం జంతోః కర్మ యత్ తత్ కరోతి సః|
తస్మాత్ అనిర్వేదకృతం యత్నం చేష్టేఽహముత్తమమ్ ||12.11||
భూయస్తావత్ విచేష్యామి దేశాన్ రావణపాలితాన్|

స|| యత్ కర్మ కరోతి జంతోః తత్ సఫలం కరోతి సః| తస్మాత్ అహం అనిర్వేదకృతం ఉత్తమమ్ ప్రయత్నం చేష్టే |భూయః అదృష్టవాన్ రావణపాలితాన్ దేశాన్ విచేష్టామి తావత్||

రామటీకాలో - సోఽనిర్వేదః యత్ కర్మ జన్తుః కరోతి తత్ జన్తోః కర్మ సఫలం కరోతి।

గోవిన్దరాజులవారి టీకాలో - చిరం నిర్వేదం కార్యహానిః స్యాత్ ఇతి మత్వా అనిర్వేదమ్ అవలమ్బతే - అనిర్వేద ఇతి।అనిర్వేదః ఉత్సాహః తత్కృతం తత్ ప్రయుక్తం యత్నం చేష్టే కరోమి ఇత్యర్థః। యత్ కరోతి జన్తురితి సిద్ధమ। జన్తోః సబన్ధీ తత్సర్వం కర్మ సః అనిర్వేద ఏవ సఫలం కరోతి ఇతి అన్వయః।

||శ్లోకార్థములు||

యత్ కర్మ కరోతి జంతోః -
ఏ కర్మ జీవుడు చేయుచున్నాడో
తత్ (నిర్వేసదమ్) సఫలం కరోతి -
దానిని ఉత్సాహము సఫలము చేయును
తస్మాత్ అహం అనిర్వేదకృతం -
అందువలన నేను ఉత్సాహముతో కూడిన
ఉత్తమమ్ ప్రయత్నం చేష్టే -
ఉత్తమమైన ప్రయత్నము చేసెదను
భూయః అదృష్టవాన్ -
మళ్ళీ ముందు చూడని
రావణపాలితాన్ దేశాన్ విచేష్టామి-
రావణుడు పాలించు ప్రదేశములను వెదికెదను

||శ్లోకతాత్పర్యము||

( అనిర్వేదముతో) జీవుడు కర్మచేసినచో అది సఫలము అగును. అందువలన నిర్వేదము లేకుండా (ఉత్సాహముతో) ఉత్తమమైన ప్రయత్నము చెసెదను. మళ్ళీ చూడబడని రావణ పాలిత దేశమును చూచెదను. ||12.11||

ఇక్కడ సీతా అన్వేషణ సఫలము కాకపోవడముతో నిరుత్సాహ పడబోతున్న హనుమ వెంటనే ఒక లౌకిక విషయము గుర్తు తెచ్చుకుంటాడు.

"నిర్వేదము లేకుండుటమే శ్రియమునకు కారణము. నిర్వేదము లేకుండుట పరమ సుఖము. నిర్వేదము లేకుండా ఉన్నవాడు అన్ని ప్రయత్నములలోనూ సఫలుడు అగును. నిర్వేదము లేకుండా జీవుడు కర్మచేసినచో అది సఫలము అగును"అని.

ఈ మాట గ్రహించి , అది తనకి అన్వయము చేసికుంటూ మళ్ళీ హనుమంతుడు ఒక నిశ్చయానికి వస్తాడు. "అందువలన నిర్వేదము లేకుండా ఉత్తమమైన ప్రయత్నము చెసెదను. మళ్ళీ చూడబడని రావణ పాలిత దేశమును చూచెదను" అని

ఇది హనుమయొక్క దక్షతకు సమర్థతకు నిదర్శనము

||శ్లోకము 12.12,13||

అపానశాలా విచితాః తథా పుష్పగృహాణి చ||12.12||
చిత్రశాలాశ్చ విచితా భూయః క్రీడా గృహాణి చ|
నిష్కుటాన్తర రథ్యాశ్చ విమానాని చ సర్వశః||12.13||

స||పానశాలాః విచితాః |తథా పుష్ఫగృహాణి చ | చిత్రశాలాశ్చ విచితాః |భూయః క్రీడాగృహాణి చ|నిష్కుటాన్తర రథ్యాశ్చ| విమానాని చ| సర్వశః||

||శ్లోకార్థములు||

పానశాలాః విచితాః -
పానశాలలు చూడబడినవి
తథా పుష్ఫగృహాణి చ -
పుష్పగృహములు కూడా చూడబడినవి
చిత్రశాలాశ్చ విచితాః -
చిత్రశాలలు చూడబడినవి.
భూయః క్రీడాగృహాణి చ -
మళ్ళీ క్రీడా గృహములు కూడా చూడబడినవి
నిష్కుటాన్తర రథ్యాశ్చ -
ఉద్యానముల మధ్యలోనున్న వీధులు కూడా చూడబడినవి
విమానాని చ -
విమానములు కూడా చూడబడినవి
సర్వశః - అన్నిప్రదేశములు చూడబడినవి

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"పానశాలలు చూడబడినవి. పుష్పగృహములు చూడబడినవి. చిత్రశాలలు చూడబడినవి. మళ్ళీ క్రీడా గృహములు కూడా చూడబడినవి. ఉద్యానముల మధ్యలోనున్న వీధులు కూడా చూడబడినవి. విమానములు కూడా చూడబడినవి. అన్నిప్రదేశములు చూడబడినవి." ||12.12,13||

||శ్లోకము 12.14,||

ఇతి సంచిత్య భూయోఽపి విచేతు ముపచక్రమే|
భూమిగృహాం శ్చైత్య గృహాన్ గృహాతిగృహకానపి||12.14||

స|| ఇతి సంచిత్య భూమి గృహాన్ చైత్య గృహాన్ గృహాతిగృహకానపి భూయః అపి విచేతుం ఉపచక్రమే||

రామ టీకాలో - ఆపానశాలాప్రభృతయో మయా విచితాః| అతః అన్యత్ర విచేతవ్యమ్ ఇతి అర్థః| ఇతి సంచిత్య విచేతుం ఉపక్రమే| తత్ర నిష్కూటాన్తర రథ్థ్యాః గృహారామ వీథ్యాః భూమి గృహాః భువోఽన్తరాలే నిర్మిత భవనాని, గృహాత్ గృహకాః గృహోఽపరివిద్యమానగృహాన్ ఇతి కతకః|

||శ్లోకార్థములు||

ఇతి సంచిత్య - ఈ విధముగా అలోచించి
భూమి గృహాన్ చైత్య గృహాన్ -
భూమి గృహములు, చైత్య ప్రాసాదములు
గృహాతిగృహకానపి -
విడివిడిగా నున్న గృహములు
భూయః అపి విచేతుం ఉపచక్రమే -
మళ్ళీ వెదుకుట మొదలుపెట్టెను

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"ఈ విధముగా అలోచించి భూమి గృహములు, చైత్య ప్రాసాదములు , విడివిడిగా నున్న గృహములు మళ్ళీ వెదుకుట మొదలుపెట్టెను." ||12.14||

||శ్లోకము 12.15,16||

ఉత్పతన్ నిష్పతం శ్చాపి తిష్ఠన్ గచ్చన్ పునః పునః|
అపావృణ్వంశ్చ ద్వారాణి కవాటాన్యవఘాటయన్||12.15||

ప్రవిశన్ నిష్పతం శ్చాపి ప్రపతన్ ఉత్పతతన్ అపి|
సర్వమప్యవకాశం స విచచార మహాకపిః||12.16||

స|| సః మహాకపిః పునః పునః ఉత్పతన్ నిష్పతంశ్చాపి తిష్ఠన్ గచ్ఛన్ ద్వారాణి అపావృణ్వన్ కవాటాని అవఘాటయన్ ప్రవిశన్ నిష్పతంశ్చాపి ప్రపతన్ ఉత్పతన్నపి సర్వం అపి అవకాశమ్ విచచార||

||శ్లోకార్థములు||

సః మహాకపిః - అ మహా కపి
పునః పునః ఉత్పతన్ నిష్పతంశ్చాపి -
మళ్ళీ మళ్ళీ ఎక్కుతూ దిగుతూ
తిష్ఠన్ గచ్ఛన్ ద్వారాణి అపావృణ్వన్ -
ఆగుతూ వెళ్ళుతూ ద్వారములు తెరుస్తూ
కవాటాని అవఘాటయన్ -
ద్వారములు దాటుతూ
ప్రవిశన్ నిష్పతంశ్చాపి -
ప్రవేశిస్తూ బయటికి వస్తూ
ప్రపతన్ ఉత్పతన్నపి -
పైకి ఎగురుతూ క్రిందకి దూకుతూ
సర్వం అపి అవకాశమ్ విచచార -
అవకాశమున్న అన్నిచోటలా వెదికెను

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"ఆ మహాకపి మళ్ళీ మళ్ళీ ఎక్కుతూ దిగుతూ, కొంచెము ఆగుతూ ముందుకువెళ్ళుతూ, ద్వారములు తెరుస్తూ ద్వారములు దాటుతూ తలుపులను తీస్తూ లోపలికి ప్రవేశిస్తూ బయటకి వస్తూ, పైకి ఎగురుతూ క్రిందకి దూకుతూ, అవకాశము ఉన్నంతవరకు అన్నిచోటలా వెదుకుతూ తిరిగెను." ||12.15,16||

||శ్లోకము 12.17||

చతురంగుళమాత్రోఽపి నావకాశ స్సవిద్యతే|
రావణాంతఃపురే తస్మిన్ యం కపిర్నజగామ సః||12.17||

స॥ తస్మిన్ రావణాంతఃపురే సః కపిః యం న జగామ సః అవకాశః చతురంగుళమాత్రోఽపి న విద్యతే॥

||శ్లోకార్థములు||

తస్మిన్ రావణాంతఃపురే -
ఆ రావణాంతః పురములో
సః కపిః యం న జగామ -
ఆ వానరుడు ఎక్కడవెళ్ళలేదో
సః అవకాశః - అది
చతురంగుళమాత్రోఽపి న విద్యతే -
నాలుగు అంగుళములు కూడా ఉండదు.

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"ఆ రావణాంతః పురములో ఆ వానరుడు ఎక్కడవెళ్ళలేదో అది నాలుగు అంగుళములు కూడా ఉండదు." ||12.17||

||శ్లోకము 12.18||

ప్రాకారాన్తరరథ్యాశ్చ వేదికాశ్చైత్య సంశ్రయాః|
దీర్ఘికాః పుష్కరిణ్యశ్చ సర్వం తే నావలోకితమ్||12.18||

స|| ప్రాకారాన్తరరథ్యాశ్చ చైత్యసంశ్రయాః వేదికాః దీర్ఘికాః పుష్కరిణశ్చ సర్వమ్ తేన అవలోకితమ్||

||శ్లోకార్థములు||

ప్రాకారాన్తరరథ్యాశ్చ-
ప్రాకారము నడుమ గల వీధులు
వేదికాశ్చైత్య సంశ్రయాః -
వేదికలు, చైత్యప్రాసాదములను ఆనుకుని వీధులు,
దీర్ఘికాః పుష్కరిణశ్చ -
బావులు పుష్కరిణులు
సర్వమ్ తేన అవలోకితమ్ -
సమస్తము వానిచేత చూడబడినవి

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"ప్రాకారము నడుమ గల వీధులు , చైత్యప్రాసాదముని ఆనుకుని ఉన్న వేదికలు, పుష్కరిణులు అన్నీ చూడబడినవి."||12.18||

||శ్లోకము 12.19||

రాక్షస్యో వివిధాకారా విరూపా వికృతాస్తథా|
దృష్టా హనుమతా తత్ర నతు సా జనకాత్మజా ||19||

స|| తత్ర హనుమతా వివిధాకారాః వికృతాః విరూపాః రాక్షస్యః దృష్టా | సా జనకాత్మజా న తు||

||శ్లోకార్థములు||

తత్ర హనుమతా వివిధాకారాః -
అక్కడ హనుమంతుడు వివిధాకారములు కల
వికృతాః విరూపాః -
వికృతమైన రూపములు గల
రాక్షస్యః దృష్టా -
రాక్షసులను చూచెను.
సా జనకాత్మజా న తు -
కాని జనకాత్మజను చూడలేదు

||శ్లోకతాత్పర్యము||

అక్కడ హనుమంతుడు వివిధాకారములు కల వికృతరూపము గల రాక్షసులను చూచెను. కాని జనకాత్మజను చూడలేదు ||12.19||

||శ్లోకము 12.20||

రూపేణా ప్రతిమా లోకే వరా విధ్యాధరస్త్రియః|
దృష్టా హనుమతా తత్ర నతు రాఘవనన్దినీ||20||

స|| హనుమతా తత్ర లోకే రూపేణ అప్రతిమా వరాః విధ్యాధరస్త్రియః దృష్టా | న తు రాఘవనన్దినీ|

||శ్లోకార్థములు||

హనుమతా తత్ర లోకే రూపేణ అప్రతిమా -
అ హనుమంతునికి అక్కడ లోకము లో సాటిలేని
వరాః విధ్యాధరస్త్రియః దృష్టా -
శ్రేష్ఠులైన విద్యాధరస్త్రీలు కనపడ్డారు
న తు రాఘవనన్దినీ -
కాని సీత కనపడలేదు

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"అ హనుమంతునికి అక్కడ లోకములో సాటిలేని విద్యాధరస్త్రీలు కనపడ్డారు, కాని సీత కనపడలేదు." ||12.20||

||శ్లోకము 12.21||

నాగకన్యా వరారోహాః పూర్ణచంద్రనిభాననాః|
దృష్టా హనుమతా తత్ర నతు సీతా సుమధ్యమా||12.21||

స|| హనుమతా తత్ర వరారోహాః పూర్ణచంద్ర నిభాననాః నాగకన్యాః దృష్టా| న తు సుమధ్యమా సీతా||

||శ్లోకార్థములు||

వరారోహాః పూర్ణచంద్ర నిభాననాః -
అక్కడ అతిసౌందర్యవతులగు పూర్ణచంద్రునివంటి వదనము కల
నాగకన్యాః దృష్టా - నాగకన్యలు కనపడిరి
న తు సుమధ్యమా సీతా -
కాని సన్నని నడుము కల సీత కనపడలేదు.

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"హనుమంతుడు అక్కడ అతిసౌందర్యవతులగు పూర్ణచంద్రునివంటి వదనము కల నాగకన్యలు కనపడిరి. కాని సన్నని నడుము కల సీత కనపడలేదు." ||12.21||

||శ్లోకము 12.22||

ప్రమధ్య రాక్షసేంద్రేణ దేవకన్యా బలాద్దృతాః|
దృష్టా హనుమతా తత్ర నతు సా జనకనన్దినీ||12.22||

స|| రాక్షసేంద్రేణ ప్రమథ్య బలాత్ హృతాః నాగకన్యాః తత్ర హనుమతా దృష్టా| న తు సా జనకనందినీ||

||శ్లోకార్థములు||

రాక్షసేంద్రేణ ప్రమథ్య బలాత్ హృతాః -
రాక్షసేంద్రునిచేత ఓడింపబడి బలముతో తీసుకురాబడిన
నాగకన్యాః తత్ర హనుమతా దృష్టా -
నాగ కన్యలను అక్కడ హనుమ చూచెను
న తు సా జనకనందినీ - కాని సీత కనపడలేదు.

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"రాక్షసేంద్రునిచేత బలముతో ఓడింపబడి తీసుకురాబడిన నాగకన్యలను చూచెను. కాని సీత కనపడలేదు."||12.22||

||శ్లోకము 12.23||

సోఽపశ్యం స్తాం మహాబాహుః పశ్యం శ్చాన్యా వరస్త్రియః|
విషసాద ముహుర్థీమాన్ హనుమాన్మారుతాత్మజః||12.23||

స|| మహాబాహుః ధీమాన్ మారుతాత్మజః సః హనుమాన్ తామ్ ( సీతాం ) అపశ్యన్ అన్యాః వరస్త్రియః పశ్యన్ ముహుః విషసాద||

||శ్లోకార్థములు||

మహాబాహుః ధీమాన్ మారుతాత్మజః -
మహాబాహువు, ధీమంతుడు అగు మారుతాత్మజుడు
సః హనుమాన్ తామ్ ( సీతాం ) అపశ్యన్ -
హనుమంతుడు ఆ సీతను చూడక
అన్యాః వరస్త్రియః పశ్యన్ -
ఇతర వర స్త్రీలను చూచి
ముహుః విషసాద -
మళ్ళీ నిరుత్సాహపడెను

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"మహాబాహువు, ధీమంతుడు అగు మారుతాత్మజుడు అయిన హనుమంతుడు ఆ సీతను చూడక ఇతర వర స్త్రీలను చూచి మళ్ళీ నిరుత్సాహపడెను." ||12.23||

||శ్లోకము 12.24||

ఉద్యోగం వానరేంద్రాణాం ప్లవనం సాగరస్య చ|
వ్యర్థం వీక్ష్యానిలసుతః చింతాం పునరుపాగమత్||12.24||

స|| అనిలసుతః తాం వీక్ష్య వానరేంద్రాణామ్ ఉద్యోగమ్ సాగరస్య చ ప్లవనం చ వ్యర్థమ్ (ఇతి చిన్తయామాస)| సః పునః చిన్తామ్ ఉపాగమత్||

||శ్లోకార్థములు||

అనిలసుతః తాం వీక్ష్య -
హనుమ వారిని చూచి
వానరేంద్రాణామ్ ఉద్యోగమ్ -
వానరేంద్రుడు అప్పగించిన పని
సాగరస్య చ ప్లవనం -
సాగరము లంఘనము
వ్యర్థమ్ - వ్యర్థమైనవి ( అని తలచి)
సః పునః చిన్తామ్ ఉపాగమత్ - అతడు మళ్ళీ చింతాక్రాంత్రుడయ్యెను

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"హనుమ ఆ రావణ స్త్రీలను చూచి, వానరేంద్రుడు అప్పగించిన పని, సాగరము లంఘనము
వ్యర్థమైనవి ( అని తలచి), అతడు మళ్ళీ చింతాక్రాంత్రుడయ్యెను ."||12.24||

||శ్లోకము 12.25||

అవతీర్య విమానాచ్చ హనుమాన్ మారుతాత్మజః |
చింతాముపజగామా థ శోకోపహతచేతనః||25||

స|| అథ మారుతాత్మజః హనుమాన్ విమానాత్ అవతీర్య శోకోపహతచేతనః చింతాం ఉపజగామ||

||శ్లోకార్థములు||

అథ మారుతాత్మజః హనుమాన్ -
అప్పుడు ఆ మారుతాత్మజూడగు హనుమంతుడు
విమానాత్ అవతీర్య -
విమానమునుండి క్రిందకి దిగి
శోకోపహతచేతనః -
శోకములో మునిగినవాడై
చింతాం ఉపజగామ -
ఆలోచించ సాగెను

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"అప్పుడు ఆ మారుతాత్మజూడగు హనుమంతుడు శోకములో మునిగినవాడై ఆ విమానమునుండి క్రిందకి దిగి ఆలోచించ సాగెను."||12.25||

ఈ శ్లోకము తో పన్నెండవ సర్గ సమాప్తము అవుతుంది.

ఈ సర్గలో ముఖ్యమైన ఘట్టము ఎన్నిచోట్ల ఎంత వెదికినా సీత కనపడకపోవటము చేత, "వృథా జాతో మమ శ్రమ" అంటే తన శ్రమ వ్యర్థమాయేనా అన్నవిషయముపై దిగులు పడుతాడు హనుమంతుడు.

లౌకికమగు కార్యములలో కృషి వ్యర్థమైనా గాని, ఉత్సాహముతో ముందుకు పోతూ పనిచేయాలి అని చెప్పడము అవుతుంది. అదే ఈ సర్గలో ముఖ్యమైన అంతరార్థము. అదే మాట హనుమంతుని ద్వారా వింటాము.

అనిర్వేదః శ్రియోమూలం
అనిర్వేదః పరం సుఖం|
అనిర్వేదో హి సతతం
సర్వార్థేషు ప్రవర్తకః||

"దిగులు పడకుండా ఉత్సాహము కలిగియుండుట ఐశ్వర్యమునకు మూలము. ఉత్సాహమే ఉత్తమమైన సుఖము. ఉత్సాహమే సర్వార్థములయందు మానవుని ప్రవర్తింపచేయును"

వాల్మీకి రామాయణములో ఆ కాలమునకు అనుగుణముగా లౌకికముగా అందరికి తెలియవలసిన విషయాలు కూడా మనకి కవి ద్వారా తెలుస్తాయి. ఆ లౌకిక విషయాలలో ఇది ఒక మాట. ఇలా అనుకొనిన హనుమంతుడు, ఆ మాటని తన స్థితికి అన్వయించుకుంటూ ఇంకా ఇలా అంటాడు.

"కరోతి సఫలం జంతోః కర్మ యత్ కరోతి సః|
తస్మాత్ అనిర్వేద కృతం యత్నంచేష్టేహముత్తమం"||

"మనము చేయు ఏ పని అయినను, దానిని ఉత్సాహమే ఫలవంతముగా చేయును. అందుకని ఉత్సాహముతో మరల ప్రయత్నించెదను" అని అనుకొని హనుమంతుడు మళ్ళీ సీతాన్వేషణలో పడతాడు.

ఇందులో మనకు తెలియ చేయబడిన మాట, "శ్రమ సఫలము కాక పోయినా , మనస్సు దిగజారిపోకుండా ఉత్సాహము తో మళ్ళీ ప్రయత్నము చేయాలి" అని.

లౌకికమగు కార్యములలో కృషి ఒకసారి భంగమైననూ మరల ఉత్సాహముతో ఎలా ప్రయత్నము చేయాలో అలాగే ఆత్మాన్వేషణలో కూడా ప్రయత్నము మానక ముందుకు సాగుచుండవలెను.

వేలకొలదీ ముముక్షువులలో ఎవరికో ఒకరికే ఆత్మాన్వేషణలో ఆత్మజ్ఞానము కలుగుతుంది. ఆ అత్మాన్వేషణ లో అనేక అడ్డంకులు వస్తాయి. ఆ అడ్డంకులతో నిరుత్సాహపడి ఆగిపోయినవారు, అదే నిరుత్సాహముతో ముందుకు పోయినవారు కూడా ఉండవచ్చు. అత్మాన్వేషణలో అడ్డంకులను అధిగమించి ముందుకు సాగాలి. అది కూడా ఉత్సాహముతో ముందుకు సాగాలి. నిర్వేదముతో అంటే నిరుత్సాహముతో చేసే పని, ముందుకు సాగే పని కాదు. కార్య సిద్ధికి ఉత్సాహము అతి ముఖ్యము.

అదే ఈ సర్గలో మనము వినే ముఖ్యమైన మాట..

ఇత్యార్షే శ్రీమద్రామాయణే ఆదికావ్యే వాల్మీకీయే
చతుర్వింశత్ సహస్రికాయాం సంహితాయామ్
శ్రీమత్సుందరకాండే ద్వాదశస్సర్గః||

ఈ విధముగా వాల్మీకి రామాయణములోని సుందరకాండలో పన్నెండవ సర్గ సమాప్తము.

||ఓమ్ తత్ సత్||

||om tat sat||