|| Om tat sat ||

సుందరకాండ.
అథ చతుర్దశస్సర్గః
( శ్లోకార్థ తాత్పర్యాలతో)

టీకాత్రయములో సంక్షిప్తముగా పదునాలుగొవ సర్గ మీద ఇలా రాస్తారు - "అశోకవనికాప్రాకారమ్ అవప్లుత్య ప్రాకారస్థ ఏవ వనరామణీయకం పశ్యన్ వనం ప్రవిశ్యవృక్షాత్ వృక్షాన్తరేషు అవప్లుత్య శాఖాధూననేన పుషపర్ణాదీని శాతయన్ సీతాం విచిన్వానో హనుమాన్ మధ్యేవనం కాంచన వేదికాం మధ్యవర్తికాంచన వృక్షపరివృతం కించిత్ శింశుపావృక్షం దదర్శ| తదుపాన్తాత్ వహన్తీంసరితం దృష్ట్వా సంధ్యోపాస్త్యాద్యర్థమ్ సీతాగమనం భవేత్ ఇతిసంభావయన్ శింశుపాం అధిరుహ్య పర్ణనిబిడవిటపేషు నిలీయావస్థితో అభూత్|"; అంటే అశోకవనికా ప్రాకారము పైకి ఎక్కి ప్రాకారమునుంచి రమణీయకమైన ఆ వనము చూచి, వనము ప్రవేశించి, వృక్షముల కొమ్మల మధ్యలోంచి ఎగురుతూ పుష్పములను పత్రములను కురిపిస్తూ, సీతను వెదుకుచుండగా వనములో మధ్య బంగారు వేదికలతో బంగారు వర్ణము గల శిశుపా వృక్షము చూచెను. అది ఎక్కి అక్కడ పారుతున్న సరస్సు చూచి, సంధ్యోపాసనము కొఱకై సీత ఇక్కడ రాగలదు అనే సంభావనతో . ఆ శిశుపా వృక్షపు కొమ్మలలో నిలీనమై వుండెను,అని.

హనుమంతుడు ప్రవేశించిన అశోకవనము సుందరమైన వనము. ఆ వనము అన్నిరకముల ఫల పుష్పవృక్షములతో నిండియుండెను. ఆ వృక్షముల క్రింద గొడుగులు , గొడుగుల క్రింద అరుగులు నిర్మింపబడెను. హనుమంతుడు అక్కడే దట్టముగా ఆకులతో అలముకొనిన బంగారు శింశుపా వృక్షము చూచెను.
ఆ వృక్షము ఎక్కిన హనుమంతుడు రాముని దేవి తప్పక ఇచట రాగలదు అని భావించి ఆ చెట్టుపైన ఎవరికీ కానరాకుండా, సీతమ్మకై ఎదురుచూచుచూ కూర్చుని ఉండెను.

ఇక పదునాలుగొవ సర్గలో శ్లోకాలు అర్థ తాత్పర్యాలతో

||శ్లోకము 14.01||

స ముహూర్తమివ ధ్యాత్వా మనసా చాధిగమ్యతామ్|
అవప్లుతో మహాతేజాః ప్రాకారం తస్య వేశ్మనః||14.01||

స|| సః మహాతేజః ముహూర్తమివ ధ్యాత్వా మనసా తాం (సీతాం) అధిగమ్య తస్య వేశ్మనః ప్రాకారం అవప్లుతః||

రామ టీకాలో - స హనుమాన్ ముహూర్తం ధ్యాత్వా వనికాగమనప్రకారం సంచిత్య తాం సీతాం మనసా అధిగమ్య ప్రాప్య తస్య రావణస్య వేశ్మనః వేశ్మ ప్రాకారాత్ ప్రాకారమ్ అశోకవనికాయామ్ ఇతి శేషః, అవప్లుత్య ఉత్ప్లుత్యా ప్రాప్తః।

||శ్లోకార్థములు||

సః మహాతేజః - ఆ మహాత్ముడు
ముహూర్తమివ ధ్యాత్వా - క్షణకాలము ధ్యానము చేసి
మనసా తాం (సీతాం) అధిగమ్య - మనస్సులో సీతమ్మను చేరి
తస్య వేశ్మనః ప్రాకారం అవప్లుతః - ఆ భవనముయొక్క ప్రాకారము చేరెను

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"ఆ మహాత్ముడు క్షణకాలము ధ్యానము చేసి మనస్సులో సీతను చేరి, ఒక గంతులో ఆ ప్రాకారము చేరెను."||14.01||

"నమోస్తు రామాయ స లక్ష్మణాయ", అంటూ ప్రార్థన చేసి సీతాన్వేషణ కోసము అశోకవనప్రాకారము చేరిన హనుమ, మళ్ళీ క్షణకాలము ధ్యానించి మనస్సులో సీతమ్మను చేరి ముందుకు పోతున్నాడన్నమాట.

ఆ హనుమంతుడి మనస్సు ఎలావుంది ?

||శ్లోకము 14.02||

స తు సంహృష్ట సర్వాఙ్గః ప్రాకారస్థో మహాకపిః|
పుష్పితాగ్రాన్ వసన్తాదౌ దదర్శ వివిధాన్ ద్రుమాన్||14.02||

స||ప్రాకారస్థః సః మహాకపిః సర్వాఙ్గః సంహృష్టః వివిధాన్ వసంతాదౌ ద్రుమాన్ పుష్పితాగ్రాన్ దదర్శ||

గోవిన్దరాజులవారి టీకాలో - సంహృష్ఠ సర్వాఙ్గః పులకిత సర్వాఙ్గః। వసన్తాదౌ ।పౌర్ణమాస్యామాసాన్ సంపాద్యేతి పక్షమనుశ్రుత్య ఫాల్గున పౌర్ణమాసీప్రపూర్వాదినత్వేన వసన్తాదావిత్యుక్తమ।

||శ్లోకార్థములు||

స తు సంహృష్ట సర్వాఙ్గః -
ఉత్సాహముతో పులకించిన సర్వాంగములు కల
ప్రాకారస్థః సః మహాకపిః -
ప్రాకారము మీద వున్న మహా కపి
వసంతాదౌ -
వసంతఋతువు రావడముతో
ద్రుమాన్ పుష్పితాగ్రాన్ దదర్శ -
పుష్పించిన వృక్షములను చూచెను

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"ప్రాకారము మీద వున్న, ఉత్సాహముతో పులకించిన సర్వాంగములు కల ఆ హనుమంతుడు, వసంతఋతువు రావడముతో పుష్పించిన వృక్షములను చూచెను." ||14.02||

అలా ప్రవేశిస్తున్న హనుమంతుడిని వర్ణిస్తూ వాల్మీకి అంటాడు- "సంహృష్ట సర్వాంగః" అని. అంటే అన్ని అంగములలో ఆనందము కలిగియున్నవాడు అని.
అంటే హనుమంతుడు మంచి ఆనందముతో ఉత్సాహముతో ఆశోకవనము ప్రవేశిస్తాడు అన్నమాట.

ఎందుకు ఆ వుత్సాహము? "మనసా చాధిగమ్య తామ్", మనస్సులో సీత ను చేరాడుకనుక.

||శ్లోకము 14.03||

సాలాన్ అశోకాన్ భవ్యాంశ్చ చంపకాంశ్చ సుపుష్పితాన్|
ఉద్దాలకాన్ నాగవృక్షాం శ్చూతాన్కపిముఖానపి||14.03||

స||సాలాన్ అశోకాన్ భవ్యాంశ్చ సుపుష్పితాన్ చంపకాశ్చ ఉద్దాలకాన్ నాగవృక్షాన్ కపిముఖాన్ ( కపిముఖవర్ణ) చూతాన్ అపి (దదర్శ)||

||శ్లోకార్థములు||

సాలాన్ అశోకాన్ భవ్యాంశ్చ -
సాల అశోక భవ్య వృక్షములను
సుపుష్పితాన్ చంపకాశ్చ -
బాగుగా పుష్పించిన చంపక వృక్షములను,
ఉద్దాలకాన్ నాగవృక్షాన్ -
ఉద్దాలక, నాగ వృక్షములను
కపిముఖాన్ చూతాన్ అపి -
కపిముఖవర్ణముగల మామిడి ఫలములతో వున్న చెట్లను

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"అక్కడ సాల అశోక భవ్య వృక్షములను, బాగుగా పుష్పించిన చంపక వృక్షములను, ఉద్దాలక, నాగ వృక్షములను, కపిముఖవర్ణముగల మామిడి ఫలములతో వున్న చెట్లను కూడాచూసెను." ||14.03||

||శ్లోకము 14.04||

అథామ్రవణ సంచ్చన్నాం లతాశతసమావృతామ్|
జ్యాముక్త ఇవ నారాచః పుప్లువే వృక్షవాటికామ్||14.04||

స|| అథ (సః హనుమాన్) ఆమ్రవణ సంచ్ఛన్నామ్ లతాశత సమాకులామ్ వృక్షవాటికాం జ్యాముక్తః నారాచః ఇవ పుప్లువే||

||శ్లోకార్థములు||

అథ (సః హనుమాన్) -
అప్పుడు హనుమంతుడు
ఆమ్రవణ సంచ్ఛన్నామ్ -
మామిడి చెట్లతో కూడిన
లతాశత సమాకులామ్ -
వందలాది తీగెలతోనూ నిండి యున్న
వృక్షవాటికాం- వనవాటికను
జ్యాముక్తః నారాచః ఇవ పుప్లువే -
ధనస్సులోనుంచి వదిలిన బాణము వలే దూసుకుంటూ పోయెను

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"హనుమంతుడు మామిడి చెట్లతోనూ వందలాది తీగెలతోనూ నిండి యున్న వనవాటికను ధనస్సులోనుంచి వదిలిన బాణము వలే దూసుకుంటూ పోయెను." ||14.04||

హనుమ సముద్ర లంఘనము ముందు తనని రాముని బాణముతో పోల్చుకుంటూ సీతాన్వేషణకి బయలుదేరుతాడు. ఇక్కడ అదే ఉపమానము కవి ద్వారా వింటాము

||శ్లోకము 14.05||

సప్రవిశ్య విచిత్రాం తాం విహగైరభినాదితామ్|
రాజతైః కాఞ్చనైశ్చైవ పాదపైః సర్వతో వృతామ్||14.05||

స|| సః తాం (అశోకవనికాం ) ప్రవిశ్య విచిత్రాం విహగైః అభినాదితాం సర్వతః రాజతైః కాంచనశ్చైవ పాదపైః ఆవృతాం (అశోకవనికాం దదర్శ)||

||శ్లోకార్థములు||

సః తాం (అశోకవనికాం ) ప్రవిశ్య-
హనుమంతుడు అశోకవనమును ప్రవేశించి
విచిత్రాం విహగైః అభినాదితాం -
ఆ చిత్రమైన పక్షులకిలకిలారావములతో నిండినది
సర్వతః రాజతైః కాంచనశ్చైవ పాదపైః ఆవృతాం -
వెండి బంగారు రంగుల కల చెట్లతో నిండిన
(అశోకవనికాం దదర్శ ) - ( ఆ అశోకవనమును చూచెను)

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"హనుమంతుడు ఆ చిత్రమైన పక్షులకిలకిలారావములతో నిండినది , వెండి బంగారు రంగుల కల చెట్లతో నిండినది అగు ఆ అశోకవనమును ప్రవేశించెను." ||14.05||

ఇక్కడ ఐదవ(14.05) శ్లోకము నుంచి ఎనిమిదవ (14.08) శ్లొకమువఱకు నాలుగు శ్లొకాలలో అశోక వన వర్ణన వస్తుంది. ఈ శ్లోకాలలో హనుమ అట్టి అశోకవనము చూచెను అన్నమాట అంతర్గతముగా వుంటుంది.

||శ్లోకము 14.06||

విహగైర్మృగసంఘైశ్చ విచిత్రాం చిత్రకాననామ్|
ఉదితాదిత్య సంకాశాం దదర్శ హనుమాన్ కపిః||14.06||"

స|| (తత్ర) హనుమాన్ కపిః విచిత్రాం విహగైః మృగ సంఘైశ్చ ఉదితాదిత్య సంకాశం (ఇవ) చిత్రకాననాం దదర్శ||

||శ్లోకార్థములు||

విచిత్రాం విహగైః మృగ సంఘైశ్చ -
చిత్ర విచిత్రమైన పక్షి సంఘములతో మృగసంఘములతో
ఉదితాదిత్య సంకాశం (ఇవ) చిత్రకాననాం -
ఉదయభాను సూర్యునిలా ప్రకాశిస్తున్నవనవాటికను
హనుమాన్ కపిః దదర్శ -
వానరుడగు హనుమంతుడు చూచెను

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"వానరుడగు హనుమంతుడు చిత్ర విచిత్రమైన పక్షి సంఘములతో మృగ సంఘములతో ఉదయభాను సూర్యునిలా ప్రకాశిస్తున్న వనవాటికను చూచెను"||14.06||

||శ్లోకము 14.07||

వృతాం నానావిధైర్వృక్షైః పుష్పోపగఫలోపగైః|
కోకిలైః భృఙ్గరాజైశ్చ మత్తైర్నిత్య నిషేవితామ్||14.07||"

స|| పుష్పోపగఫలోపగైః నానావిధైః వృక్షైః వృతాం మత్తైః కోకిలైః భృంగరాజైః చ నిత్య సేవితాం (అశోకవనికాం దదర్శ)||

||శ్లోకార్థములు||

పుష్పోపగఫలోపగైః -
ఫలపుష్పములతో నిండిన
నానావిధైః వృక్షైః వృతాం -
అనేక విధములైన వృక్షములతో నిండిన
మత్తైః కోకిలైః భృంగరాజైః చ -
మదించిన కోకిలలచేత తుమ్మెదలచేత
నిత్య సేవితాం (అశోకవనికాం దదర్శ) -
ఎల్లప్పుడూ సేవించబడినది (అశోకవనము చూచెను)

||శ్లోకతాత్పర్యము||

" ఫలపుష్పములతో నిండిన వృక్షములతో నిండిన ఆ వనవాటిక, మదించిన కోకిలలచేత తుమ్మెదలచేత ఎల్లప్పుడూ సేవించబడినది." ||14.07||

||శ్లోకము 14.08||

ప్రహృష్ట మనుజే కాలే మృగపక్షి సమాకులే|
మత్తబర్హిణసంఘుష్టాం నానాద్విజాగణాయుతామ్||14.08||

స|| ప్రహృష్ట మనుజేకాలే మృగ పక్షి సమాకులే మత్తబర్హిణసంఘుష్టామ్ నానాద్విజ గణాయుతాం (తాం అశోకవనికాం దదర్శ)||

||శ్లోకార్థములు||

ప్రహృష్ట మనుజే కాలే -
మనుష్యులకు హృదయానందము కలిగించు కాలములో
మృగ పక్షి సమాకులే -
మృగముల పక్షుల గుంపుల నాదములతో కూడిన
మత్తబర్హిణసంఘుష్టామ్ -
మదించిన నెమళ్ళ గుంపులతో కూడిన
నానాద్విజ గణాయుతాం -
అనేకరకములైన పక్షుల గుంపులతో కూడిన

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"మనుష్యులకు హృదయానందము కలిగించు ఆ వనవాటిక మదించిన నెమళ్ళ గుంపులతో అనేక రకములైన పక్షుల గుంపులతో అలరారుతున్నది."||14.08||

తిలక టీకాలో - ప్రహృష్ఠ మనుజే కాలే| వసన్తే| వసన్తస్య ప్రచురమన్మథత్వాత్ ప్రహృష్ఠమనుజత్వమ్| అంటే మనుష్యులకు హృదయానందము కలిగించు కాలములో అంటే వశంతఋతువులో అని.

||శ్లోకము 14.09||

మార్గమాణో వరారోహాం రాజపుత్రీం అనిందితామ్|
సుఖప్రసుప్తాన్ విహగాన్ బోధయామాస వానరః||14.09||

స|| వానరః వరారోహాం అనిందితాం రాజపుత్రీం మార్గమాణః సుఖప్రసుప్తాన్ విహగాన్ బోధయామాస||

||శ్లోకార్థములు||

వరారోహాం అనిందితాం -
అమిత సౌందర్యవతి దోషములు లేనిది అగు
రాజపుత్రీం మార్గమాణః -
ఆ రాజపుత్రిని వెదుకుతూ
వానరః సుఖప్రసుప్తాన్ -
ఆ వానరుడు సుఖముగా నిద్రపోతున్న
విహగాన్ బోధయామాస -
పక్షులను లేపెను

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"ఆ వానరుడు అమిత సౌందర్యవతి దోషములు లేనిది అగు ఆరాజపుత్రిని వెదుకుతూ సుఖముగా నిద్రపోతున్న పక్షులను లేపెను." ||14.09||

||శ్లోకము 14.10||

ఉత్పతత్భిః ద్విజగణైః పక్షైః సాలాః సమాహతాః|
అనేక వర్ణా వివిధా ముముచుః పుష్పవృష్టయః||14.10||

స|| ఉత్పతత్భిః ద్విజగణైః పక్షైః సమాహతః సాలాః అనేకవర్ణః వివిధాః పుశ్పవృష్టయః ముముచుః||

||శ్లోకార్థములు||

ఉత్పతత్భిః ద్విజగణైః పక్షైః -
ఎగురుతున్న పక్షుల రెక్కలచేత
సమాహతః సాలాః -
కొట్టబడిన సాల వృక్షములు
అనేకవర్ణః వివిధాః పుశ్పవృష్టయః -
అనేక రంగులు కల పుష్పముల పుష్పవాన
ముముచుః - కురిపించినవి

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"ఆక్కడ వృక్షములు ఆ విధముగా లేచి ఎగురుతున్న పక్షుల రెక్కలచేత కొట్టబడి అనేక రంగులు కల పుష్పముల పుష్పవాన కురిపించినవి."||14.10||

||శ్లోకము 14.11||

పుష్పావకీర్ణః శుశుభే హనుమాన్ మారుతాత్మజః|
అశోకవనికా మధ్యే యథా పుష్పమయో గిరిః||14.11||

స|| అశోకవనికా మధ్యే పుష్పావకీర్ణః హనుమాన్ మారుతాత్మజః పుష్పమయో గిరిః యథా శుశుభే||

||శ్లోకార్థములు||

అశోకవనికా మధ్యే- ఆ అశోకవనిక మధ్యలో
పుష్పావకీర్ణః హనుమాన్ మారుతాత్మజః -
పుష్పములచేత కప్పబడిన మారుతాత్మజుడగు హనుమంతుడు
పుష్పమయో గిరిః యథా -
పుష్పమయమైన కొండలాగ
శుశుభే - శోభించెను.

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"ఆ అశోకవనిక మధ్యలో పుష్పములచేత కప్పబడిన హనుమంతుడు పుష్పమయమైన కొండలా శోభించెను". ||14.11||

||శ్లోకము 14.12||

దిశః సర్వాః ప్రధావంతం వృక్ష షణ్డగతం కపిమ్|
దృష్ట్వా సర్వాణి భూతాని వసన్త ఇతి మేనిరే||14.12||

స|| వృక్ష షణ్డగతం దిశః సర్వాః ప్రధావంతం కపిం దృష్ట్వా సర్వాణి భూతాని వసంత ఇతి మేనిరే||

తిలక టీకాలో- వసన్త ఇతి మేనిరే ఇతి అన్యస్య ఇహ వనే అశక్యప్రవేశత్వాత్ వసన్త ఏవ వృక్షసంచారోచితమ్ కపిం ఆస్థాయ చరతీ ఇతి మేనిరే ఇత్యర్థః।

||శ్లోకార్థములు||

వృక్ష షణ్డగతం -
వృక్షములనుండి రాలి పడిన పువ్వులతో కప్పబడి
దిశః సర్వాః ప్రధావంతం-
అన్నిదిశలలో సంచరిస్తున్న
కపిం దృష్ట్వా- వానరుని చూచి
సర్వాణి భూతాని వసంత ఇతి మేనిరే -
సమస్త భూతములు వశంతుడే అని భావించాయి

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"వృక్షములనుండి రాలి పడిన పువ్వులతో కప్పబడి, అన్ని దిశలలో పుష్పమయ రూపములో సంచరిస్తున్న హనుమానుని చూచి సాక్షాత్తు వసంతుడే సంచరిస్తున్నాడా అని అన్ని భూతములు భావించాయి." ||14.12||

రావణుని అశోకనవనములోకి ప్రవేశించడము ఎవరికీ సాధ్యము కానందువలన, వనములో పరిగెడుతున్న హనుమను, వసంతుడే అని అన్ని భూతములు భావించాయి అని భావము అంటారు తిలకటీకాలో. రామ టీకాలో వసంతుడే కపి రూపము లో వచ్చెను అని భూతములు భావించాయి అని అంటారు. హనుమను వసంతుడే అని చెపుతూ, హనుమ సీతమ్మ కనపడలేదు అనే దుఃఖము దాటి, సీతమ్మ కనపడుతుంది అనే ఆనందాన్నిఛూపిస్తున్నట్టుగా కవి చెపుతున్నాడు.

||శ్లోకము 14.13||

వృక్షేభ్యః పతితై పుష్పైః అవకీర్ణా పృథగ్విధైః|
రరాజ వసుధా తత్ర ప్రమదేవ విభూషితా||14.13||

స|| తత్ర వృక్షేభ్యః పతితైః పుష్పైః అవకీర్ణా పృధ్వీ విభూషితా ప్రమద ఏవ రరాజ||

||శ్లోకార్థములు||

తత్ర వృక్షేభ్యః పతితైః -
ఆ వృక్షములనుంచి పడిన
పుష్పైః అవకీర్ణా పృధ్వీ -
పుష్పములతో విరాజిల్లుచున్న ఆ భూమి
విభూషితా ప్రమద ఏవ రరాజ -
అందముగా అలంకరింపబడిన స్త్రీలా ఒప్పుచుండెను

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"ఆ వృక్షములనుంచి పడిన పుష్పములతో విరాజిల్లుచున్న ఆ భూమి అందముగా అలంకరింపబడిన స్త్రీలా ఒప్పుచుండెను." ||14.13||

ఈ సర్గలో అనందాతిశయము అందముగా వున్న భూమిలో కూడా కనపడుతుంది అన్నమాట.

||శ్లోకము 14.14||

తరస్వినా తే తరవస్తరసాభి ప్రకమ్పితాః|
కుసుమాని విచిత్రాణి ససృజుః కపినా తదా||14.14||

స|| తదా తరస్వినా కపినా తరసా అభిప్రకమ్పితాః తే తరవః విచిత్రాణి పుష్ఫాణి ససృజుః ||

||శ్లోకార్థములు||

తదా తరస్వినా కపినా-
అలా వేగముగా కదులుతూవున్న వానరుని
తరసా అభిప్రకమ్పితాః -
కదలికకి కంపింపబడిన
తే తరవః విచిత్రాణి పుష్ఫాణి ససృజుః -
వృక్షములు చిత్రవిచిత్రమైన పుష్పములను రాల్చినవి

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"అలా వేగముగా కదులుతూవున్న వానరుని కదలికకి కంపింపబడిన వృక్షములు చిత్రవిచిత్రమైన పుష్పములను రాల్చినవి."||14.14||

||శ్లోకము 14.15||

నిర్దూత పత్రశిఖరాః శీర్ణపుష్పఫలాద్రుమాః|
నిక్షిప్త వస్త్రాభరణా ధూర్త ఇవ పరాజితః||14.15||

స|| నిర్ధూత పత్రశిఖరాః శీర్ణపుష్పఫలాః ద్రుమాః పరాజితాః నిక్షిప్త వస్త్రాభరణాః ధూర్తా ఇవ (దదర్శ)||

||శ్లోకార్థములు||

నిర్ధూత పత్రశిఖరాః -
ఆకులులేని శిఖరములు కల
శీర్ణపుష్పఫలాః ద్రుమాః -
పుష్ప ఫలములు పడిపోయిన వృక్షములు
నిక్షిప్త వస్త్రాభరణాః -
వస్త్రాభరణములు లేని
పరాజితాః ధూర్తా ఇవ -
ఓడిపోయిన జూదరులవలె వున్నాయి.

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"ఆకులులేనివి పొడుగైనవి పుష్పములు ఫలములు రాలిపోయిన ఆ వృక్షములు, వస్త్రాభరణములను కూడా ఓడిఫోయిన జూదరులవలె వున్నాయి." ||14.15||

||శ్లోకము 14.16||

హనుమతా వేగవతా కమ్పితాస్తే నగోత్తమాః|
పుష్పపర్ణ ఫలాన్యాసు ముముచుః పుష్పశాలినః||14.16||

స|| వేగవతా హనుమతా కంపితాః పుష్పశాలినః తే నగోత్తమాః పుష్పవర్ణ ఫలాన్యాసుః ముముచుః||

||శ్లోకార్థములు||

వేగవతా హనుమతా కంపితాః -
వేగముగా తిరుగుచున్న హనుమంతుని చేత కంపింపబడిన
పుష్పశాలినః తే నగోత్తమాః -
పుష్పములతో నిండిన ఆ వృక్షములు
పుష్పవర్ణ ఫలాన్యాసుః ముముచుః-
పుష్పములను ఆకులను ఫలములను రాల్చాయి.

||శ్లోకతాత్పర్యము||

||14.16||

"వేగముగా తిరుగుచున్న హనుమంతుని చేత కంపింపబడిన పుష్పములతో నిండిన ఆ వృక్షములు పుష్పములను ఆకులను ఫలములను రాల్చాయి."||14.16||

||శ్లోకము 14.17||

విహఙ్గ సంఘైర్హీనాస్తే స్కన్ధమాత్రాశ్రయా ద్రుమాః|
బభూవురగమాః సర్వే మారుతేనేవ నిర్థుతాః||14.17||

స|| సర్వే తే ద్రుమాః మారుతేన వినిర్ఘుతాః అగమాః ఇవ విహంగసంఘైః విహీనాః స్కన్ధమాత్రాశ్రయాః బభూవ||

||శ్లోకార్థములు||

సర్వే తే ద్రుమాః -
ఆ వృక్షములు అన్నీ
మారుతేన వినిర్ఘుతాః -
మారుతి చేత కంపింపబడి
విహంగసంఘైః విహీనాః -
పక్షుల సంఘములచేత విడువబడిన
స్కన్ధమాత్రాశ్రయాః -
పత్రఫలపుష్పములేని బోదెలతో
అగమాః ఇవ -
కదలకుండా వున్న వాని వలె
బభూవ - వుండెను

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"ఆ వృక్షములు అన్నీ మారుతి చేత కంపింపబడి (పత్రపఫలపుషపములు లేనివై), పక్షుల సంఘములచేత విడువబడిన పత్రఫలపుష్పములేని బోదెలతో కదలకుండా వున్నవృక్షము వలె వుండెను." ||14.17||

||శ్లోకము 14.18,19||

నిర్ధూత కేశీ యువతి ర్యథా మృదిత వర్ణికా|
నిష్పీతశుభ దన్తోష్ఠీ నఖైర్దన్తైశ్చ విక్షతా ||14.18||
తథా లాంఙ్గూలహస్తైశ్చ చరణాభ్యాంచ మర్దితా|
బభూవాశోకవనికా ప్రభగ్నవరపాదపా||14.19||

స|| లాంగూల హస్తైశ్చ చరణాభ్యాం చ మర్దితా అశోకవనికా ప్రభగ్న వర పాదపాః నిర్ధూత కేశీ మృదిత వర్ణికా నిష్పీత శుభ దంతోష్టీ నఖదంతైశ్ఛ విక్షతా యువతీ యథా బభూవ||

||శ్లోకార్థములు||

లాంగూల హస్తైశ్చ చరణాభ్యాం చ మర్దితా -
హనుమంతుని తోక చేత హస్తములు కాళ్ళచేత మర్దించబడిన
అశోకవనికా ప్రభగ్న వర పాదపాః -
చెల్లాచెదరు చేయబడిన వృక్షములు కల అశోకవనము
నిర్ధూత కేశీ - జుట్టువిరబోసిన
మృదిత వర్ణికా - చెరిగిన బొట్టుకల
నిష్పీత శుభ దంతోష్టీ -
గాఢముగా చుంబింపబడి చక్కని దంతములుకల
నఖదంతైశ్ఛ విక్షతా -
నఖదంతక్షతములు కల
యువతీ యథా బభూవ -
యువతి వలె కనపడెను

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"హనుమంతుని తోక చేత హస్తములు కాళ్ళచేత మర్దించబడిన వృక్షములు కల ఆ అశోకవనిక, జుట్టువిరబోసిన , బొట్టుచెదిరిన, తొలగిపోయిన అంగరాగములు కల, పెదవులు దంతములు కల , నఖదంతములచే గాయపడిన యువతి వలె ఉండెను." ||14.18,19||

అంటే ఆ యువతి కూడా ఆనందాతిసయాలతో ఉప్పొంగుతోంది అన్నమాట.

||శ్లోకము 14.20||

మహాలతానాం దామాని వ్యథమత్తరసా కపిః|
యథా ప్రావృషి విన్ధ్యస్య మేఘజాలాని మారుతః||14.20||

స|| కపిః మహాలతానాం దామాని తరసా వ్యథమత్ యథా మారుతః ప్రావృషీ విన్ధ్యస్య మేఘజాలాని యథా వ్యథమత్||

||శ్లోకార్థములు||

కపిః మహాలతానాం దామాని -
ఆ వానరుడు పెద్ద తీగలపొదలను
తరసా వ్యథమత్ -
తన వేగముతో ఛిన్నాభిన్నము చేసెను
మారుతః ప్రావృషీ విన్ధ్యస్య మేఘజాలాని -
మారుతము వర్షా కాలములో వింధ్య పర్వతములపై మేఘజాలములను
యథా - ఆ విధముగా (చెల్లాచెదరు చేసెను)

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"మారుతము వింధ్య పర్వతములపై మేఘజాలములను చెల్లాచెదరు చేసినట్లు, ఆ వానరుడు పెద్ద తీగలపొదలను తన వేగముతో చెల్లాచెదరు చేసెను." ||14.20||

||శ్లోకము 14.21||

స తత్ర మణి భూమీశ్చ రాజతీశ్చ మనోరమాః|
తథాకాఞ్చన భూమీశ్చ దదర్శ విచరన్ కపిః||14.21||

స||తత్ర విచరన్ సః కపిః మణిభూమిశ్చ రాజతీశ్చ తథా మనోరమాః కాంచనభూమిశ్చ దదర్శ||

||శ్లోకార్థములు||

తత్ర విచరన్ సః కపిః -
అక్కడ తిరుగుచున్న ఆ వానరుడు
మణిభూమిశ్చ రాజతీశ్చ-
మణులతో వున్న నేలను, అలాగే వెండితోనూ
తథా మనోరమాః కాంచనభూమిశ్చ -
అలాగే చూడ చక్కని బంగారపు పలకలతో ఉన్న నేలను
దదర్శ - చూచెను

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"అక్కడ తిరుగుచున్న ఆ వానరుడు మణులతో వున్న నేలను, అలాగే వెండితోనూ, అలాగే చూడ చక్కని బంగారపు పలకలతో ఉన్న నేలను చూచెను."||14.21||

||శ్లోకము 14.22||

వాపీశ్చ వివిధాకారాః పూర్ణాః పరమవారిణా|
మహార్హైః మణిసోపానైః ఉపపన్నాస్తతస్తతః||14.22||

స|| పరమవారిణా పూర్ణాః తతః తతః మహార్హైః మణిసోపానైః ఉపపన్నాః వాపీశ్చ (దదర్శ)||

||శ్లోకార్థములు||

పరమవారిణా పూర్ణాః -
వారిజలములతో పూర్ణముగావున్న
తతః తతః - అక్కడ అక్కడ
మహార్హైః మణిసోపానైః -
ఉత్తమమైన మణులతో పొదగబడిన సోపానములు
ఉపపన్నాః వాపీశ్చ -
కల జలాశయములను ( చూచెను)

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"వారిజలములతో పూర్ణముగావున్న ఉత్తమమైన మణులతో పొదగబడిన సోపానములు కల జలాశయములను చూచెను." ||14.22||

ఇక్కడ నుంచి ఐదు శ్లోకాలలో అశోకవనములోని జలాశయము వర్ణన రెండు శ్లోకాలలో రమ్యమైన పర్వత వర్ణన. జలాశయ వర్ణనలో హనుమ అట్టి జలాశయము చూచెను అన్నమాట అంతర్గతముగా వస్తుంది. జలాశయ వర్ణనలో అలాగే పర్వత వర్ణనలో సంస్కృత పదములను కొంచెముగా విశదీకరిస్తూ ఏడు శ్లోకాలమీద రామ టీకాలో రాయబడినది చదవ తగినది.

ఇక రామ టీకాలో - వివిధాకారాః అనేకవిధావయవాః పరమవారిణా పూర్ణాః మహార్హైః ప్రశంసనీయైః మణిసోపానైః ఉపపన్నాః యుక్తాః, ముక్తాప్రవాలాన్యేవ సికతా యాసు స్ఫాటికాయాః స్ఫాటికమయాః, ఆన్తర కుట్టిమాః అభ్యన్తర నిబద్ధభూమయః యాసు తరుభిరుపశోభితాః బుద్ధాని వికసితాని పద్మోత్పలవనాని యాసు నత్యూహానాం రుతేన శబ్దేన సంఘుష్టా దీఘాభిః విశాలాభిః, అమృతోపమతోయాభిః అత ఏవ శివద్భిః, సర్ద్భిః ఉపసంస్కృతా నిత్యం పూర్ణత్వాయ ప్రాపితాః లతాశతైరవతతాః వ్యాప్తాః సన్తాన కుసుమైః కల్పవృక్షపుశ్పైః ఆవృతాః నానాగుల్మైరావృతం వనం జలం యాసాం కరవీరైః కృతమ్ అన్తరం ఛిద్రం యాసు తాః వాపీః దదర్శ| తతః అనన్తరమ్ అమ్బుధరసంకాశం మేఘసదృశం ప్రవృద్ధాని శిఖరాణి యస్య తం, విచిత్రాణి కూటాని యస్య తం, కూటైః అన్యపర్వత శ్రుఙ్గైశ్చ సర్వతః పరివారితం, శిలాగృహైః శిలామయ భవనైః, అవతతం వ్యాప్తం జగతి లోకే రమ్యం మనోహరం పర్వతం పర్వభిః అనేకగ్రన్థిభిః తన్యతే వర్ధ్యతే స తం గిరిం చ దదర్శ | సప్తం ఏకాన్వయి||

||శ్లోకము 14.23||

ముక్తాప్రవాళసికతాః స్పాటికాన్తర కుట్టిమాః |
కాఞ్చనైస్తరుభిశ్చిత్రైః తీరజైరుపశోభితాః||14.23||

స|| ముక్తప్రవాళసికతాః స్ఫాటికాంతరకుట్టిమాః కాంచనైః చిత్రైః తరుభిః తీరజైః ఉపశోభితా (వాపీశ్చ దదర్శ) ||

||శ్లోకార్థములు||

ముక్తప్రవాళసికతాః -
ముత్యాలతో పగడాలతో కూడిన ఇసక పుంతలతో
స్ఫాటికాంతరకుట్టిమాః -
స్ఫటికములతో పూసలతో నిండిన వేదికలతో
కాంచనైః చిత్రైః తరుభిః తీరజైః -
పొదగబడిన బంగారపు చెట్లుకల తీరములతో
ఉపశోభితా - శోభించుచున్న ( జలాశయములను చూచెను)

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"అవి ముత్యాలతో పగడాలతో కూడిన ఇసక పుంతలతో, స్ఫటికములతో పూసలతో నిండిన వేదికలతో, పొదగబడిన బంగారపు చెట్లుకల తీరములతో వున్నవి." ||14.23||

|| శ్లోకము 14.24||

పుల్లపద్మోత్పలవనాః చక్రవాకోపకూజితాః|
నత్యూహరుత సంఘూష్టా హంససారసనాదితాః||14.24||

పుల్లపద్మోత్పలవనాః చక్రవాకోపకూజితాః నత్యూహరతసంఘుష్టాః హంస సారనినాదితాః (వాపీశ్చ దదర్శ)||

||శ్లోకార్థములు||

పుల్లపద్మోత్పల వనాః -
వికసించిన తామరలతో కలువలతో నిండి
చక్రవాకోపకూజితాః -
చక్రవాకముల కూతలతో నిండిన
నత్యూహరతసంఘుష్టాః -
నీటికోళ్ళ ధ్వనులతో,
హంస సారనినాదితాః -
హంస సారస పక్షులమధురనాదాములతో నిండి యున్న

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"వికసించిన తామరలతో కలువలతో నిండి , చక్రవాకముల కూతలతో నిండిన, నీటికోళ్ళ ధ్వనులతో, హంస సారస పక్షులమధురనాదాములతో నిండి యున్నది." ||14.24||

|శ్లోకము 14.25||

దీర్ఘాభిర్ద్రుమయుక్తాభిః సరిద్భిశ్చ సమంతతః|
అమృతోపమ తోయాభిః శివాభిరుపసంస్కృతాః||14.25|

దీర్ఘాభిః ద్రుమయుక్తాభిః అమృతోపమ తోయభిః శివాభిః సరద్భిః సమంతతః ఉపసంస్కృతాః ( వాపీశ్చ దదర్శ)||

||శ్లోకార్థములు||

దీర్ఘాభిః ద్రుమయుక్తాభిః -
ఎత్తుగా పెరిగిన వృక్షములతో
అమృతోపమ తోయభిః -
అమృతమయమైన జలములతో
శివాభిః సరద్భిః సమంతతః -
శుభకరమైన సరస్సులతో కూడిన

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"ఎత్తుగా పెరిగినవృక్షములతో, అమృతమయమైన జలములతో. శుభకరమైన సరస్సులతో నిండియున్నది." ||14.25|

||శ్లోకము 14.26||

లతాశతైరవతతాః సన్తానకుసుమావృతాః|
నానాగుల్మావృతఘనాః కరవీర కృతాన్తరాః||14.26||

స|| లతా శతైః అవతతాః సంతానకుశుమావృతాః నానా గుల్మ ఆవృత ఘనాః కరవీర కృతాంతరాః వాపీశ్చ దదర్శ||

||శ్లోకార్థములు||

లతాశతైరవతతాః -
వందలకొలది లతలతో నిండి యున్న
సన్తానకుసుమావృతాః -
సంతానక వృక్షముల కుశుమములతో నిండిన
నానా గుల్మ ఆవృత ఘనాః -
అనేకరకములైన పొదలతో నిండిన
కరవీర కృతాంతరాః -
కరవీర వృక్షములతో కూడిన

||శ్లోకతాత్పర్యము||

వందలకొలది లతలతో నిండి యున్న, అనేకరకములైన పొదలతో నిండిన, సంతానక వృక్షముల కుశుమములతో నిండిన, కరవీర వృక్షములతో నిండిన జలాశయములను చూచెను. ||14.26||

||శ్లోకము 14.27,28||

తతోఽమ్బుధర సంకాశం ప్రవృద్ధ శిఖరం గిరిమ్|
విచిత్రకూటం కూటైశ్చ సర్వతః పరివారితమ్||14.27||
శిలాగృహైరవతతం నానావృక్షైః సమావృతమ్|
దదర్శ హరిశార్దూలో రమ్యం జగతి పర్వతమ్||14.28||

స|| తతః హరిశార్దూలః జగతి రమ్యం పర్వతం అంబుధరసంకాశం ప్రవృద్ధ శిఖరం విచిత్ర కూటం సర్వతః కూటైః పరివారితం శిలాగృహైః అవతతమ్ నానావృక్షైః సమావృతం గిరిం దదర్శ||

గోవిన్దరాజులవారు తమ టీకాలో - జగతి లోకే రమ్యం ఏతత్ సదృశమ్ రమ్యం కించిత్ నాస్తి ఇత్యర్థః। తిలక టీకా లో - జగతి లోకే రమ్యం సుందరవస్తుభ్యోఽపి పరమ సుందరమ్।

||శ్లోకార్థములు||

తతః హరిశార్దూలః - ఆ హరిశార్దూలము
జగతి రమ్యం అంబుధరసంకాశం పర్వతం -
జగత్తులో రమ్యమైన మేఘములను అంటుకుంటున్నపర్వతమును
విచిత్ర కూటం సర్వతః కూటైః పరివారితం -
అంతటా చిత్రవిచిత్ర కూటములు కల
శిలాగృహైః అవతతమ్ -
శిలాగృహములతో కూడిన
నానావృక్షైః సమావృతం గిరిం -
అనేక వృక్షములతో కూడిన
ప్రవృద్ధ శిఖరం -
పెద్ద శిఖరములు కల పర్వతము చూచెను.

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"ఆ హరిశార్దూలము జగత్తులో రమ్యమైన మేఘములను అంటుకుంటున్న ఏత్తైన శిఖరములు కల పర్వతమును , చిత్రవిచిత్ర కూటములు కల , శిలాగృహములతో కూడిన, అనేక రకములైన వృక్షములతో కూడిన పర్వతమును చూసెను." ||14.27,28||

హనుమ చూచిన పర్వతము జగత్తులో రమ్యమైనది అని.

||శ్లోకము 14.29||

దదర్శ చ నగాత్తస్మాన్ నదీం నిపతితాం కపిః|
అఙ్కాదివ సముత్సత్య ప్రియస్య పతితాం ప్రియామ్||14.29||

స|| కపిః తస్మాత్ నగాత్ నిపతితాం నదీం ప్రియస్య అంకాత్ పతిత సముత్పత్య ప్రియాం ఇవ దదర్శ||

రామ టీకాలో - ప్రియస్య అఙ్కాత్ సముత్పత్య పతితాం ప్రియమివ తస్మాత్ నగాత్ నిపతితాం నదీమ్ దదర్శ।

||శ్లోకార్థములు||

తస్మాత్ నగాత్ నిపతితాం నదీం-
ఆ పర్వతము పైనుండి కింద పడుతో వున్న నదిని
ప్రియస్య అంకాత్ పతిత సముత్పత్య ప్రియాం ఇవ -
ప్రియుని అంకమునుండి పడి పైకి లేచిన ప్రియురాలివలె నుండెను

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"ఆ వానరుడు ఆ పర్వతము పైనుండి కింద పడుతో వున్న నదిని చూచెను. అది ప్రియుని అంకమునుండి జారిపోతున్న ప్రియురాలివలె నుండెను." ||14.29||

ఇక్కడ నుంచి మూడు శ్లోకాలలో పర్వతము మీదనుంచి వస్తున్ననీటి ప్రవాహపు ప్రియురాలి ఉపమానముతో కూడిన వర్ణనలు కుడా హర్షము రేకెత్తించే వర్ణనలు.

||శ్లోకము 14.30||

జలే నిపతితాగ్రైశ్చ పాదపైరుపశోభితామ్|
వార్యమాణామివ క్రుద్ధాం ప్రమదాం ప్రియ బన్ధుభిః||14.30||

స|| జలే నిపతితాగ్రైః పాదపైః ఉపశోభితాం ప్రియబంధుభిః వార్యమాణాం కృద్ధం ప్రమాదాం ఇవ (నదీం దదర్శ)|

రామ టీకాలో - ప్రియబన్ధుభిః వార్యమాణామ్ అన్యత్ర గమన నిరోధాయ పార్థ్యమానాం కృద్ధాం ప్రమదామ్ ఇవ । జలే నిపాతితాగ్రైః పాదపః తరుభిరుపశోభితాం కాన్తస్యోపరి ప్రసన్నామ్ అత ఏవ పునః ఉపస్థితామ్ ప్రాప్తాం కాన్తామివ పునరావృత్త తోయాం పునరావృత్త జలాం దదర్శ।

||శ్లోకార్థములు||

జలే నిపతితాగ్రైః పాదపైః ఉపశోభితాం -
జలములో వంగివున్న కొమ్మలుగల వృక్షములతో శోభిస్తున్న
ప్రియబంధుభిః వార్యమాణాం -
ప్రియబంధువులచే నివారింపబడిన
కృద్ధం ప్రమాదాం ఇవ -
కోపముతో కూడిఅ స్త్రీవలె నుండెను.

||శ్లోకతాత్పర్యము||

జలములో వంగివున్న వృక్షములతో శోభిస్తున్న నదులలో వృక్షముచే నిరోధింపబడిన జలములు ప్రియబంధువులచే నివారింపబడి న కోపగించిన స్త్రీవలె కనపడుచున్నవి. ||14.30||

||శ్లోకము 14.31||

పునరావృత్తతోయాం చ దదర్శ స మహాకపిః|
ప్రపన్నామివ కాన్తస్య కాన్తాం పునురుపస్థితామ్||14.31||

ఆవృత్తతోయాం కాంతస్య ప్రసన్నాం పునః ఉపస్థితాం కాంతామివ సః మహాకపిః దదర్శ||

||శ్లోకార్థములు||

ఆవృత్తతోయాం -
అలా వ్యతిరిక్తదిశలో తిరుగు వస్తున్న జలములు
కాంతస్య ప్రసన్నాం -
కాంతునితో ప్రసన్నురాలై
పునః ఉపస్థితాం కాంతామివ -
తిరిగివస్తున్న కాంత వలె
సః మహాకపిః దదర్శ -
ఆ మహాకపికి కనపడెను.

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"అలా వ్యతిరిక్తదిశలో తిరుగు వస్తున్న జలములు కాంతుని సాంత్వ వచనములతో ప్రసన్నురాలే తిరిగివస్తున్న కాంత వలె కనపడెను." ||14.31||

||శ్లోకము 14.32||

తస్యాఽదూరాత్ సపద్మిన్యో నానాద్విజగణాయుతాః|
దదర్శ హరిశార్దూలో హనుమాన్ మారుతాత్మజః||14.32||

స|| హరిశార్దూలః మారుతాత్మజః సః హనుమాన్ తస్య అదూరాత్ నానాద్విజగణాయుతాః పద్మిన్యాః దదర్శ||

||శ్లోకార్థములు||

హరిశార్దూలః మారుతాత్మజః సః -
మారుతాత్మజుడు హరిశార్దూలుడు అయిన హనుమంతుడు
తస్య అదూరాత్ - అక్కడ దగ్గరలోనే
నానాద్విజగణాయుతాః - అనేక పక్షుల సమూహములతో
పద్మిన్యాః దదర్శ - సరోవరములు చూచెను

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"మారుతాత్మజుడు హరిశార్దూలుడు అయిన హనుమంతుడు అక్కడ దగ్గరలోనే అనేక పక్షుల సమూహములతో కూడిన సరోవరము చూచెను." ||14.32||

||శ్లోకము 14.33,34||

కృత్రిమాం దీర్ఘికాం చాపి పూర్ణాం శీతేన వారిణా|
మణిప్రవర సోపానాం ముక్తాసికతశోభితామ్||14.33||
వివిధైర్మృగసంఘైశ్చ విచిత్రాం చిత్రకాననామ్|
ప్రాసాదైః సుమహద్భిశ్చ నిర్మితైర్విశ్వకర్మణా||14.34||
కాననైః కృతిమైశ్చాపి పర్వత సమలంకృతామ్|

స|| సీతేన వారిణా పూర్ణాం మణిప్రవరసోపానాం ముక్తాశికతశోభితాం వివిధైః మృగసంఘైశ్చ విచిత్రాం చిత్రకాననాం విశ్వకర్మణా నిర్మితైః సుమహద్భిః ప్రాసాదైః కృత్రిమైః కాననైశ్చాపి సర్వతః సమలంకృతం దీర్ఘికాం చాపి దదర్శ||

||శ్లోకార్థములు||

సీతేన వారిణా పూర్ణాం -
చల్లని నీళ్లతో నిండిన
మణిప్రవరసోపానాం -
మణులతో పొదగబడిన సోపానములు కల
ముక్తాశికతశోభితాం -
ముత్యాల ఇసుకతో శోభిల్లుచున్న
వివిధైః మృగసంఘైశ్చ -
అనేకరకముల మృగముల గుంపులతో కూడిన
విచిత్రాం చిత్రకాననాం -
చిత్ర విచిత్రములైన
విశ్వకర్మణా నిర్మితైః -
విశ్వకర్మచే నిర్మింపబడిన
సర్వతః సమలంకృతం సుమహద్భిః ప్రాసాదైః -
అంతటా అలంకరింపబడిన మహా ప్రాసాదములను
కృత్రిమైః కాననైశ్చాపి -
కృత్తిమమైన అడవులతో కల
(పద్మిన్యాః) దదర్శ - సరోవరము చూచెను

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"మారుతాత్మజుడు హరిశార్దూలుడు అయిన హనుమంతుడు అక్కడ దగ్గరలోనే అనేక పక్షుల సమూహములతో, తామరలతో నిండిన, చల్లని నీళ్లతో నిండిన, మణులతో పొదగబడిన సోపానములు కల ముత్యాల ఇసుకతో శోభిల్లుచున్న, అనేకరకముల మృగముల గుంపులతో కూడిన చిత్ర విచిత్రములైన విశ్వకర్మచే నిర్మింపబడిన అనేకరకములుగా అలంకరింపబడిన ప్రాసాదములు కల సరస్సును చూచెను."||14.33, 34||

||శ్లోకము 14.35||

యే కేచిత్ పాదపా స్తత్ర పుష్పోపగపలోపమాః||14.35||
సచ్చత్రాః సవితర్దీకాః సర్వే సౌవర్ణవేదికాః|

స||తత్ర యే కేచిత్ పాదపాః పుష్పగఫలోఫగాః సర్వే సచ్ఛత్రాః సవితర్దికాః సౌవర్ణ వేదికాః ||

||శ్లోకార్థములు||

తత్ర యే కేచిత్ పాదపాః -
అక్కడ కొన్ని వృక్షములు
సర్వే పుష్పగఫలోఫగాః -
అన్నీ ఫలపుష్పభరితములై వున్నవి
సచ్ఛత్రాః సవితర్దికాః -
చత్రములతో ఎత్తైన అరుగులతో
సౌవర్ణ వేదికాః -
బంగారు వేదికలు అమర్చబడి ఉన్నవి.

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"అక్కడ కొన్ని వృక్షములు అన్నీ ఫలపుష్పభరితములై వున్నవి. వృక్షములకింద చత్రములు ఎత్తైన అరుగులతో బంగారు వేదికలు అమర్చబడి ఉన్నవి."||14.35||s

||శ్లోకము 14.36,37||

లతాప్రతానైర్బహుభిః పర్ణైశ్చ బహుభిర్వృతామ్||14.36||
కాఞ్చనీం శింశుపామేకామ్ దదర్శ హరియూధపః|
వృతాం హేమమయీభిస్తు వేదికాభిః సమంతతః||14.37||

స||హరియూథపః బహుభిః లతాప్రతానైః బహుభిః పర్ణైశ్చ సమంతతః వృతామ్ హేమమయీభిః వేదికాభిః వృతామ్ కాంచనీం ఏకాం శింశుపాం దదర్శ||

||శ్లోకార్థములు||

హరియూథపః -
ఆ వానరోత్తముడు
బహుభిః లతాప్రతానైః -
అనేక తీగ లతలతో నిండియున్న
బహుభిః పర్ణైశ్చ సమంతతః -
అనేక ఆకులతో నిండియున్న
హేమమయీభిః వేదికాభిః వృతామ్ -
బంగారు మయమైన వేదికతో వున్న
ఏకాం శింశుపాం దదర్శ -
శింశుపావృక్షమును చూచెను.

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"ఆ వానరోత్తముడు అనేక లతలతో ఆకులతో నిండియున్న బంగారుమయమైన వేదికతో వున్న శింశుపావృక్షమును చూచెను."||14.37 ||

||శ్లోకము 14.38||

సోఽపశ్యత్ భూమిభాగాంశ్చ గర్తప్రస్రవణాని చ|
సువర్ణవృక్షాన్ అపరాన్ దదర్శ శిఖిసన్నిభాన్ ||14.38 ||

స|| సః భూమిభాగాంశ్చ గర్తప్రస్రవణాని చ అపరాన్ శిఖిసన్నిభాన్ సువర్ణవృక్షాన్ అపశ్యత్ ||

||శ్లోకార్థములు||

సః భూమిభాగాంశ్చ -
అతడు కొన్ని భూమి భాగములు
గర్తప్రస్రవణాని చ - సెలయూటలు
అపరాన్ శిఖిసన్నిభాన్ -
ఇంకా అగ్నివలె ప్రకాశిస్తున్న
సువర్ణవృక్షాన్ అపశ్యత్ -
బంగారు వన్నెగల వృక్షములు చూచెను

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"ఆ వానరుడు అక్కడ కొన్ని సెలయూటలతో వున్న భూమి భాగములు, ఇంకా అగ్నివలె ప్రకాశిస్తున్న బంగారు వన్నెగల వృక్షములు చూచెను."||14.38 ||

||శ్లోకము 14.39||

తేషాం ద్రుమాణాం ప్రభయా మేరో రివ దివాకరః|
అమన్యత తదా వీరః కాఞ్చనోఽస్మీతి వానరః||14.39||

స|| తదా వీరః వానరః మేరోః ప్రభయా దివాకర ఇవ తేషాం ద్రుమాణాం ప్రభయా కాంచనః అస్మి ఇతి మన్యత||

తిలక టీకాలో - మేరోః ప్రభయా దివాకర ఇవ తేషాం దృమాణాం కాంచనోఽస్మి ఇతి అమన్యత।

||శ్లోకార్థములు||

తదా వీరః వానరః -
ఆ వానరవీరుడు
మేరోః ప్రభయా దివాకర ఇవ -
మేరుపర్వతముల కాంతిలో వెలుగుచున్న దివాకరుని వలే
తేషాం ద్రుమాణాం ప్రభయా కాంచనః అస్మి -
ఆ వృక్షముల కాంతిలో తాను బంగారు వన్నెకలవాడను
ఇతి మన్యత - అని తలచెను

||శ్లోకతాత్పర్యము||

" ఆ వానరవీరుడు మేరుపర్వతముల కాంతిలో వెలుగుచున్న దివాకరుని వలే, ఆ వృక్షముల కాంతిలో తాను బంగారు వన్నెకలవాడను అని తలచెను." ||14.39||

పదమూడవ సర్గలో ఎంతో చింతాక్రాంతుడైన మనోమయ కోశములో , మనస్సులో మథనపడుతున్న హనుమను చూశాము. ఇప్పుడు ఆ మనోమయ కోశమునుంచి బయటపడి , జ్ఞాన కోశములో తనకి భగవత్ శక్తి కావలను అని తెలుసుకొని , ఇక అశోకవనములో తాను బంగారు వన్నెకలవాడను అని అనందపడు తున్న చూస్తే మనకి హనుమ ఇప్పుడు ఆనందమయ కోశములో వున్నాడా అనిపిస్తుంది.

||శ్లోకము 14.40||

తాం కాఞ్చనైస్తరుగణైః మారుతేన చ వీజితామ్|
కింకిణీ శతనిర్ఘోషామ్ దృష్ట్వా విస్మయ మాగమత్||14.40||

స|| ( సః హనుమాన్ ) కాంచనైః తరుగణైః మారుతేన వీజితామ్ కింకిణీ శతనిర్ఘోషాం దృష్ట్వా విస్మయం ఆగమత్||

||శ్లోకార్థములు||

కాంచనైః తరుగణైః మారుతేన వీజితామ్ -
బంగారురంగు కల శాఖలు గాలిచేత వూపబడి
కింకిణీ శతనిర్ఘోషాం -
వందలకొలదీ చిరుగంటల సవ్వడి చేయుచున్న
తాం దృష్ట్వా -
ఆ శింశుపావృక్షమును చూచి
విస్మయ మాగమత్ - ఆశ్చర్య పోయెను

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"గాలిచేత వూపబడి వందలకొలదీ చిరుగంటల సవ్వడి చేయుచున్న బంగారురంగు కల శాఖలు గల ఆ శింశుపావృక్షమును చూచి ఆ వానరుడు ఆశ్చర్య పోయెను." ||14.40||

||శ్లోకము 14.41,42||

స పుష్పితాగ్రాం రుచిరాం తరుణాఙ్కుర పల్లవామ్|
తా మారుహ్య మహాబాహుః శింశుపాం పర్ణసంవృతామ్||14.41||
ఇతో ద్రక్ష్యామి వైదేహీం రామదర్శనలాలసామ్|
ఇతశ్చేతశ్చ దుఃఖార్తాం సంపతన్తీం యదృఛ్ఛయా||14.42||

స|| మహాబాహుః సః పుష్పితాగ్రాం రుచిరాం తరుణాంకురపల్లవామ్ పర్ణసంవృతాం తాం ఆరుహ్య ' రామదర్శనలాలసామ్ వైదేహీం ఇతః ద్రక్ష్యామి (ఇతి మన్యత) | దుఃఖార్తాం యదృచ్ఛయా ఇతశ్చ ఇతశ్చ సంపతన్తీం (తాం ద్రక్ష్యామి)|

||శ్లోకార్థములు||

మహాబాహుః సః -
అ మహాబాహువు
పుష్పితాగ్రాం రుచిరాం -
అందమైన విరబూచిన కొమ్మలు కల
తరుణాంకురపల్లవామ్ -
లేత చిగుళ్ళ అంకురాలు కల
పర్ణసంవృతాం తాం ఆరుహ్య -
కోమ్మలతో నిండియున్న ఆ శింశుపా వృక్షము ఎక్కి
రామదర్శనలాలసామ్ -
' రామదర్శన లాలస' అయిన
దుఃఖార్తాం ఇతశ్చ ఇతశ్చ సంపతన్తీం-
దుఖములో ఇక్కడ అక్కడ తిరుగుతూ వున్న
వైదేహీం యదృచ్ఛయా ఇతః ద్రక్ష్యామి -
వైదేహి ని అనుకోకుండా ఇక్కడ చూచెదనేమో

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"అ మహాబాహువు విరబూచిన కొమ్మలు కల, లేత చిగుళ్ళ అంకురాలు కల కోమ్మలతో నున్న ఆ శింశుపా వృక్షము ఎక్కి ' రామదర్శన లాలస' అయిన , దుఖములో ఇక్కడ అక్కడ తిరుగుతూ వున్న వైదేహి సీతను అనుకోకుండా ఇక్కడ చూచెదనేమో, అని అనుకొనెను." ||14.41,42||

||శ్లోకము 14.43||

అశోకవనికా చేయం దృఢం రమ్యా దురాత్మనః|
చమ్పకైః చన్ద నైశ్చాపి వకుళైశ్చ విభూషితా||14.43||

స|| దురాత్మనః ఇయం అశోకవనికా దృఢం చంపకైః చన్దనైశ్చ వకుళైశ్చాపి విభూషితా రమ్యా ||

||శ్లోకార్థములు||

దురాత్మనః - దురాత్ముడైన రావణుని
ఇయం అశోకవనికా దృఢం -
ఈ అశోకవనిక దృఢమైన
చంపకైః చన్దనైశ్చ వకుళైశ్చాపి విభూషితా -
చంపక చందన వకుళ వృక్షములతో
విభూషితా రమ్యా -
అలంకరింపబడినదై రమ్యముగా వున్నది

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"దురాత్ముడైన రావణుని ఈ అశోకవనిక దృఢమైన చందన వకుళ వృక్షములతో అలంకరింపబడినదై రమ్యముగా వున్నది." ||14.43||

||శ్లోకము 14.44||

ఇయం చ నళీనీ రమ్యా ద్విజసంఘనిషేవితా|
ఇమాం సా రామమహిషీ నూనమేష్యతి జానకీ||14.44||

స|| ద్విజసంఘనిషేవితా ఇయం నళీనీ చ రమ్యా | సా రామమహిషీ జానకీ నూనం ఇమామ్ ఏష్యతి||

||శ్లోకార్థములు||

ద్విజసంఘనిషేవితా -
పక్షి సంఘములచేసేవింబడుచున్న
ఇయం నళీనీ చ రమ్యా-
ఈ సరోవరము రమ్యము
సా రామమహిషీ జానకీ -
ఆ రామమహిషి జానకి
నూనం ఇమామ్ ఏష్యతి -
తప్పక ఇక్కడ వచ్చును

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"పక్షి సంఘములచేసేవింబడుచున్న ఈ సరోవరము రమ్యము. ఆ రామమహిషి జానకి తప్పక ఇక్కడకి వచ్చును." ||14.44||

||శ్లోకము 14.45||

సా రామా రామమహిషీ రాఘవస్య ప్రియా సతీ|
వనసంచార కుశలా నూనమేష్యతి జానకీ||14.45||

స|| సా రామా రామమహిషీ రాఘవస్య ప్రియా వనసంచార కుశలా జానకీ నూనం ఏష్యతి ||

||శ్లోకార్థములు||

సా రామా రామమహిషీ -
ఆ అందమైన రామమహిషి
రాఘవస్య ప్రియా -
రాఘవుని ప్రియురాలు
వనసంచార కుశలా -
వనసంచారములో కుశలురాలు
జానకీ నూనం ఏష్యతి -
జానకి ఇక్కడ తప్పక రావచ్చును

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"ఆ అందమైన రామమహిషి రాఘవుని ప్రియురాలు,వనసంచారములో కుశలురాలు. ఆ జానకి ఇక్కడ తప్పక రావచ్చును." ||14.45||

||శ్లోకము 14.46||

అథవా మృగశాబాక్షీ వనస్యాస్య విచక్షణా|
వనమేష్యతి సా‌ర్యేహ రామచి‍న్తానుకర్శితా||14.46||

స|| అథవా మృగశాభాక్షీ అస్య వనస్య విచక్షణా రామచింతానుకర్శితా సా ఆర్యా ఇహ వనం ఏష్యతి ||

||శ్లోకార్థములు||

అథవా మృగశాభాక్షీ -
లేక లేడి వంటి కళ్ళు కల
అస్య వనస్య విచక్షణా -
ఈ వనమును ఎరిగిన
రామచింతానుకర్శితా -
రాముని గురించి చింతాక్రాంతురాలైన
సా ఆర్యా ఇహ వనం ఏష్యతి -
పూజ్యురాలైన ఆ సీత ఇక్కడికి వచ్చును

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"లేక లేడి వంటి కళ్ళు కల, ఈ వనమును ఎరిగిన, రాముని గురించి చింతాక్రాంతురాలైన పూజ్యురాలైన ఆ సీత ఇక్కడికి వచ్చును."||14.46||

||శ్లోకము 14.47||

రామశోకాభి సంతప్తా సా దేవీ వామలోచనా|
వనవాసే రతా నిత్యమ్ ఏష్యతే వనచారిణీ||14.47||

స|| రామశోకాభిసంతప్తా వామలోచనా నిత్యం వనవాసే రతా సా దేవీ వనచారిణీ ఏష్యతే||

||శ్లోకార్థములు||

రామశోకాభిసంతప్తా -
రాముని ఎడబాటుతో కలిగిన శోకములో మునిగియున్న
వామలోచనా - వామ లోచన
నిత్యం వనవాసే రతా వనచారిణీ -
వనవాసములో మక్కువ గల వనచారిణి
సా దేవీ ఏష్యతే -
ఆ దేవి ఇక్కడికి వచ్చును

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"రాముని ఎడబాటుతో కలిగిన శోకములో మునిగియున్నవామలోచన, వనవాసములో మక్కువ గల వనచారిణి, ఆ దేవి ఇక్కడికి వచ్చును." ||14.47||

||శ్లోకము 14.48||

వనే చరాణాం సతతం నూనం స్పృహయతే పురా|
రామస్య దయితా భార్యా జనకస్య సుతా సతీ||14.48||

స|| రామస్య దయితా భార్యా జనకస్య సుతా సతీ పురా వనే చరాణాం స్పృహ్యతే నూనమ్||

||శ్లోకార్థములు||

రామస్య దయితా భార్యా -
రాముని ప్రియభార్య
జనకస్య సుతా సతీ -
జనకుని సుత పతివ్రత
పురా వనే చరాణాం స్పృహ్యతే నూనమ్ -
పూర్వము వనములో సంచరించువారిపట్ల ఆదరణ వుండుట తథ్యము

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"రాముని ప్రియభార్య జనకుని సుత, సతీ, పూర్వము వనములో సంచరించువారిపట్ల ఆదరణ వుండుట తథ్యము."||14.48||

||శ్లోకము 14.49||

సన్ధ్యాకాలమనాః శ్యామా ధ్రువ మేష్యతి జానకీ|
నదీం చేమాం శివజలాం సన్ధ్యార్థే వరవర్ణినీ||14.49||

స|| శ్యామా వరవర్ణినీ జానకీ సంధ్యాకాలమనాః శుభజలామ్ ఇమాం నదీం సంధ్యార్థే ధృవం ఏష్యతి||

తిలక టీకాలో - సన్ధ్యాకాలమనాః సంధ్యా దిన రాత్రయోః సంధిరూపానుష్ఠానకాలో యస్య కర్మణః తత్ర మనః యస్యాః సా, తథా సంధ్యార్థే సంధ్యాకాల క్రియమాణ స్నానాద్యర్థే। రాత్రి శేషే హనుమతః అస్య వచసః ప్రవృత్తేః సంధ్యా శబ్దేన అత్ర ప్రాతః కాలో వివక్షితః। తత్ర కర్తవ్య స్నానాదౌ చాస్త్యేవ స్త్రీణాం అపి అధికార ఇతి కథం సంధ్యావన్దనం ఇతి పరాస్తం వేదితవ్యమ్, కిం చ సమ్యక్ భగవత్ ధ్యానస్యైవ సంధ్యాపదార్థత్వేనాస్త్యేవ తత్ర స్త్రియా అధికారః। గాయత్రీ మన్త్ర్ణ తదర్థ స్మరణపూర్వక ధ్యానే తు ద్వ్జిజస్యైవ అధికారః ఇతి అన్యత్ ।

||శ్లోకార్థములు||

శ్యామా వరవర్ణినీ జానకీ -
అందమైన మంచి రంగుకల ఆ సీత
సంధ్యాకాలమనాః -
సంధ్యాకాలము గుర్తించి
శుభజలామ్ ఇమాం నదీం -
శుభకరమైన జలములుకల ఈ నదికి
సంధ్యార్థే ధృవం ఏష్యతి -
సంధ్యోపాసన నిమిత్తము తప్పక వచ్చును

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"అందమైన మంచి రంగుకల ఆ సీత, సంధ్యాకాలము గుర్తించి ఈ శుభకరమైన జలములు కల ఈ నదికి సంధ్యోపాసన నిమిత్తము తప్పక వచ్చును." ||14.49||

ఇక్కడ తిలక టీకాలో చెప్పబడిన మాట. సీత సంధ్యాకాలపు వందనము వస్తున్నది అంటే, ఆ కాలములో సంధ్యావందనానికి స్త్రీలకు కూడా అధికారము వున్నది అని.

||శ్లోకము 14.50||

తస్యాశ్చానురూపేయం అశోకవనికా శుభా|
శుభా యా పారివేన్ద్రస్య పత్నీ రామస్య సమ్మతా||14.50||

స|| యా పార్థివేన్ద్రస్య రామస్య సమ్మతా శుభా పత్నీ తస్యాః శుభా ఇయం అశోకవనికా అనురూపమపి చ||

||శ్లోకార్థములు||

పార్థివేన్ద్రస్య రామస్య సమ్మతా -
రాజాధిరాజైన రాముని ప్రియురాలు
శుభా పత్నీ -
మంగళ ప్రదురాలైన భార్య
తస్యాః ఇయం అశోకవనికా అనురూపమపి చ -
ఆమెకు శుభప్రదమైన ఈ వనము నివశింపతగినది గా వున్నది

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"ఆమె రాజాధిరాజైన రాముని ప్రియురాలు, మంగళ ప్రదురాలైన భార్య. ఆమెకు శుభప్రదమైన ఈ వనము నివశింపతగినదిగా వున్నది." ||14.50||

||శ్లోకము 14.51||

యదిజీవతి సా దేవీ తారాధిపనిభాననా|
ఆగమిష్యతి సాఽవశ్య మిమాం శివజలాం నదీమ్||14.51||

తారాధిపనిభాననా సా దేవీ జీవతి యది సా అవశ్యమ్ ఇమామ్ శివ జలం నదీం ఆగమిష్యతి||

||శ్లోకార్థములు||

తారాధిపనిభాననా సా దేవీ -
చంద్రబింబము వంటి ముఖము కల ఆ సీతాదేవి
జీవతి యది - జివించియుంటే
సా అవశ్యమ్ - ఆమె తప్పక
ఇమామ్ శివ జలం నదీం ఆగమిష్యతి -
శుభప్రదమైన జలములు ఉన్నఈ నది వద్దకు వచ్చును

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"చంద్రబింబము వంటి ముఖము కల ఆ సీతాదేవి జివించియుంటే శుభప్రదమైన జలములు ఉన్న ఈ నది వద్దకు వచ్చును."||14.51||

||శ్లోకము 14.52||

ఏవం తు మత్వా హనుమాన్ మహాత్మా
ప్రతీక్షమాణో మనుజేన్ద్రస్య పత్నీమ్|
అవేక్షమాణాశ్చ దదర్శ సర్వమ్
సుపుష్పితే పర్ణఘనే నిలీనః||14.52||

స|| మహాత్మా హనుమాన్ ఏవం మత్వా మనుజేంద్రపత్నీం ప్రతీక్షమాణః సుపుష్పితే పర్ణఘనే నిలీనః అవేక్షమాణశ్చ సర్వం దదర్శ||

||శ్లోకార్థములు||

మహాత్మా హనుమాన్ ఏవం మత్వా -
మహాత్ముడగు హనుమ ఈ విధముగా అలోచించి
మనుజేంద్రపత్నీం ప్రతీక్షమాణః -
మనుజేంద్ర పత్నిని రాకకై నిరీక్షిస్తూ
సుపుష్పితే పర్ణఘనే నిలీనః -
పుష్పములు కల కొమ్మలలో దాగి
అవేక్షమాణశ్చ సర్వం దదర్శ -
ఆన్ని చోటలా పరికించెను.

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"ఈ విధముగా హనుమంతుడు అలోచించి, ఆ మనుజేంద్ర పత్నిని రాకకై నిరీక్షిస్తూ ఆ పుష్పములుకల కొమ్మలలో దాగి ఆన్ని చోటలా పరికించెను."||14.52||

అది జరిగిన కథ
ఆ కథలో మనకు కనపడినది వాల్మీకి వర్ణనలే.

వాల్మీకి ఈ సర్గ "స ముహూర్తమివ ధ్యాత్వా"- అంటూ మొదలుపెడతాడు. ఇక్కడ ధ్యాత్వా అన్నమాటలో మనకి ధ్యానించి ఆ వనములో ప్రవేశించాడు అని స్ఫురిస్తుంది. ఆ మాటతో పదమూడవ సర్గలో హనుమ చేసిన ప్రార్థనలను మళ్ళీ మనకి స్ఫురిస్తాయి.

అలా ప్రవేశిస్తున్న హనుమంతుడిని వర్ణిస్తూ వాల్మీకి అంటాడు- "సంహృష్ట సర్వాంగః". అంటే అన్ని అంగములలో ఆనందము కలిగియున్నవాడు అని.
హనుమంతుడు మంచి ఆనందముతో ఉత్సాహముతో ప్రవేశిస్తాడు అన్నమాట. ఎందుకు ఆ వుత్సాహము? "మనసా చాధిగమ్య తామ్", మనస్సులో సీత ను చేరాడుట.

ఆ వనములో ఎలా ప్రవేశిస్తాడు? "జ్యాముక్త ఇవ నారాచః"; అంటే లాగి వదిలిన బాణమువలె అ వనములో ప్రవేశిస్తాడు. ఇది మనకి బయలుదేరేముందు హనుమంతుడు చెప్పిన మాటలు గుర్తుతెస్తాయి. ఆ మాటలు తనను తాను రామబాణముతో పోల్చుకొని చేపట్టిన కార్యము సాధిస్తాను అని అన్నమాటలు.
ఆ మాటలు ఈ అన్వేషణ అంతిమచరణములో వుందా అని మనకి స్ఫురించే మాటలు.

అక్కడ పక్షులు ఎలా వున్నాయి? "సుఖప్రసుప్తాన్ విహగాన్"; ఆ పక్షులు హాయిగా సుఖముగా నిద్రించుచున్నాయిట.

ఆ వనములో వృక్షములు హనుమంతుడు దూసుకుపోతూవుంటే, "ముముచుః పుష్ప వృష్టయః"; ఆ వృక్షములు హనుమంతుని మీద పుష్పవృష్టి కురిపించాయిట.

హనుమ ఎలావున్నాడు? "పుష్పావకీర్ణః శుశుభే హనుమాన్ మారుతాత్మజః"; పుష్పములతో కప్పబడి హనుమంతుదు శోభిస్తున్నాడుట. పుష్పములతో నిండిన పర్వతము వలె ఉన్నాడుట.

ఆ పుష్పములతో కప్పబడిన హనుమంతుని చూచి, "సర్వాణి భూతాని" అంటే ఆన్ని భూతములూ ,"వసంత ఇతి మేనిరే"; వసంతఋతువే హనుమంతుని రూపములో వచ్చెనా అని అనుకున్నాయిట.

అక్కడ భూమికూడా "రరాజ వసుధా తత్ర"; అక్కడ భూమికూడా శోభిస్తూవుందిట.

అప్పలాచార్యులవారు తత్త్వదీపికలో రాస్తారు ఆ అశోకవనము మీద. ఆ వనము పురుషునిచే ఉపభోక్త అయి అంగరాగము చెరిగిపోయి, కేసపాసములు జల్లుకుపోయి , నఖదంతక్షతములతో బడిలి ఉన్న యువతి వలె భాసిస్తున్నదట. అంటే ఆమె అనందాతిశయములో ఉన్నదన్నమాట.అంటే ఆ అశోకవనము అంత ఆనందము కలిగిస్తూవున్నదన్నమాట.

అక్కడ హనుమ ఒక అద్భుతమైన పర్వతమును చూచాడుట; "దదర్శ హరిశార్దూలో రమ్యం జగతి పర్వతమ్"; "జగతి పర్వతమ్" అన్న మాట విశ్లేషిస్తూ ఇలా రాస్తారు. "జగతి లోకే రమ్యం సున్దరవస్తుభ్యోఽపి పరమ సుందరమ్, తీర్థస్తు జగతి పర్వతమ్" "ఏతత్ సదృశం రమ్యం కించిన్నాస్తి ఇతి అర్థః | అంటే ఆ పర్వతము అతి సుందరమైన పర్వతము అని. అంతకన్న సుందరమైనది ఇంకోటి లేదు అని.

ఆ చెట్లలో ఆకులు బంగారు వర్ణముతో ప్రకాశిస్తున్నాయిట. ఆ ప్రకాశము లో హనుమ ఎలా వున్నాడు ? హనుమ తాను కూడా బంగారు వర్ణము పొందానా అని అనుకున్నాడుట. అంటే మొదటిలో "సంహృష్ట సర్వాంగః " చెప్పబడిన హనుమ, అంటే అన్ని అంగములలో ఆనందభూషితుడైన హనుమ ఇంకా ఆనందములో వున్నడన్న మాట.

ఇలాంటి వర్ణనలు ఇంకా వున్నాయి. ఇలా వాల్మీకి ప్రతి వర్ణనలోనూ మనకి కలిగించేది కనపడేది అనందము అనందముయొక్క రేఖలు కనిపిస్తాయి.

ఇది సుందర వనములో సుందరుని వర్ణలు; ఆ వర్ణనలలో ఆనంద రేఖలే కనిపిస్తాయి. అందుకే ఇది ఆనందమయకోశమా అని స్ఫురిస్తుంది.
అంటే ఈ సర్గ అశోకవనములో ఆనందమయకోశములో ఉన్న హనుమంతుని కథ:

ఈ వర్ణనలు ఇక ముందు జరిగేది కూడా సూచిస్తూ వున్నాయి.

ఇత్యార్షే శ్రీమద్రామాయణే ఆదికావ్యే వాల్మీకీయే
చతుర్వింశత్ సహస్రికాయాం సంహితాయామ్
శ్రీమత్సుందరకాండే చతుర్దశస్సర్గః||.

ఈ విధముగా వాల్మీకి రామాయణములో సుందరకాండలో పదునాలుగవ సర్గ సమాప్తము.

||ఓం తత్ సత్||