|| Om tat sat ||
సుందరకాండ.
అథ సప్తదశస్సర్గః
(అర్థ తాత్పర్యా తత్త్వదీపికతో )

ముందు పదహేడవ సర్గలో జరిగిన కథ క్లుప్తముగా ఇలా చెప్పవచ్చు.

హనుమంతుడు శింశుపా వృక్షముపై కూర్చుని సీతమ్మని చూస్తాడు. అప్పుడు స్వయముగా నిర్మలమైన , కుముదముల సమూహములాగ కాంతివిరజొల్లుచున్న చంద్రుడు, తన చల్లని కిరణములతో, వాటి కాంతులతో, పవనాత్మజునికి సహాయము చేస్తున్నాడా అన్నట్లు, హనుమంతుని సేవించసాగెను.

వైదేహిని చూచుచున్న లక్ష్మీవంతుడైన హనుమంతుడు, పక్కన వున్న ఘోరరూపములు కల రాక్షస స్త్రీలను చూచెను. ఆ రాక్షసుల ఘోర రూపములు అనేక విధములుగా వర్ణింపబడతాయి. ఆ ఘోరరూపముకల రాక్షస స్త్రీల మధ్యలో సీత వుండెను. ఆ క్షమారూపము కల, ఆభరణములు లేక పోయినప్పటికి అందముగా కల అంగములతో శోభిస్తున్న ఆ మైథిలిని చూచి ఆ మారుతికి అత్యంత హర్షముతో కన్నీళ్ళను విడచెను. సీతాదర్శనముతో సంతోషపడిన ఆ హనుమంతుడు రామునకు లక్ష్మణునకు నమస్కరించి ఆ చెట్టు ఆకులచాటున దాగి ఉండెను. అది వాల్మీకి రామాయణములో సుందరకాండలో పదహేడవ సర్గ జరిగిన కథ.

ఇక పదహేడవ సర్గలో శ్లోకాలు అర్థ తాత్పర్యాలతో.

||శ్లోకము 17.01||

తతః కుముదషణ్డాబో నిర్మలో నిర్మలం స్వయం|
ప్రజగామ నభశ్చన్ద్రో హంసో నీలమివోదకమ్||17.01||

స|| తతః కుముదషణ్డాభః స్వయం నిర్మలః చన్ద్రః నిర్మలం నభః జగామ యథా హంసః నీలం ఉదకం ఇవ||

||శ్లోకార్థములు||

తతః కుముదషణ్డాభః -
అప్పుడు కుముదముల సమూహములాగ కాంతివిరజొల్లుచున్న
స్వయం నిర్మలః చన్ద్రః -
స్వయముగా నిర్మలమైన చంద్రుడు
నిర్మలం నభః జగామ -
నిర్మలమైన ఆకాశములో చేరెను
యథా హంసః నీలం ఉదకం ఇవ -
నీలమైన ఉదకములో ఈదుచున్న హంసవలె

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"అప్పుడు స్వయముగా నిర్మలమైన , కుముదముల సమూహములాగ కాంతివిరజొల్లుచున్న చంద్రుడు నిర్మలమైన ఆకాశములో నీలమైన ఉదకములో ఈదుచున్న హంసవలె ఉదయించెను." ||17.01||

||శ్లోకము 17.02||

సాచివ్య మివ కుర్వన్ స ప్రభయా నిర్మలప్రభః
చన్ద్రమా రశ్మిభిః శీతైః సిషేవే పవనాత్మజమ్||17.02||

స||నిర్మలప్రభః సః చంద్రమా స ప్రభయా రశ్మిభిః శీతైః పవనాత్మజం సాచివ్యం కుర్వన్ శిషేవే |

||శ్లోకార్థములు||

నిర్మలప్రభః సః చంద్రమా -
నిర్మలమైన కాంతిగల చంద్రుడు
స ప్రభయా రశ్మిభిః శీతైః -
తన చల్లని కిరణముల కాంతులతో
పవనాత్మజం సాచివ్యం కుర్వన్ -
పవనాత్మజునికి సహాయము చేస్తున్నాడా అన్నట్లు
శిషేవే - సేవించసాగెను

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"నిర్మలమైన కాంతిగల చంద్రుడు తన చల్లని కిరణములు, వాటి కాంతులతో పవనాత్మజునికి సహాయము చేస్తున్నాడా అన్నట్లు సేవించసాగెను." ||17.02||

ఈ సర్గ కూడా రెండవ, ఐదవ సర్గలలాగ, మళ్ళీ చంద్రుని వర్ణనతో మొదలవుతుంది.

చీకటిలో వస్తువుని దర్శింపచేయువాడు చంద్రుడు. చంద్రుని గురించి ఈ అన్వేషణలో మూడు సార్లు విన్నాము.

రెండవసర్గలో "చంద్రోపిసాచివ్య మివాస్య కుర్వన్' (2-57) అంటూ, "ఉత్తిష్టతేనైక సహస్రరశ్మిః" అప్పుడే ఉదయిస్తున్న చంద్రుని గురించి విన్నాము; "మధ్యంగతం అంశుమంతం"(5-1) అంటూ,
ఆకాశ మధ్యస్థములో ఉన్న చంద్రుని గురించి ఐదవ సర్గలో విన్నాము; "ప్రజగామ నభశ్చంద్రో"(17-1) అంటూ ఇక్కడ ఆకాశముయొక్క పరభాగము చేరినట్లు వింటాము. అంటే హనుమంతుని సీతాన్వేషణలో, చంద్రుడు సచివుడులాగా హనుమ వెనకాతలే వున్నాడన్నమాట.

||శ్లోకము 17.03||

స దదర్శ తతస్సీతాం పూర్ణచన్ద్ర నిభాననామ్|
శోకభారైరివ న్యస్తాం భారైర్నావమివామ్భసి||17.03||

స|| తతః పూర్ణచన్ద్ర నిభాననామ్ అంభసి న్యస్తామ్ భారైః నావం ఇవ శోకభారైః ( న్యస్తామ్) సీతాం సః దదర్శ||

||శ్లోకార్థములు||

పూర్ణచన్ద్ర నిభాననామ్ -
పూర్ణచంద్రును బోలి ముఖము కల
అంభసి న్యస్తామ్ భారైః నావం ఇవ-
భారముగా వుండి నీటిలో మునిగిపోతున్న నావ వలె
శోకభారైః న్యస్తామ్ సీతాం -
శోకభారములో మునిగిపోయివున్న సీతను
సః దదర్శ - ఆ హనుమ చూచెను

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"అప్పుడు ఆ పూర్ణచంద్రును బోలి ముఖము కల హనుమంతుడు భారముగా వుండి నీటిలో మునిగి పోతున్న నావ వలె, శోకభారమును మోయుచున్న సీతను చూచెను." ||17.03||

||శ్లోకము 17.04||

దిదృక్షమాణో వైదేహీం హనుమాన్ మారుతాత్మజః|
స దదర్శా విదూరస్థా రాక్షసీః ఘోరదర్శనాః||17.04||

స||వైదేహీం దిదృక్షమాణః హనుమాన్ మారుతాత్మజః సః విదూరస్థా ఘోరదర్శనా రాక్షసీః దదర్శ||

||శ్లోకార్థములు||

వైదేహీం దిదృక్షమాణః - వైదేహిని చూచుచున్న
హనుమాన్ మారుతాత్మజః - మారుతాత్మజుడైన ఆ హనుమంతుడు
విదూరస్థా ఘోరదర్శనా - పక్కనే వున్న ఘోరరూపములు కల
రాక్షసీః దదర్శ - రాక్షస్త్రీలను చూచెను.

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"వైదేహిని చూచుచున్న ఆ హనుమంతుడు పక్కనే వున్న ఘోరరూపములు కల రాక్షస స్త్రీలను చూచెను." ||17.04||

ఇక్కడ నుంచి పదమూడు శ్లోకాలలో రాక్షసస్త్రీల వర్ణన వింటాము.

||శ్లోకము 17.05-7||

ఏకాక్షీం ఏకకర్ణాం చ కర్ణ ప్రవరణాం తథా|
అకర్ణాం శంకుకర్ణాం చ మస్తకోఛ్ఛ్వాసనాశికామ్||17.05||
అతికాయోత్తమాఙ్గీ చ తనుదీర్ఘశిరోధరాం|
ధ్వస్థకేశీం తథా్ఽకేశీమ్ కేశకమ్బళధారిణీమ్||17.06||
లమ్బకర్ణలలాటం చ లమ్బోదరపయోధరామ్|
లమ్బోష్టీం చుబుకోష్టీం చ లమ్బస్యాం లమ్బజానుకామ్||17.07||

స|| ఏకాక్షీం ఏక కర్ణాం తథా కర్ణప్రవరణాం అకర్ణాం శంకుకర్ణామ్ మస్తక ఉచ్ఛ్వాసనాశికామ్ (దదర్శ) || తను దీర్ఘశిరో ధరామ్ అతికాయ ఉత్తమాఙ్గీం ధ్వస్త కేశీం తథా అకేశీం కేశకమ్బల ధారిణీం దదర్శ|| లమ్బకర్ణలలాటం చ లమ్బ ఉదర పయోధరామ్ లమ్బోష్టీం చుబుకోష్టీం లమ్బస్యాం లమ్బజానుకామ్ దదర్శ||

ఇక్కడ రాక్షస స్త్రీల వర్ణన ఇలావుంటుంది. ఏకాక్షి, ఏక కర్ణ, అకర్ణ, శంఖుకర్ణ, లంబకర్ణ, అతికాయ, ధ్వస్త కేశి, కేశకంబళధారిణి, లంబోదర, లంబోష్టి, లంబాస్య, లంబజానుక . ఇవన్నీ విరూపములే. ఇందులో మనము వినేది ఏమిటి?

ఆత్మను ఆవరించుయుండు అసుర ప్రవృత్తులే ఆ రాక్షస స్త్రీలు.

ఇంద్రియ ప్రవృత్తులలో అభివ్యక్తమగు ఈ చిత్తవృత్తులనే భిన్న భిన్న నామములతో మనకి వినిపించడమైనది. ఆయా ఇంద్రియముల ప్రకోపము అధికముగా వున్నవారిని ఆయా ఇంద్రియముల విరూప నామములతో వ్యవరింపవచ్చునేమో. వారందరూ సతతము క్రోధము కలవారై భయముకొలుపుతూ వున్నారుట సీతమ్మకి.

||శ్లోకార్థములు||

ఏకాక్షీం ఏక కర్ణాం తథా కర్ణప్రవరణాం -
ఒకే కన్ను కలదానిని, ఒకే చెవి కలదానిని
అకర్ణాం శంకుకర్ణామ్ -
వళ్ళంతాచెవి కలదానిని, చెవి లేనిదానిని
మస్తక ఉచ్ఛ్వాసనాశికామ్ -
మస్తకముపై లేచిన ముక్కు కలదానిని
తను దీర్ఘశిరో ధరామ్ -
శరీరమునకు మించిన తలగలదానిని,
అతికాయ ఉత్తమాఙ్గీం -
అతికాయము కలదానిని , ఉత్తమమైన అంగములు కలదానిని,
ధ్వస్త కేశీం తథా అకేశీం -
ధ్వంసమైన కేశములు కలదానిని, కేశములు లేనిదానిని
కేశకమ్బళ ధారిణీం -
శరీరము అంతా కంబళి వలె కేశములు కలదానిని,
లమ్బకర్ణలలాటం చ -
పోడువైన చెవులు కలదానిని,
లమ్బఉదర పయోధరామ్ -
పొడువైన ఉదరము స్తనములు కలదానిని
లమ్బోష్టీం చుబుకోష్టీం -
పొడువైన పెదవులు కలదానిని, చుబుకముపై పెదవులు కలదానిని
లమ్బస్యాం లమ్బజానుకామ్ దదర్శ -
పొడువైనదానిని, పొడువైన జానువులు కలదానిని చూచెను.

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"ఒకే కన్ను కలదానిని, ఒకే చెవి కలదానిని, వళ్ళంతాచెవి కలదానిని, చెవి లేనిదానిని ,శంకువు వంటి చెవి కలదానిని, మస్తకముపై లేచిన ముక్కు కలదానిని, శరీరమునకు మించిన తలగలదానిని, అతికాయము కలదానిని , ఉత్తమమైన అంగములు కలదానిని, ధ్వంసమైన కేశములు కలదానిని, కేశములు లేనిదానిని, శరీరము అంతా కంబళి వలె కేశములు కలదానిని, పోడువైన చెవులు కలదానిని, పొడువైన ఉదరము స్తనములు కలదానిని, పొడువైన పెదవులు కలదానిని, చుబుకముపై పెదవులు కలదానిని, పొడువైనదానిని, పొడువైన జానువులు కలదానిని చూచెను." ||17.05 - 07||

||శ్లోకము 17.08 -10||

హ్రస్వాం దీర్ఘాం తథా కుబ్జాం వికటాం వామనాం తథా|
కరాళాం భుగ్నవక్త్రాం చ పిఙ్గాక్షీం వికృతాననామ్||17.08||
వికృతాః పిఙ్గళాః కాళీః క్రోధనాః కలహప్రియాః|
కాలాయస మహాశూల కూటముద్గర ధారిణీః||17.09||
వరాహ మృగ శార్దూల మహిషాజ శివాముఖీః|
గజోష్ట్ర హయపాదీశ్చ నిఖాతశిరసో పరాః||17.10||

స|| హ్రస్వాం దీర్ఘాం తథా కుబ్జాం వికటాం వామనాం తథా కరాళాం భుఘ్నవక్త్రాం పింగాక్షీం వికృతాననామ్ దదర్శ || వికృతాః పింగళాః కాలీః క్రోధనాః కలహప్రియాః కాలాయస మహాశూల కూటముద్గర ధారిణీః || వరాహ మృగ శార్దూల మహిషాజ శివాముఖీః గజ ఉష్ట్ర హయ పాదీః అపరాః నిఖాత శిరసః ||

||శ్లోకార్థములు||

హ్రస్వాం దీర్ఘాం తథా కుబ్జాం -
పొట్టిదానిని, పొడువుగావున్నదానిని, మరుగుజ్జును
వికటాం వామనాం తథా -
వికటమైన రూపముకలదానిని, వామనరూపము కలదానిని
కరాళాం భుఘ్నవక్త్రాం పింగాక్షీం -
అలాగే ఎత్తుపళ్ళుకలదానిని, వికృతమైన ముఖముకలదానిని, ఎఱ్ఱనికళ్ళు కలదానిని
వికృతాననామ్ - వికృతమైనదానిని
వికృతాః పింగళాః కాలీః -
వికృతమైన దానిని, ఎఱ్ఱగావున్నదానిని, నల్లగా వున్నదానిని
క్రోధనాః కలహప్రియాః -
మంచి క్రోధములో ఉన్నదానిని, కలహముచేయుటలో కోరికగలదానిని
కాలాయస మహాశూల కూటముద్గర ధారిణీః -
శూలములు పట్టుకువున్నదానిని, గూటములు ముద్గరములు పట్టుకు ఉన్నదానిని
వరాహ మృగ శార్దూల - వరాహము, లేళ్ళ, శార్దూలముల
మహిషాజ శివాముఖీః -
మహిషముల, ఆడనక్కల ముఖముల లాంటి ముఖములుకల వారిని
గజ ఉష్ట్ర హయ పాదీః -
గజము, ఉష్ట్రము, హయముల పాదములవంటి పాదములు కలవారిని
అపరాః నిఖాత శిరసః - ఇంకా మేడలేకుండా శిరస్సు వున్నవారిని చూచెను

||శ్లోకతాత్పర్యము||

" పొట్టిదానిని, పొడువుగావున్నదానిని, మరుగుజ్జును,వికటమైన రూపముకలదానిని, వామనరూపము కలదానిని, అలాగే ఎత్తుపళ్ళుకలదానిని, వికృతమైన ముఖముకలదానిని, ఎఱ్ఱనికళ్ళు కలదానిని చూచెను. వికృతమైన కళ్ళూకలదానిని దానిని, ఎఱ్ఱగావున్నదానిని, నల్లగా వున్నదానిని, మంచి క్రోధములో ఉన్నదానిని, కలహముచేయుటలో కోరికగలదానిని, శూలములు పట్టుకువున్నదానిని, గూటములు ముద్గరములు పట్టుకు ఉన్నదానిని చూసెను. వరాహము, లేళ్ళ, శార్దూల, మహిషముల, ఆడనక్కల ముఖముల లాంటి ముఖములుకల వారిని, గజము, ఉష్ట్రము, హయముల పాదములవంటి పాదములు కలవారిని , మేడలేకుండా శిరస్సు వున్నవారిని చూచెను." ||17.08-10||

||శ్లోకము 17.11-12||

ఏకహస్తైకపాదాశ్చ ఖరకర్ణ్యశ్వకర్ణికాః|
గోకర్ణీ హస్తికర్ణీచ హరికర్ణీ స్తథాపరా||17.11||
అనాసా అతినాసాశ్చ తిర్యజ్ఞ్నాస వినాసికాః|
గజసన్నిభనాసాశ్చ లలాటోచ్ఛ్వాసనాసికాః||17.12||

స|| ఏక హస్త ఏకపాదాః చ ఖరకర్ణ అశ్వకర్ణికాః గోకర్ణీ హస్తికర్ణీ చ తథా అపరా హరికర్ణీ చ దదర్శ|| అనాసా అతినాసాః చ తిర్యజ్ఞాసా వినాసికాః గజసన్నిభ నాసాః చ లలాటఉచ్ఛ్వాసనాసికాః చ ||

||శ్లోకార్థములు||

ఏక హస్త ఏకపాదాః -
ఒకే హస్తము కలదానిని, ఒకే పాదము కలదానిని
ఖరకర్ణ అశ్వకర్ణికాః -
ఖరము యొక్క చెవి కలదానిని, గుఱ్ఱముయొక్క చెవి కలదానిని
గోకర్ణీ హస్తికర్ణీ చ -
గోవు యొక్క చెవి కలదానిని, గజముయొక్క చెవి కలదానిని,
తథా అపరా హరికర్ణీ చ -
అలాగే ఇంకొక కోతి చెవి కలదానిని
అనాసా అతినాసాః చ -
అలాగే ముక్కు లేని దానిని, పెద్దముక్కు కలదానిని
తిర్యజ్ఞాసా వినాసికాః -
అలాగే ముక్కు లేని దానిని, పెద్దముక్కు కలదానిని
గజసన్నిభ నాసాః చ -
గజము యొక్క తొండములాంటి నాసికకలదానిని,
లలాటఉచ్ఛ్వాసనాసికాః చ -
లలాటముదాకాసాగివున్న ముక్కు కలదానిని కూడా
(దదర్శ - చూసెను)

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"ఒకే హస్తము కలదానిని, ఒకే పాదము కలదానిని, ఖరము యొక్క చెవి కలదానిని, గుఱ్ఱముయొక్క చెవి కలదానిని, గోవు యొక్క చెవి కలదానిని, గజముయొక్క చెవి కలదానిని, అలాగే ఇంకొక కోతి చెవి కలదానిని, చూచెను. అలాగే ముక్కు లేని దానిని, పెద్దముక్కు కలదానిని, వంకరముక్కు కలదానిని, వికృతమైన నాసిక కలదానిని, గజము యొక్క తొండములాంటి నాసికకలదానిని, లలాటముదాకాసాగివున్న ముక్కు కలదానిని కూడా చూచెను." ||17.11,12||

||శ్లోకము 17.13-14||

హస్తిపాదా మహపాదా గోపాదాః పాదచూళికాః|
అతిమాత్ర శిరోగ్రీవా అతిమాత్రకుచోదరీ||17.13||
అతిమాత్రాస్యనేత్రాశ్చ దీర్ఘజిహ్వా నఖాస్తథా|
అజాముఖీః హస్తిముఖీః గోముఖీః సూకరీముఖీః||17.14||

స|| హస్తిపాదాః మహాపాదాః గోపాదాః పాదచూళికాః చ అతిమాత్రశిరోగ్రీవాః అతిమాత్రకుచోదరీః చ||అతిమాత్రాస్యనేత్రాః చ దీర్ఘజిహ్వా నఖాః తథా అజాముఖీః హస్తిముఖీః గోముఖీః సూకరీముఖీః చ ||

||శ్లోకార్థములు||

హస్తిపాదాః మహాపాదాః గోపాదాః -
ఏనుగు పాదములు, పెద్దపాదములు, గోవు పాదములు
పాదచూళికాః చ -
పాదములమీద జుట్టు కలవారిని
అతిమాత్రశిరోగ్రీవాః -
అతిమాత్రమైన మెడలు కలవారిని
అతిమాత్రకుచోదరీః చ -
అతిమాత్రకుచములు ఉదరములు కలవారిని
అతిమాత్రాస్యనేత్రాః చ -
అలాగే పొడవైన కళ్ళు కలవారిని
దీర్ఘజిహ్వా నఖాః తథా -
పొడువైన నాలుక కలవాదానిని, పొడువైన గోళ్ళుకలదానిని'
అజాముఖీః హస్తిముఖీః -
అలాగే అజాముఖము, హస్తిముఖము,
గోముఖీః సూకరీముఖీః చ -
గోముఖము, సూకరీ ముఖము కలవారిని (చూచెను)

||శ్లోకతాత్పర్యము||

" ఏనుగు పాదములు, పెద్దపాదములు, గోవు పాదములు కలవారిని, పాదములమీద జుట్టు కలవారిని, అతిమాత్రమైన మెడలు కలవారిని, అతిమాత్రకుచములు ఉదరములు కలవారిని, కూడా చూచెను. అలాగే పొడవైన కళ్ళు కలవారిని, పొడువైన నాలుక కలవాదానిని, పొడువైన గోళ్ళుకలదానిని, అలాగే అజాముఖము, హస్తిముఖము, గోముఖము, సూకరీ ముఖము కలవారిని చూచెను." ||17.13,14||

||శ్లోకము 17.15||

హయోష్ట్ర ఖరవక్త్రాశ్చ రాక్షసీర్ఘోరదర్శనాః|
శూలముద్గర హస్తాశ్చ క్రోధనాః కలహప్రియాః||17.15||

స|| హయ ఉష్ట్ర ఖర వక్త్రాః చ ఘోర దర్శనాః రాక్షసీః శూలం ఉద్గర హస్తాః చ క్రోధనాః కలహప్రియాః చ దదర్శ||

||శ్లోకార్థములు||

హయ ఉష్ట్ర ఖర వక్త్రాః చ -
గుఱ్ఱము, ఒంటె, గాడిదలముఖము కలవారిని
ఘోర దర్శనాః రాక్షసీః -
చూడడానికి ఘోరముగా వున్నరాక్షస స్త్రీలను
శూలం ఉద్గర హస్తాః -
శూలము ఉద్గరము చేతిలో పట్టు కొని ఉన్నవారిని
క్రోధనాః కలహప్రియాః చ -
కోపస్వభావము కలవారిని , కలహప్రియులను కూడా
దదర్శ - చూచెను

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"గుఱ్ఱము, ఒంటె, గాడిదలముఖము కలవారిని, చూడడానికి ఘోరముగా వున్నరాక్షస స్త్రీలను, శూలము ఉద్గరము చేతిలో పట్టుకొని ఉన్నవారిని, కోపస్వభావము కలవారిని , కలహప్రియులను కూడా చూచెను." ||17.15||

||శ్లోకము 17.16-17||

కరాళా ధూమ్రకేశీశ్చ రాక్షసీర్వికృతాననాః|
పిబన్తీస్సతతం పానం సదా మాంస సురా ప్రియాః||17.16||
మాంస శోణితదిగ్ధాఙ్గీ మాంసశోణితభోజనాః|
తా దదర్శ కపిశ్రేష్ఠో రోమహర్షణదర్శనాః||17.17||
స్కన్ధవన్త ముపాసీనాః పరివార్య వనస్పతిమ్|

స|| కరాళాః ధూమ్రకేశీః చ వికృతాననాః చ సతతం పానం పిబన్తీః రాక్షసీః మాంస సురా ప్రియాః దదర్శ|| మాంస శోణీత దిగ్ధాఙ్గీః మాంసశోణిత భోజనాః రోమహర్షణ దర్శనాః స్కంధవంతం వనస్పతిం పరివార్య ఉపాసీనాః తాం కపిశ్రేష్ఠః దదర్శ||

||శ్లోకార్థములు||

కరాళాః ధూమ్రకేశీః -
పెద్ద నోరు కలవారిని, పొగరంగుకేశములు కలవారిని
వికృతాననాః చ -
వికృతమైన కళ్ళు కలవారిని
సతతం పానం పిబన్తీః రాక్షసీః -
ఎల్లప్పుడు తాగుచూ ఉన్నరాక్షసస్త్రీ లను
మాంస సురా ప్రియాః -
మాంసము మద్యము పై మోహము లో ఉన్నవారిని
మాంస శోణీత దిగ్ధాఙ్గీః -
రక్తమాంసములతో తడిసిన అంగములుకలవారిని
మాంసశోణిత భోజనాః -
రక్తమాంసములతో కూడిన భోజనము చేయువారిని
రోమహర్షణ దర్శనాః -
చూచుటకుగగుర్పాటుకలగించు రాక్షస స్త్రీలను
స్కంధవంతం వనస్పతిం పరివార్య -
పెద్ద బోదెకల మహావృక్షము చుట్టూ
ఉపాసీనాః తాం కపిశ్రేష్ఠః దదర్శ -
ఉపాసీనులైన రాక్షస స్త్రీలను అ వానరశ్రేష్ఠుడు చూచెను.

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"పెద్ద నోరు కలవారిని, పొగరంగుకేశములు కలవారిని, వికృతమైన కళ్ళు కలవారిని, ఎల్లప్పుడు తాగుచూ ఉన్నరాక్షసస్త్రీ లను , మాంసము మద్యము పై మోహము లో ఉన్నవారిని చూచెను. రక్తమాసములతో తడిసిన అంగములుకలవారిని, రక్తమాంసములు భోజనము చేయువారిని, చూచుటకుగగుర్పాటుకలగించు రాక్షస స్త్రీలను, విశాలమైన బోదెకల ఆ మహావృక్షము చుట్టూ ఉపాసీనులైన రాక్షస స్త్రీలను అ వానరశ్రేష్ఠుడు చూచెను." ||17.16,17||

||శ్లోకము 17.18||

తస్యాధస్తాచ్చ తాం దేవీం రాజపుత్రీం అనిందితామ్||17.18||
లక్షయామాస లక్ష్మీవాన్ హనుమాన్ జనకాత్మజామ్|

స|| లక్ష్మీవాన్ హనుమాన్ తస్య అధస్తాత్ రాజపుత్రీం జనకాత్మజామ్ అనందితాం తాం దేవీం లక్షయామాస||

గోవిన్దరాజులవారి టీకాలో- లక్ష్మీవాన్ సీతాదర్శన జనిత శోభాయుక్తః

||శ్లోకార్థములు||

లక్ష్మీవాన్ హనుమాన్ - లక్ష్మీ వంతుడైన హనుమంతుడు
తస్య అధస్తాత్ - ఆ చెట్టుకింద
రాజపుత్రీం జనకాత్మజామ్ - రాజపుత్రీ జనకాత్మజ ఆగు
తాం దేవీం లక్షయామాస - ఆ దేవిని చూడసాగెను

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"లక్ష్మీ వంతుడైన హనుమంతుడు ఆ చెట్టుకింద శోకములో ఉన్న నిందింపలేని రాజపుత్రీ జనకాత్మజ ఆగు ఆ దేవిని చూసెను." ||17.18||

ఇక్కడ హనుమ లక్ష్మీవాన్ అని ఎందుకు అన్నారు అంటే - సీతాదర్శన జనిత శోభాయుక్తః అంటే సీతమ్మ వారి దర్శనము వలన కలిగిన శోభ కలవాడు కాబట్టి అని.

||శ్లోకము 17.19||

నిష్ప్రభాం శోకసంతప్తాం మలసంకులమూర్ధజామ్||17.19||
క్షీణపుణ్యాం చ్యుతాం భూమౌ తారాం నిపతితామివ|

స|| నిష్ప్రభాం శోకసంతప్తాం మలసంకులమూర్ధజామ్ క్షీణ పుణ్యాం చ్యుతాం భూమౌ నిపాతితాం తారాం ఇవ||

||శ్లోకార్థములు||

నిష్ప్రభాం శోకసంతప్తాం -
కాంతిలేని ప్రభలేని, శోకములో మునిగియున్న
మలసంకులమూర్ధజామ్ -
మాలిన్యముతో కూడిన కేశములు కల
క్షీణ పుణ్యాం చ్యుతాం భూమౌ -
క్షీణించిపోయిన పుణ్యములతో భూమి యందు
నిపాతితాం తారాం ఇవ -
రాలిన నక్షత్రము వలె నున్నది

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"కాంతిలేని ప్రభలేని, శోకములో మునిగియున్న, మాలిన్యముతో కూడిన కేశములు కల ఆమె, క్షీణించిపోయిన పుణ్యములతో భూమి యందు రాలిన నక్షత్రము వలె నున్నది." ||17.19||

||శ్లోకము 17.20||

చారిత్ర వ్యపదేశాఢ్యాం భర్తృదర్శనదుర్గతామ్||17.20||
భూషణైరుత్తమార్హీనాం భర్తృవాత్సల్యభూషణామ్

స|| చారిత్రవ్యపదేశాడ్యాం భర్తృదర్శనదుర్గతాం ఉత్తమైః భూషణైః హీనాం భర్తృవాత్సల్య భూషణామ్||

||శ్లోకార్థములు||

చారిత్రవ్యపదేశాడ్యాం -
పాతివ్రత్య ధర్మముతో సంపన్నురాలైన
భర్తృదర్శనదుర్గతాం -
భర్త దర్శనములేని దుర్గతిలో
ఉత్తమైః భూషణైః హీనాం -
ఉత్తమమైన భూషణములు లేకుండా వున్న
భర్తృవాత్సల్య భూషణామ్ -
భర్తపై వాత్సల్యము అనే ఆభరణముతో అలంకరింపబడిన

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"పాతివ్రత్యదర్మముతో సంపన్నురాలైన, భర్త దర్శనములేని దుర్గతిలో ఉత్తమమైన భూషణములు లేకుండా వున్న ఆమె , భర్తపై వాత్సల్యము అనే ఆభరణముతో అలంకరింపబడినది." ||17.20||

||శ్లోకము 17.21||

రాక్షసాధిపసంరుద్ధాం బంధుభిశ్చ వినాకృతామ్||17.21||
వియూధాం సింహసంరుద్ధాం బద్ధాం గజవధూమివ|

స|| బంధుభిః వినా రాక్షసాధిప సంరుద్ధాం చ కృతం వియూధాం సింహసంరుద్ధాం బద్ధాం గజవధూం ఇవ||

||శ్లోకార్థములు||

బంధుభిః వినా - బంధువులు లేక
రాక్షసాధిప సంరుద్ధాం చ -
రాక్షసాధిపుని ఆధిపత్యములో ఉన్న (ఆమె)
కృతం వియూధాం సింహ సంరుద్ధాం -
తన సమూహమును కోలుపోయి సింహముచే అడ్డగింపబడిన
బద్ధాం గజవధూం ఇవ - బంధింపబడిన ఆడ ఏనుగు వలె నున్నది.

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"బంధువులు లేక, రాక్షసాధిపుని ఆధిపత్యములో ఉన్న ఆమె తన సమూహమును కోలుపోయి సింహముచే అడ్డగింపబడి బంధింపబడిన ఆడ ఏనుగు వలె నున్నది." ||17.21||

||శ్లోకము 17.22||

చన్ద్రరేఖాం పయోదాన్తే శారదభ్రైరివావృతామ్||17.22||
క్లిష్టరూపాం అసంస్పర్శా దయుక్తా మివ వల్లకీమ్|

స|| పయోదాంతే శారదభ్రైః ఆవృతం చంద్రరేఖాం ఇవ అసంస్పర్శాత్ క్లిష్టరూపాం అయుక్తాం వల్లకీం ఇవ||

రామ టీకాలో - అసంస్పర్శాత్ పతి స్పర్శరాహిత్యాత్ క్లిష్టరూపం; అయుక్తాం వాదకహీనాం వల్లకీం వీణాం ఇవ ;

||శ్లోకార్థములు||

పయోదాంతే శారదభ్రైః ఆవృతం -
వర్షాకాలము చివరిలో శరత్కాలమేఘములచే కప్పబడిన
చంద్రరేఖాం ఇవ -
చంద్ర రేఖవలె నున్న
అసంస్పర్శాత్ క్లిష్టరూపాం -
భర్త స్పర్శ లేక క్లిష్టరూపములో
అయుక్తాం వల్లకీం -
ఉపయోగింపబడని వీణవలె నున్న

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"వర్షాకాలము చివరిలో శరత్కాలమేఘములచే కప్పబడిన చంద్ర రేఖవలె నున్న, భర్త స్పర్శలేక క్లిష్టమైన రూపములో ఉన్నఆమె, ఉపయోగించబడని తీగెలు సారించని వీణలా వున్నది." ||17.22||

రామ టీకాలో - అసంస్పర్శాత్ పతి స్పర్శరాహిత్యాత్ క్లిష్టరూపం; అయుక్తాం వాదకహీనాం వల్లకీం వీణాం ఇవ ;

||శ్లోకము 17.23||

సీతాం భర్తృవశే యుక్తాం అయుక్తాం రాక్షసీ వశే||17.23||
అశోకకవనికా మధ్యే శోకసాగరమాప్లుతామ్|

స|| భర్తృవశే యుక్తాం రాక్షసీవసే అయుక్తాం అశోకకవనికా మధ్యే శోకసాగరం ఆప్లుతామ్ (సీతాం దదర్శ)||

||శ్లోకార్థములు||

భర్తృవశే యుక్తాం - భర్త వశములో ఉండతగిన
రాక్షసీవసే అయుక్తాం - రాక్షస్త్రీల వశములో ఉండకూడని
అశోకకవనికా మధ్యే - అశోకవనిక మధ్యలో
శోకసాగరం ఆప్లుతామ్ - శోకసాగరములో మునిగి ఉన్నది

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"భర్తవశములో ఉండతగిన, రాక్షస్త్రీల వశములో ఉండకూడని ఆమె, అశోకవనిక మధ్యలో శోకసాగరములో మునిగి ఉన్నది". ||17.23||

||శ్లోకము 17.24||

తాభిః పరివృతాం తత్ర సగ్రహ మివ రోహిణీమ్||17.24||
దదర్శ హనుమాన్ దేవీం లతామకుసుమామివ|

స|| త త్ర సగ్రహాం రోహిణీం ఇవ తాభిః పరివృతాం ఆకుసుమాం లతాం ఇవ దేవీం హనుమాన్ దదర్శ||

||శ్లోకార్థములు||

తత్ర సగ్రహాం రోహిణీం ఇవ -
అక్కడ గ్రహములచేత పీడింపబడిన రోహిణి వలె
తాభిః పరివృతాం -
ఆ రాక్షస్త్రీలచేత చుట్టబడి ఉన్న
ఆకుసుమాం లతాం ఇవ -
కుసుమమైన లతలా వున్న
దేవీం హనుమాన్ దదర్శ -
ఆ దేవిని హనుమంతుడు దర్శించెను

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"అక్కడ గ్రహములచేత పీడింపబడిన రోహిణి వలె ఆ రాక్షస్త్రీలచేత చుట్టబడి ఉన్న, కుసుమమైన లతలా వున్న ఆ దేవిని హనుమంతుడు దర్శించెను." ||17.24||

||శ్లోకము 17.25||

సా మలేన దిగ్ధాఙ్గీ వపుషా చాప్యలఞ్కృతా||17.25||
మృణాళీ పఞ్కదిగ్ధేన విభాతి న విభాతి చ|

స|| మలేన దిగ్ధాంగీ వపుషా చాపి అలంకృతా సా పంకదిగ్ధా మృణాలీవ విభాతి న విభాతి చ||

||శ్లోకార్థములు||

మలేన దిగ్ధాంగీ వపుషా చాపి -
మాలిన్యముతో కూడిన అంగములు కలదైనప్పటికీ
అలంకృతా సా -
అలంకరింపడియున్నట్లు వున్న ఆమె
పంకదిగ్ధా మృణాలీవ -
బురదలో ఉన్న తామర పువ్వు వలె
విభాతి న విభాతి చ - ప్రకాశించుచూ ప్రకాశించనట్లున్నది

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"మాలిన్యముతో కూడిన అంగములు కలదైనప్పటికీ అలంకరింపడియున్నట్లు వున్న ఆమె ఒకవిధముగా ప్రకాశము కల ఇంకోవిధముగా ప్రకాశములేని బురదలో ఉన్న తామర పువ్వు వలె నున్నది." ||17.25||

||శ్లోకము 17.26||

మలినేనతు వస్త్రేణ పరిక్లిష్టేన భామినీమ్||17.26||
సంవృతాం మృగ శాబాక్షీం దదర్శ హనుమాన్ కపిః|

స|| కపిః హనుమాన్ పరిక్లిష్టేన మలినేన వస్త్రేణ సంవృతాం భామినీం మృగ శాబాక్షీం దదర్శ||

||శ్లోకార్థములు||

కపిః హనుమాన్ -
ఆ వానరుడైన హనుమంతుడు
పరిక్లిష్టేన మలినేన వస్త్రేణ సంవృతాం-
మలిన రహితమైన వస్త్రములతో చుట్టబడియున్న
భామినీం మృగ శాబాక్షీం దదర్శ -
లేడి కన్నుల వంటి కన్నులుకల అమెను చూచెను

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"ఆ హనుమంతుడు మలిన రహితమైన వస్త్రములతో చుట్టబడియున్న లేడి కన్నుల వంటి కన్నులుకల అమెను చూచెను." ||17.26||

||శ్లోకము 17.27||

తాం దేవీం దీనవదనాం అదీనాం భర్తృతేజసా||17.27||
రక్షితాం స్వేన శీలేన సీతాం అసితలోచనామ్|

స|| దీనవదనాం భర్తృతేజసా అదీనాం అశితలోచనామ్ స్వేన శీలేన రక్షితాం తాం సీతాం దదర్శ||

||శ్లోకార్థములు||

దీనవదనాం - దీనవదనము కల
భర్తృతేజసా అదీనాం - భర్తతేజసముతో ధైర్యమువహించిన
అశితలోచనామ్ - నల్లని కళ్ళు కల,
స్వేన శీలేన రక్షితాం - తన శీలము తో తననే రక్షించుకొనుచున్న
తాం సీతాం దదర్శ - ఆ సీతను హనుమంతుడు చూచెను

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"దీనవదనము కల, భర్తతేజసముతో ధైర్యమువహించిన, నల్లని కళ్ళు కల, తన శీలము తో తననే రక్షించుకొనుచున్నఆ సీతను హనుమంతుడు చూచెను." ||17.27||

||శ్లోకము 17.28||

తాం దృష్ట్వా హనుమాన్ సీతాం మృగశాబనిభేక్షణామ్||17.28||
మృగ కన్యామివ త్రస్తాం వీక్షమాణాం సమన్తతః|

స|| తాం మృగ శాబ నిభేక్షణామ్ సీతాం దృష్ట్వా హనుమాన్ త్రస్తాం వీక్షమాణాం మృగ కన్యాం ఇవ (మన్యే)||

||శ్లోకార్థములు||

తాం మృగ శాబ నిభేక్షణామ్ -
ఆ లేడికన్నుల వంటి కన్నులగల
సీతాం దృష్ట్వా - ఆ సీతను చూచి
హనుమాన్ త్రస్తాం -
హనుమంతుడు భీతి చెందిన
వీక్షమాణాం మృగ కన్యాం ఇవ (మన్యే) -
లేడి వలె నున్నది అని అనుకొనెను

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"ఆ లేడికన్నుల వంటి కన్నులగల ఆ సీతను చూచి హనుమంతుడు భీతి చెందిన లేడి వలె నున్నది అని అనుకొనెను." ||17.28||

||శ్లోకము 17.29||

దహన్తీమివ నిశ్శ్వాసైః వృక్షాన్ పల్లవధారిణః||17.29||
సంఘాతమివ శోకానాం దుఖ స్యోర్మి మివోత్థితాం|

స|| సా నిఃశ్వాసైః వృక్షాన్ పల్లవధారిణః దహంతీం ఇవ శోకానాం సంఘాతమివ శోకానాం దుఃఖస్య ఇవోత్థితాం ఊర్మిం ఇవ తాం హనుమతః మన్యే||

||శ్లోకార్థములు||

సా నిఃశ్వాసైః -
ఆమె ఉచ్చ్వాస నిఃశ్వాసములతో
పల్లవధారిణః వృక్షాన్ దహంతీం ఇవ -
ఆ చెట్టుపైనున్న చిగుర్లను దహించివేస్తున్నదా అన్నట్లు వున్నది
శోకానాం సంఘాతమివ -
శోకముల సమూహము వలె నున్న
శోకానాం దుఃఖస్య ఇవోత్థితాం ఊర్మిం ఇవ -
పైకి లేచిన దుఃఖతరంగములవలె నున్న
తాం హనుమతః మన్యే-
ఆ సీతను హనుమంతుడు చూసెను

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"ఆమె ఉచ్చ్వాస నిఃశ్వాసములతో ఆ చెట్టుపైనున్న చిగుర్లను దహించివేస్తున్నదా అన్నట్లు వున్నది. శోకముల సమూహము వలె నున్న, పైకి లేచిన దుఃఖతరంగములవలె నున్న ఆ సీతను హనుమంతుడు చూసెను." ||17.29||

||శ్లోకము 17.30||

తాం క్షమాం సువిభక్తాంగీం వినాభరణశోభినీమ్||17.30||
ప్రహర్షమతులం లేభే మారుతిః ప్రేక్ష్య మైథిలీమ్|

స|| తాం క్షమాం సువిభక్తాంగీం వినాభరణశోభినీం మైథిలీమ్ ప్రేక్ష్య మారుతిః అతులం ప్రహర్షం లేభే||

||శ్లోకార్థములు||

క్షమాం సువిభక్తాంగీం -
ఆ క్షమారూపము కల,అందముగాకల అంగముల తో
వినాభరణశోభినీం -
ఆభరణములేకపోయినప్పటికి శోభిస్తున్న
తాం మైథిలీమ్ ప్రేక్ష్య -
ఆ మైథిలిని చూచి
మారుతిః అతులం ప్రహర్షం లేభే -
ఆ మారుతికి అత్యంత ఆనందము కలిగెను

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"ఆ క్షమారూపము కల,అందముగాకల అంగముల తో ఆభరణములేకపోయినప్పటికి శోభిస్తున్న ఆ మైథిలిని చూచి ఆ మారుతికి అత్యంత ఆనందము కలిగెను." ||17.30||

||శ్లోకము 17.31||

హర్షజాని చ సోఽశ్రూణి తాం దృష్ట్వామదిరేక్షణామ్|
ముముచే హనుమాం స్తత్ర నమశ్చక్రే చ రాఘవం ||17.31||

స|| తాం మదిరేక్షణాం తత్ర దృష్ట్వా హర్షజాని అశ్రూణి ముముచే | రాఘవం చ నమః చక్రే ||

||శ్లోకార్థములు||

తాం మదిరేక్షణాం -
ఆ ఆకర్షణీయమైన కళ్ళు కల అ సీతను
తత్ర దృష్ట్వా - అక్కడ చూచి
హర్షజాని అశ్రూణి ముముచే -
హర్షముతో కన్నీళ్ళను విడచెను
రాఘవం చ నమః చక్రే -
రాఘవునకు నమస్కరించెను

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"ఆ ఆకర్షణీయమైన కళ్ళు కల అ సీతను చూచి హర్షముతో కన్నీళ్ళను విడచెను. రాఘవునకు నమస్కరించెను." ||17.31||

||శ్లోకము 17.32||

నమస్కృత్వాచ రామాయ లక్ష్మణాయ చ వీర్యవాన్|
సీతాదర్శనసంహృష్టో హనుమాన్ సంవృతోఽభవత్||17.32||

స|| సీతా దర్శన సంహృష్టః వీర్యవాన్ రామాయ లక్ష్మణాయ చ నమస్కృత్వా హనుమాన్ సంవృతో అభవత్ ||

||శ్లోకార్థములు||

సీతా దర్శన సంహృష్టః -
సీతాదర్శనముతో సంతోషపడిన
వీర్యవాన్ రామాయ లక్ష్మణాయ చ నమస్కృత్వా -
ఆ హనుమంతుడు రామునకు లక్ష్మణునకు నమస్కరించి
హనుమాన్ సంవృతో అభవత్ -
హనుమంతుడు ఆ చెట్టుఆకులచాటున దాగి ఉండెను

||శ్లోకతాత్పర్యము||

తా|| సీతాదర్శనముతో సంతోషపడిన ఆ హనుమంతుడు రామునకు లక్ష్మణునకు నమస్కరించి ఆ చెట్టుఆకులచాటున దాగి ఉండెను.||17.32||

ఈ విధముగా సీతా దర్శనముతో పులకితుడై సంతోషబడిన హనుమ గురించి చెపుతున్న శ్లోకముతో పదహేడవ సర్గ అంతమౌతుంది.

ఈ సర్గలో విశేషము సీతా దర్శనము. సీతాదర్శనములో భగవద్దర్శనము లో జరిగే దశలు కనప్డతాయి అంటారు శ్రీభాష్యం అపాలాచార్యులవారు.

ఈ సందర్భములో భగవద్దర్శనము గురించి ఆలోచిద్దాము.

భగవంతుని దర్శించుటకు నాలుగు దశలుండును.
అవి శ్రవణము, మననము, ధ్యానము, దర్శనము అని.

లంకలో సీతయున్నది అని సంపాతి ద్వారా వినినాడు హనుమ.
అది శ్రవణ దశ. అది కిష్కింధకాండలో చెప్పబడినది.

మిగిలిన మూడు దశలు అంటే మనన , ధ్యాన, దర్శన దశలు,
మనకి సుందరకాండలో చూపబడినవి.

(1) లంకలో ప్రవేశించి సీతమ్మను వెదకవలెనని నిశ్చయించుకొని హనుమ బయలుదేరెను. ఈ దశలో చంద్రుని వెన్నెలవంటి జ్ఞానము విశదముగా వుండును. అది మనము రెండవ సర్గలో వినినమాట. అది మనన దశ.

(2) తరువాత హనుమ లంకను అన్వేషించును . ఇతర విషయములపై తన ధ్యాసపోకుండా సీతమ్మనే తలచుచూ, లంక అంతా తిరుగును. అప్పుడు "మధ్యంగతం" అంటూ చంద్రుడు ఆకాశములో మధ్యలో నిలచెను అని వింటాము. ఆచార్యుడొసంగిన ఆత్మ అధ్యాత్మ జ్ఞానముచే ధ్యానించ వలసిన దానినే ధ్యానించుచూ అన్వేషించెను . అది ధ్యాన దశ.

(3) దాని తరువాత హనుమ అశోకవనమును ప్రవేశించి సీతమ్మను దర్శించును. ఇక్కడ "ప్రజగామ నభః చంద్రో" అంటూ చంద్రుడు ఆకాశమున సాగుతూ పర భాగము చేరినట్లు వర్ణింపబడినది.
ఇది దర్శన దశ.

ఈ మూడు దశలలో జ్ఞానము మూడు విధములుగా వుండును. మనన దశలో జ్ఞానము విశదమై యుండును. తరువాత ధ్యాన దశలో జ్ఞానము విశదతరమై యుండును. తరువాత దర్శన దశలో జ్ఞానము విశదతమమై యుండును.

అలాగ ఆ చంద్రుడు సాచివ్యము చేయుచుండగా చెట్టు మీద కూర్చునియున్న హనుమంతుడు సీతమ్మ దర్శనము చేసెను.

ఇక్కడ ఇంకో విషయము వుంది.

సీతమ్మకు ఇందు ప్రయోగించబడిన ఉపమానములు ప్రత్యేకమైనవి. స్త్రీకి అటువంటి ఉపమానము ఎవరూ ఉపయోగింపలేదు. ఆ ఉపమానములు స్మృతి, సిద్ధి,ఆశ, బుద్ధి, కీర్తి, పూజ, విద్య, వాక్ , అగ్నిశిఖ. విద్య, వాక్, కీర్తి మున్నగునవి లక్ష్మీ నామములు. అట్టి సీతమ్మను చూచి హనుమ మనస్సులో సంతోషించెను.

రామునకు నమస్కరించెను. సీతను చూడగలిగితిని అని పొంగిపోయెను. కనులనుండి ఆనంద భాష్పములు రాల్చెను.

ఇదే దర్శన దశలో కలిగే ఆనందము

అదే ఈ సర్గలో ముఖ్యమైన విషయము.

ఇత్యార్షే శ్రీమద్రామాయణే ఆదికావ్యే వాల్మీకీయే
చతుర్వింశత్ సహస్రికాయాం సంహితాయామ్
శ్రీమత్సుందరకాండే సప్తదశస్సర్గః||

ఈ విధముగా వాల్మీకి రామాయణములో సుందరకాండలో పదహేడవ సర్గ సమాప్తము.

||ఓమ్ తత్ సత్||