|| Om tat sat ||

సుందరకాండ.
అథ అష్టాదశస్సర్గః

పదునెనిమిదో సర్గలో కథ క్లుప్తముగా ఇలా చెప్పెవచ్చు.

శింశుపావృక్షములో వున్న హనుమంతుడు రాత్రి చివరి భాగములో షడంగవేదములలో పండితులైన , క్రతువులు చేయుటలో నిష్ణాతులైన బ్రహ్మరాక్షసుల బ్రహ్మ ఘోషణలను వినెను. మహాబాహువులు కల, మహా బలవంతుడైన, పది తలలు కల రావణుడు ఆ వేద ఘోషలతో వినుటకు మనోహరమైన మంగళవాద్యములతో మేల్కొనపడెను.

రాక్షసాధిపతి సమయానుసారముగా మేల్కొని వైదేహి గురించి ఆలోచించ సాగెను. ఆమెపై మదనకామముతో నిండిన ఆ రావణుడు, తన కామమును అదుపులో నుంచుకొనలేకపోయెను. అతడు అన్ని ఆభరణములతో సాటిలేని శోభతో విలసిల్లుతూ, అన్నిరకములపుష్పములు ఫలములు కల చెట్లతో నిండిన, ఆ వనమును ప్రవేశించెను. అతని ప్రియ భార్యలు ఆ ఆర్యుని పై గౌరవముతో, కామముతో అతనిని (రావణుని) అనుసరిస్తున్నారు.

వారు అలా వస్తూవుంటే, దూరములో వున్న ఆ మారుతాత్మజుడు ఆ ఉత్తమస్త్రీల వడ్డాణాల గజ్జెల అందెలధ్వని వినెను. మహాయశస్సుకల ఆ రావణుడు అందమైన ఆ స్త్రీలతో కలిసి
మృగముల పక్షుల ధ్వనులతో నిండి యున్న ఆ ప్రమదావనము ప్రవేశించెను. విశ్రవసుని పుత్రుడు, మత్తులోనున్న, విచిత్రమైన ఆభరణములు ధరించియున్న, శంకువు వంటి చెవులుకల, రాక్షసాధిపుడు అగు ఆ రావణుని, అప్పుడు హనుమంతుడు చూసెను.

ఆ మహాతేజముకల వానరుడు,' ఈ మహాబాహువులు కలవాడు రావణుడే' అని తలచి కొంచెము దగ్గరగావచ్చెను. అప్పుడు తేజోమయుడైన హనుమంతుడు ఆ రావణుని తేజస్సుచూచి నిర్ఘాంతపడి చెట్టుకొమ్మల పత్రములమధ్యలో మరి కొంచెము వెనుకకు జరిగి దాగి యుండెను.

ఇది శ్రీమద్వాల్మీకి రామాయణములో సుందరకాండలో పదునెనిమిదవ సర్గలో జరిగిన కథ.

ఇక పదునెనిమిది సర్గలో శ్లోకముకు అర్థ తాత్ప్రర్యములతో.

||శ్లోకము 18.01||

తథా విప్రేక్షమానస్య వనం పుష్పిత పాదపం|
విచిన్వతశ్చ వైదేహీం కించిత్ శేషా నిశాఽభవత్||18.01||

స|| పుష్పిత పాదపం వనం విప్రేక్షమానస్య వైదేహీం విచిన్వతః చ తథా నిశా కించిత్ శేషా అభవత్ ||

||శ్లోకార్థములు||

వైదేహీం విచిన్వతః - వైదేహి అన్వేషణలో
పుష్పిత పాదపం వనం విప్రేక్షమానస్య చ -
పుష్పించిన పూలతోకూడిన వృక్షములకల వనము చూస్తూ వున్నప్పుడు
తథా నిశా కించిత్ శేషా అభవత్ - రాత్రి లో కొద్ది భాగమే మిగిలెను

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"విరబూసిన పుష్పములు కల వనములో సీతకోసము అన్వేషణలో ఉండగా రాత్రిలో చాలా కొంచమే మిగిలియుండెను." ||18.01||

||శ్లోకము 18.02||

షడఙ్గవేదవిదుషాం క్రతుప్రవరయాజినాం|
శుశ్రావ బ్రహ్మఘోషాంశ్చ విరాత్రే బ్రహ్మరక్షసామ్||18.02||

స|| విరాత్రే సః షడంగవేదవిదుషాం క్రతుప్రవరయాజినాం బ్రహ్మ రక్షసామ్ బ్రహ్మఘోషాం చ శుశ్రావ||

రామటీకాలో- బ్రహ్మ రాక్షసాం బ్రాహ్మణరాక్షసానాం, బ్రహ్మఘోషాన్ వేదనినదాన్, విరాత్రే రాత్రి అవసానే|

||శ్లోకార్థములు||

విరాత్రే సః - రాత్రి చివరి భాగములో అతడు
షడంగవేదవిదుషాం - షడంగవేదములలో పండితులైన
క్రతుప్రవరయాజినాం - క్రతువులు చేయుటలో నిష్ణాతులైన
బ్రహ్మ రక్షసామ్ - బ్రాహ్మణ రాక్షసుల
బ్రహ్మ ఘోషాం చ సః శుశ్రావ - వేద ఘోషలను వినెను

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"(అప్పుడు హనుమంతుడు) రాత్రి చివరి భాగములో షడంగవేదములలో పండితులైన , క్రతువులు చేయుటలో నిష్ణాతులైన బ్రహ్మణ రాక్షసుల వేద ఘోషణలను వినెను." ||18.02||

||శ్లోకము 18.03||

అథమఙ్గళవాదిత్రైః శబ్దైః శ్రోత్రమనోహరైః|
ప్రాబుధ్యత మహాబాహుః దశగ్రీవో మహాబలః||18.03||

స|| అథ మహాబాహుః మహాబలః దశగ్రీవః శ్రుతిమనోహరః మంగళవాదిత్ర శబ్దైః ప్రాబుధ్యత ||

||శ్లోకార్థములు||

అథ మహాబాహుః -
అప్పుడు మహాబాహువులు కల
మహాబలః దశగ్రీవః -
మహా బలవంతుడైన పది తలలు కల రావణుడు
శ్రుతిమనోహరః మంగళవాదిత్ర శబ్దైః -
వినుటకు మనోహరమైన మంగళవాద్యముల శబ్దముతో
ప్రాబుధ్యత - మేల్కొనబడెను

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"అప్పుడు మహాబాహువులు కల మహా బలవంతుడైన పది తలలు కల రావణుడు వినుటకు మనోహరమైన మంగళవాద్యములతో మేల్కొనబడెను."

||శ్లోకము 18.04||

విబుధ్యతు యథాకాలం రాక్షసేన్ద్రః ప్రతాపవాన్|
స్రస్తమాల్యామ్బరధరో వైదేహీమ్ అన్వచిన్తయత్||18.04||

స|| ప్రతాపవాన్ రాక్షసేన్ద్రః యథాకాలం విబుధ్య స్రస్తమాల్యాంబరధరః వైదేహీం అన్వచింతయత్ ||

||శ్లోకార్థములు||

ప్రతాపవాన్ రాక్షసేన్ద్రః -
పరాక్రమవంతుడైన రాక్షసాధిపతి
యథాకాలం విబుధ్య -
సమయానుసారముగా మేల్కొని
స్రస్తమాల్యాంబరధరః -
జారిన వస్త్రములు, మాలలు గల వాడై
వైదేహీం అన్వచింతయత్ -
వైదేహి గురించి ఆలోచించ సాగెను.

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"పరాక్రమవంతుడైన రాక్షసాధిపతి సమయానుసారముగా మేల్కొని, జారిన వస్త్రములు, మాలలు గల వాడై వైదేహి గురించి ఆలోచించ సాగెను." ||18.04||

||శ్లోకము 18.05||

భృశం నియుక్తస్తస్యాం చ మదనేన మదోత్కటాః|
న స తం రాక్షసం కామం శశాకాత్మని గూహితమ్||18.05||

స|| తస్యాం మదనేన భృశమ్ నియుక్తః మదోత్కటః సః రాక్షసః తం కామంఆత్మని గుహితుం న శశాక||

||శ్లోకార్థములు||

తస్యాం మదనేన భృశమ్ నియుక్తః -
ఆమె పై వ్యామోహితుడైన కామముతో నిండిన
మదోత్కటః సః -
వ్యామోహముతో ప్రేరేపింపబడిన వాడై
తం కామం ఆత్మని -
తనలోని ఆ కామమును
గుహితుం న శశాక -
అదుపులో నుంచుకొనలేకపోయెను.

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"Gripped on account of his exceedingly high passion for her and overwhelmed with that passion, the Rakshasa could not hide his passion within himself." ||18.05||

||శ్లోకము 18.06||

స సర్వాభరణైర్యుక్తో బిభ్రత్ శ్రియమనుత్తమాం|
తాం నగైర్బహుభి ర్జుష్టాం సర్వపుష్పఫలోపగైః||18.6||

స|| సః సర్వాభరణయుక్తః అనుత్తమామ్ శ్రియం బిభ్రత్ సర్వపుష్పఫలోపభైః బహుభిః నగైః జుష్టామ్ తాం ||

||శ్లోకార్థములు||

సః సర్వాభరణయుక్తః -
అతడు అన్ని ఆభరణములతోకలవాడై
అనుత్తమామ్ శ్రియం బిభ్రత్ -
సాటిలేని శోభతో విలసిల్లుతూ
సర్వపుష్పఫలోపభైః -
అన్నిరకములపుష్పములు ఫలములు కల
బహుభిః నగైః జుష్టామ్ తాం -
చెట్లతో నిండిన ఆ వనమును ప్రవేశించెను

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"అతడు అన్ని ఆభరణములతో, సాటిలేని శోభతో విలసిల్లుతూ అన్నిరకములపుష్పములు ఫలములు కల చెట్లతో నిండిన ఆ అశోక వనమును ప్రవేశించెను". ||18.06||

||శ్లోకము 18.07||

వృతాం పుష్కరిణీభిశ్చనానాపుష్పోపశోభితామ్|
సదామదైశ్చ విహగైః విచిత్రాం పరమాద్భుతమ్||18.7||

స|| పుష్కరణీభిః వృత్తాం నానాపుష్పోపశోభితామ్ సదా మదైశ్చ విహగైః విచిత్రాం పరమాద్భుతమ్||

||శ్లోకార్థములు||

పుష్కరణీభిః వృత్తాం -
పుష్కరిణిలతోనిండి
నానాపుష్పోపశోభితామ్ -
అనేక పుష్పములతో శోభించుచు
సదా మదైశ్చ విహగైః విచిత్రాం -
మదించిన పక్షులతో నిండి
పరమాద్భుతమ్ -
పరమాద్భుతముగా ఉంది

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"ఆ వనము అనేక పుష్పములతో శోభించుచున్న పుష్కరిణిలతోనిండి, మదించిన పక్షులతో నిండి పరమాద్భుతము గా ఉంది." ||18.07||

||శ్లోకము 18.08,09||

ఈహామృగైశ్చ వివిధైర్జుష్టాం దృష్టిమనోహరైః|
వీథీః సంప్రేక్షమాణశ్చ మణికాఞ్చనతోరణాః||18.8||

నానామృగ గణాకీర్ణమ్ ఫలైః ప్రపతితైర్వృతామ్|
అశోకవనికామేవ ప్రావిశత్ సంతతద్రుమామ్||18.9||

స|| మణికాంచన తోరణాః దృష్టిమనోహరైః వీథీః సంప్రేక్షమాణః చ వివిధైః ఇహామృగైః చ జుష్టాం నానామృగగణాకీర్ణం ప్రపితైః ఫలైః వృతాం సంతతద్రుమామ్ అశోకవనికాం ఏవ ప్రావిశత్ ||

||శ్లోకార్థములు||

మణికాంచన తోరణాః -
మణికాంచన తోరణములతో
దృష్టిమనోహరైః వీథీః సంప్రేక్షమాణః చ -
చూచుటకు మనోహరముగా వున్న వీధులను చూస్తూ
వివిధైః ఇహామృగైః నానామృగగణాకీర్ణం చ జుష్టాం -
ఈహామృగములతో తదితర మృగసంఘములతో నిండిన
ప్రపితైః ఫలైః వృతాం సంతతద్రుమామ్ -
రాలిన ఫలములు తో చుట్టబడిన చెట్లతో నిండిన
అశోకవనికాం ఏవ ప్రావిశత్ - అశోకవనికలో ప్రవేశించెను

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"మణికాంచన తోరణములతో, చూచుటకు మనోహరముగా వున్న వీధులను చూస్తూ , ఈహామృగములతో తదితర కృత్తిమ మృగసంఘములతో, చెట్టునుంచి రాలిన ఫలములు కల చెట్లతో చుట్టబడియున్న, అశోకవనికలో ప్రవేశించెను." ||18.09,08||

||శ్లోకము 18.10||

అఙ్గనాశతమాత్రంతు తం వ్రజంత మనువ్రజత్|
మహేన్ద్రమివ పౌలస్త్యం దేవగంధర్వయోషితః||18.10||

స||వ్రజన్తం తం పౌలస్త్యం శతమాత్రం అంగనాః మహేంద్రం దేవగంధర్వయోషితాః ఇవ అనువ్రజత్||

||శ్లోకార్థములు||

వ్రజన్తం తం పౌలస్త్యం -
అలా వెడుతున్న పౌలస్త్యుని
శతమాత్రం అంగనాః -
వందమంది అంగనలు
మహేంద్రం దేవగంధర్వయోషితాః ఇవ -
ఇంద్రుడిని దేవ గంధర్వ వనితలు (అనుసరించినట్లు)
అనువ్రజత్ - అనుసరించిరి

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"అలా వెడుతున్న పౌలస్త్యుని, వందమంది అంగనలు ఇంద్రుడిని దేవ గంధర్వ వనితలు అనుసరించినట్లు అనుసరించిరి." ||18.10||

||శ్లోకము 18.11||

దీపికాః కాఞ్చనీః కాశ్చిత్ జగృహుః తత్ర యోషితః|
వాలవ్యజనహస్తాశ్చ తాలవృన్తాని చాపరాః||18.11||

స||తత్ర కాశ్చిత్ యోషితః కాంచనీః దీపికాః జగృహు| అపరాః తాలవృంతాని జగృహు|| (అపరాః) వ్యాలవ్యజన హస్తాః చ||

||శ్లోకార్థములు||

తత్ర కాశ్చిత్ యోషితః -
అక్కడ కొందరు వనితలు
కాంచనీః దీపికాః జగృహు -
దీపములను పట్టుకొని వెళ్ళుచుండిరి
అపరాః తాలవృంతాని జగృహు -
ఇంకొందరు చామరములను పట్టుకోని
(అపరాః) వ్యాలవ్యజన హస్తాః చ-
మరింకొందరు విసనకర్రలతోనూ అనుసరించిరి

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"అక్కడ కొందరు వనితలు దీపములను పట్టుకొని వెళ్ళుచుండిరి. ఇంకొందరు చామరములను పట్టుకోని, మరింకొందరు విసనకర్రలతోనూ అనుసరించిరి."||18.11||

||శ్లోకము 18.12||

కాఞ్చనైరపి భృంగారైః జహ్రుః సలిలమగ్రతః||
మణ్డలాగ్రాన్ బృసీంచైవ గృహ్యాఽన్యాః పృష్ఠతో యయుః||18.12||

స|| అగ్రతః కాంచనైః భృంగారైః సలిలం జహృః || అన్యాః మండలాగ్రాన్ బృసీః చ అపి గృహ్య పృష్టతః యయుః ||

||శ్లోకార్థములు||

అగ్రతః కాంచనైః భృంగారైః -
ముందర బంగారుపాత్రలతో
సలిలం జహృః -
నీరు నింపుకొని నడవసాగారు
అన్యాః మండలాగ్రాన్ బృసీః చ అపి-
కొందరు వృత్తాకారములో వున్నఆసనములు కూడా
పృష్టతః యయుః - (పట్టుకొని) వెనుక వస్తున్నారు

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"ముందర కొందరు బంగారుపాత్రలతో నీరు నింపుకొని నడవసాగారు. కొందరు కత్తులు పట్టుకొని, తివాచీలను పట్టుకొని వెనుక వస్తున్నారు." ||18.12||

||శ్లోకము 18.13||

కాచిత్ రత్నమయీం స్థాలీం పూర్ణాం పానస్య భామినీ|
దక్షిణా దక్షిణేనైవ తదా జగ్రాహ పాణినా||18.13||

స||కాచిత్ దక్షిణా భామినీ రత్నమయీం పూర్ణం పానస్య స్థలీం దక్షిణేనైవ పాణినా జగ్రాహ||

||శ్లోకార్థములు||

కాచిత్ దక్షిణా భామినీ -
దక్షతకల ఒక భామిని
రత్నమయీం - మణి మయమైన
పూర్ణం పానస్య స్థలీం -
పానముతో నిండిన పాత్రను
దక్షిణేనైవ పాణినా జగ్రాహ-
తన దక్షిణ హస్తములో తీసుకొని అనుసరించెను

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"ఒక దక్షతకల భామిని తన దక్షిణ హస్తములో మణి మయమైన పాత్రలో మద్యమును తీసుకొని అనుసరించెను." ||18.13||

||శ్లోకము 18.14||

రాజహంస ప్రతీకాశం ఛత్రం పూర్ణశశిప్రభమ్|
సౌవర్ణదణ్డమపరా గృహీత్వా పృష్ఠతో యయౌ||18.14||

స|| అపరా రాజహంస ప్రతీకాశం పూర్ణశశిప్రభం సౌవర్ణదండం ఛత్రం గృహీత్వా పృష్టతః యయౌ||

||శ్లోకార్థములు||

అపరా రాజహంస ప్రతీకాశం -
ఇంకొక రాజహంసలా వుండు ఆమె
పూర్ణశశిప్రభం -
పూర్ణచంద్రుని కాంతులు గల
సౌవర్ణదండం ఛత్రం గృహీత్వా -
బంగారుదండము కల చత్రము పట్టుకొని
పృష్టతః యయౌ -
వెనుక రాసాగెను.

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"ఇంకొక పూర్ణచంద్రుని కాంతులు గల, రాజహంసలా వుండు ఆమె, బంగారు దండము కల చత్రము పట్టుకొని వెనుక రాసాగెను."||18.14||

||శ్లోకము 18.15||

నిద్రామద పరీతాక్ష్యో రావణస్యోత్తమాః స్త్రియః|
అనుజగ్ముః పతిం వీరం ఘనం విద్యుల్లతాఇవ||18.15||

స|| నిద్రా మద పరీతాక్ష్యః రావణస్య ఉత్తమాః స్త్రియః విద్యుల్లతాః ఘనమివ వీరం పతిం అనుజగ్ముః||

||శ్లోకార్థములు||

నిద్రా మద పరీతాక్ష్యః -
నిద్రామదముతో నిండిన కళ్ళతో
రావణస్య ఉత్తమాః స్త్రియః -
రావణుని ఉత్తమ స్త్రీలు
విద్యుల్లతాః ఘనమివ-
మెరపు తీగెలు మేఘమును (అనుసరించినట్లు)
వీరం పతిం అనుజగ్ముః-
వీరుడైన పతిని అనుసరించిరి

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"నిద్రామదముతో నిండిన కళ్ళతో రావణుని ఉత్తమ స్త్రీలు మెరపు తీగెలు మేఘమును అనుసరించినట్లు వీరుడైన పతిని అనుసరిస్తున్నారు."||18.15||

||శ్లోకము 18.16||

వ్యావిద్ధహారకేయూరాః సమా మృదితవర్ణకాః|
సమాగళిత కేశాన్తాః సస్వేద వదనాస్తథా||18.16||

స|| వ్యావిద్ధహారకేయూరాః సమామృదితవర్ణికాః సమాగలిత కేశాంతాః తథా సస్వేద వదనాః (తం రావణం అనుజగ్ముః)

||శ్లోకార్థములు||

వ్యావిద్ధహారకేయూరాః -
పక్కకిజరిగి వున్న కేయురహారములతో
సమామృదితవర్ణికాః -
చెరిగిపోయివున్న అంగరాగములతో
సమాగలిత కేశాంతాః -
జారిపోయివున్న శిరోజాలముడులతో
తథా సస్వేద వదనాః -
చెమటపట్టిన బిందువుల కల వదనములతో

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"పక్కకిజరిగి వున్న కేయురహారములతో, చెరిగిపోయివున్న అంగరాగములతో, జారిపోయివున్న శిరోజాలముడులతో, చెమటపట్టిన బిందువుల కల వదనములతో (రావణుని భార్యలు అనుసరించిరి)" ||18.16||

||శ్లోకము 18.17||

ఘూర్ణంత్యో మదశేషేణ నిద్రయా చ శుభాననాః|
స్వేదక్లిష్టాఙ్గ కుసుమాః సుమాల్యాకులమూర్థజాః||18.17||

స|| మదశేషేణ నిద్రయా చ ఘూర్ణన్త్యః స్వేదక్లిష్టాంగ కుసుమాః సుమాల్యాకులమూర్ధజాః శుభాననాః (తం రావణం అనుజగ్ముః)||

||శ్లోకార్థములు||

మదశేషేణ నిద్రయా చ ఘూర్ణన్త్యః -
మద్యపాన మత్తువలన నిద్రచేత తూలిపోతున్న
స్వేదక్లిష్టాంగ కుసుమాః -
చెమటచే వాడిపోయిన పూలమాలలతో వున్న
సుమాల్యాకులమూర్ధజాః శుభాననాః-
మంచి పూలు తలపై ధరించిన శుభాంగనలు
(ఆ రావణుని అనుసరించిరి)

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"మద్యపాన మత్తువలన నిద్రచేత తూలిపోతున్న, చెమటచే వాడిపోయిన పూలమాలలతో వున్న, మంచి పూలు తలపై ధరించిన శుభాంగనలు (ఆ రావణుని అనుసరించిరి)" ||18.17||

||శ్లోకము 18.18||

ప్రయాన్తం నైరృతపతిం నార్యో మదిరలోచనాః|
బహుమానాచ్చ కామాచ్చ ప్రియా భార్యా స్తమన్వయుః||18.18||

స|| మదిరలోచనాః ప్రియాః భార్యాః నార్యః బహుమానాచ్చ కామాచ్చ ప్యాంతం తం నైఋతపతిం అన్వయుః||

||శ్లోకార్థములు||

మదిరలోచనాః ప్రియాః భార్యాః -
మత్తులో వున్న కళ్ళు గల ప్రియురాళ్ళు భార్యలు
బహుమానాచ్చ కామాచ్చ -
గౌరవభావముతో కామముతో
ప్రయాన్తంతం నైఋతపతిం నార్యఃఅన్వయుః -
కదులుచున్న ఆ రావణుని ఆ నారీమణులు అనుసరించుచున్నారు

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"మత్తుతోవున్న కళ్ళుగల ప్రియ భార్యలు ఆ ఆర్యుని పై గౌరవముతో, కామముతో ఆ రావణుని అనుసరిస్తున్నారు."||18.18||

||శ్లోకము 18.19||

స చ కామపరాధీనః పతి స్తాసాం మహాబలః|
సీతాసక్త మనా మమ్దో మదాఞ్చితగతి ర్బభౌ||18.19||

స|| తాసాం పతిః మహాబలః కామపరాధీనః సీతాసక్తమనాః సః చ మందః మదాంచితగతిః బభౌ||

||శ్లోకార్థములు||

తాసాం పతిః మహాబలః -
వారి పతి, మహాబలవంతుడు
కామపరాధీనః సీతాసక్తమనాః -
కామముయొక్క అధీనములో వున్నవాడు, సీతపై మనస్సుకలవాడు
సః చ మందః -
ఆ రావణుడు మందముగా
మదాంచితగతిః బభౌ -
మందముగా వున్న గతితో వెళ్ళెను

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"వారి పతి, మహాబలవంతుంండు కామముయొక్క అధీనములో వున్నవాడు, సీతపై మనస్సుకలవాడు అగు రావణుడు మందముగా మందముగా తోవున్న గతితో వెళ్ళెను" ||18.19||

||శ్లోకము 18.20||

తతః కాఞ్చీనినాదం చ నూపురాణాం నిస్స్వనమ్|
శుశ్రావ పరమస్త్రీణాం స కపిర్మారుతాత్మజః||18.20||

స|| తతః మారుతాత్మజః సః కపిః పరమస్త్రీణాం కాంచీనినాదం నూపురాణాం చ నిఃస్వనం శుశ్రావ||

||శ్లోకార్థములు||

తతః మారుతాత్మజః సః కపిః -
అప్పుడు ఆ మారుతాత్మజుడైన ఆ వానరుడు
పరమస్త్రీణాం కాంచీనినాదం -
ఆ ఉత్తమస్త్రీల వడ్డాణాల గజ్జెల ధ్వని
నూపురాణాం చ నిఃస్వనం శుశ్రావ-
అందెలధ్వని కూడా వినెను

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"అప్పుడు ఆ మారుతాత్మజుడు ఆ ఉత్తమస్త్రీల వడ్డాణాల గజ్జెల అందెలధ్వని వినెను."||18.20||

||శ్లోకము 18.21||

తం చా ప్రతిమకర్మాణం అచిన్త్యబలపౌరుషమ్|
ద్వారదేశమనుప్రాప్తం దదర్శ హనుమాన్ కపిః||18.21||

స||అప్రతిమకర్మణాం అచిన్త్యబలపౌరుషమ్ ద్వారదేశం అనుప్రాప్తం తం (రావణం) కపిః హనుమాన్ దదర్శ||

||శ్లోకార్థములు||

అప్రతిమకర్మణాం -
అప్రతిమకర్మలను సాధించ కల
అచిన్త్యబలపౌరుషమ్ -
అలోచింపనలివి కాని బలపౌరుషములు కల
ద్వారదేశం అనుప్రాప్తం -
ఆ ప్రదేశము యొక్క ద్వారము చేరిన
తం (రావణం) కపిః హనుమాన్ దదర్శ -
ఆ రావణుని వానరుడగు హనుమ చూచెను

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"ఆ అప్రతిమకర్మలను సాధించ కల, ఆ ప్రదేశము యొక్క ద్వారము చేరిన, అలోచింపనలివి కాని బలపౌరుషములు కల ఆ రావణుని వానరుడగు హనుమ చూచెను." ||18.21||

||శ్లోకము 18.22||

దీపికాభిరనేకాభిః సమన్తాదవభాసితమ్|
గన్ధతైలావసిక్తాభిః ధ్రియమాణాభిరగ్రతః||18.22||

స|| గన్ధతైలావసిక్తాభిః అగ్రతః ధ్రియమాణాభిః అనేకాభిః దీపికాభిః సమన్తాత్ అవభాసితమ్||

||శ్లోకార్థములు||

అగ్రతః ధ్రియమాణాభిః -
ముందు తీసుకుపోబడుతున్న
గన్ధతైలావసిక్తాభిః -
సువాసనలు కల తైలముతో కూడిన
అనేకాభిః దీపికాభిః -
అనేక దీపములచేత
సమన్తాత్ అవభాసితమ్-
అంతటా భాసింపబడిన
(రావణుని హనుమ చూసెను)

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"ఆ ముందు తీసుకోబడుతున్న సువాసనలు కల అనేక దీపముల కాంతిలో భాసిస్తున్న రావణుని ( హనుమ చూచెను)" ||18.22||

||శ్లోకము 18.23-24||

కామదర్పమదైర్యుతం జిహ్మతామ్రాయతేక్షణమ్|
సమక్షమివ కందర్పం అపవిద్ధశరాసనమ్||18.23||

స|| కామదర్పమదైః యుక్తం జిహ్మతామ్రాయతేక్షణమ్ అపవిద్ఢశరాసనమ్ సమక్షం కందర్పం ఇవ||

||శ్లోకార్థములు||

కామదర్పమదైః యుక్తం -
కామ దర్పము మదముతో కూడిన
జిహ్మతామ్రాయతేక్షణమ్ -
ఎఱ్ఱని వంకరగావున్నకళ్ళుగల
అపవిద్ఢశరాసనమ్ -
శరచాపములు వదిలిన
సమక్షం కందర్పం ఇవ-
సాక్షాత్తు మన్మథునివలె నున్న
(రావణుని హనుమ చూచెను)

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"కామ దర్పము మదముతోకూడిన, ఎఱ్ఱని వంకరగావున్న కళ్ళుగల, శరచాపములు వదిలిన సాక్షాత్తు మన్మథునివలె నున్న(రావణుని హనుమ చూచెను);"||18.23||

||శ్లోకము 18.24||

మథితామృతఫేనాభ మరజో వస్త్రముత్తమమ్|
సలీల మనుకర్షంతం విముక్తం సక్త మంగదే ||18.24||

స||మథితామృతఫేనాభం అరజః విముక్తం అంగదే సక్తం ఉత్తమం వస్త్రం సలీలం అనుకర్షంతం (తం దదర్శ)||

||శ్లోకార్థములు||

మథితామృతఫేనాభం -
మథించిన అమృతమువంటి
అరజః విముక్తం అంగదే సక్తం -
తెల్లనైన పక్కకి జారిన
అంగదే సక్తం -
భుజకీర్తులలో చిక్కుకున్న
ఉత్తమం వస్త్రం సలీలం అనుకర్షంతం-
ఉత్తమమైన వస్త్రమును విలాసముగా లాగుకొంటూ వస్తున్న
(రావణుని హనుమ చూచెను)

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"అలాగ పైన భుజకీర్తులలో చిక్కుకున్న మథించిన అమృతమువంటి తెల్లనైన ఉత్తరీయమును విలాసముగా లాగుకొంటూ వస్తున్న రావణుని హనుమంతుడు చూచెను." ||18.24||

||శ్లోకము 18.25||

తం పత్రవిటపే లీనః పత్త్రపుష్పఘనావృతః|
సమీపమివ సంక్రాన్తం నిధ్యాతు ముపచక్రమే||18.25||

స||పత్రవిటపే లీనః పత్రపుష్పఘనావృతః సమీపం సంక్రాంతం మివ తం నిధ్యాతుం ఉపచక్రమే||

||శ్లోకార్థములు||

పత్రవిటపే లీనః -
చెట్టుకొమ్మల అకులలో లీనమైన
పత్రపుష్పఘనావృతః -
ఫలపుష్పములతో చుట్టబడియున్న
సమీపం సంక్రాంతం మివ -
దగ్గరగా వచ్చుచున్న
తం నిధ్యాతుం ఉపచక్రమే -
అతనిని నిదానించి చూడసాగెను

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"ఫలపుష్పములతో చుట్టపడి చెట్టుకొమ్మల అకులలో లీనమైన హనుమంతుడు దగ్గరగావస్తున్న అతనిని నిదానించి చూడసాగెను." ||18.25||

||శ్లోకము 18.26||

అవేక్షమాణస్తు తతో దదర్శ కపికుఙ్జరః |
రూపయౌవనసంపన్నా రావణస్య వరస్త్రియః||18.26||

స|| తతః అవేక్షమాణః కపికుంజరః రావణస్య రూపయౌవనసంపన్నాః వరస్త్రియః దదర్శ||

||శ్లోకార్థములు||

తతః అవేక్షమాణః కపికుంజరః -
ఆలా పరికిస్తున్న కపికుంజరుడు
రావణస్య రూపయౌవనసంపన్నాః -
రూపయౌవ్వన సంపదలు కల రావణుని
వరస్త్రియః దదర్శ -
వరస్త్రీలను చూచెను

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"ఆలా పరికిస్తున్న కపికుంజరుడు రూపయౌవ్వన సంపదలు కల రావణుని ఉత్తమస్త్రీలను కూడా చూచెను." ||18.26||

||శ్లోకము 18.27||

తాభిః పరివృతో రాజా సురూపాభిర్మహాయశాః|
తన్మృగద్విజసంఘుష్టం ప్రవిష్టః ప్రమదావనమ్||18.27||

స|| మహాయశాః రాజా సురూపాభిః తాభిః పరివృతః మృగద్విజసంఘుష్టం తత్ ప్రమదావనం ప్రవిష్టః||

||శ్లోకార్థములు||

మహాయశాః రాజా -
మహాయశస్సుకల ఆ రాజు
సురూపాభిః తాభిః పరివృతః -
అందమైన ఆ స్త్రీలతో కలిసి
మృగద్విజసంఘుష్టం -
మృగముల పక్షుల ధ్వనులతో నిండి యున్న
తత్ ప్రమదావనం ప్రవిష్టః -
ఆ ప్రమదావనము ప్రవేశించెను

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"మహాయశస్సుకల ఆ రాజు అందమైన ఆ స్త్రీలతో కలిసి మృగముల పక్షుల ధ్వనులతో నిండి యున్న ఆ ప్రమదావనము ప్రవేశించెను." ||18.27||

||శ్లోకము 18.28||

క్షీబో విచిత్రాభరణః శంఙ్కుకర్ణో మహాబలః|
తేన విశ్రవసః పుత్త్రః సదృష్టో రాక్షసాధిపః||18.28||

స|| విశ్రవసః పుత్రః క్షీబః విచిత్రాభరణః శంకుకర్ణః మహాబలః రాక్షసాధిపః సః తేన దృష్టః||

||శ్లోకార్థములు||

విశ్రవసః పుత్రః -
విశ్రవసుని పుత్రుడు
క్షీబః విచిత్రాభరణః -
మత్తులోనున్న, విచిత్రమైన ఆభరణములు ధరించిన
శంకుకర్ణః మహాబలః -
శంకువు వంటి చెవులుకల మహాబలవంతుడు అగు
రాక్షసాధిపః సః తేన దృష్టః -
రాక్షసాధిపుడు అప్పుడు హనుమంతుని చేత చూడబడెను

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"విశ్రవసుని పుత్రుడు, మత్తులోనున్న, విచిత్రమైన ఆభరణములు ధరించిన, శంకువు వంటి చెవులుకల రాక్షసాధిపుడు అప్పుడు హనుమంతుని చేత చూడబడెను." ||18.28||

||శ్లోకము 18.29||

వృతః పరమనారీభిః తారాభిరివ చన్ద్రమాః|
తం దదర్శ మహాతేజాః తేజోవన్తం మహాకపిః||18.29||

స||తారాభిః (వృతః) చంద్రమా ఇవ పరమనారీభిః వృతఃతేజోవంతం తం మహాతేజాః మహాకపిః తం తేజోవంతం దదర్శ||

||శ్లోకార్థములు||

తారాభిః (వృతః) చంద్రమా ఇవ -
తారలతో పరివేష్టితుడైన చంద్రునివలె
పరమనారీభిః వృతః -
అనేక స్త్రీలతో చుట్టబడి వున్న
తేజోవంతం తం -
తేజోవంతుడైన ఆ రావణుని
మహాతేజాః మహాకపిః దదర్శ -
మహాతేజముకల హనుమంతుడు చూచెను

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"అనేక స్త్రీలతో కలిసి తారలతో పరివేష్టితుడైన చంద్రునివలె నున్న తేజస్వి అయిన రావణుని మహాతేజముకల హనుమంతుడు చూచెను."||18.29||

||శ్లోకము 18.30||

రావణోఽయం మహాబాహుః ఇతి సంచిత్య వానరః|
అవప్లుతో మహాతేజా హనుమాన్ మారుతాత్మజః||18.30||

స|| మారుతాత్మజః వానరః మహాతేజాః హనుమాన్ అయం మహాబాహుః రావణ ఇతి సంచిత్య అవప్లుతః ||

||శ్లోకార్థములు||

మారుతాత్మజః వానరః -
మారుతాత్మజుడు అగు వానరుడు
మహాతేజాః హనుమాన్ -
మహాతేజముకల హనుమ
అయం మహాబాహుః రావణ ఇతి -
' ఈ మహాబాహువుకలవాడు రావణుడే అని '
సంచిత్య అవప్లుతః -
తలచి కొంచెము దగ్గరగావచ్చెను

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"ఆ మహాతేజముకల వానరుడు మారుతాత్మజుడు ' ఈ మహాబాహువుకలవాడు రావణుడే' అని తలచి కొంచెము దగ్గరగావచ్చెను." ||18.30||

||శ్లోకము 18.31||

స తథా‍ప్యుగ్రతేజాః సన్నిర్ధూతస్తస్య తేజసా|
పత్రగుహ్యాన్తరే సక్తో హానుమాన్ సంవృతోఽభవత్||18.31||

స|| తథా ఉగ్రతేజాః సః హనుమాన్ తస్య తేజసా నిర్ధూతః పత్రగుహ్యాంతరే సక్తః సంవృతః అభవత్||

||శ్లోకార్థములు||

తథా ఉగ్రతేజాః సః హనుమాన్ -
అప్పుడు ఉగ్రతేజముకల ఆ హనుమంతుడు
తస్య తేజసా నిర్ధూతః -
ఆ రావణుని తేజస్సుచూచి నిర్ఘాంతపడి
పత్రగుహ్యాంతరే సక్తః -
చెట్టుకొమ్మల పత్రములమధ్యలో
సంవృతః అభవత్ -
దాగి యుండెను.

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"అప్పుడు ఉగ్రతేజముకల హనుమంతుడు ఆ రావణుని తేజస్సుచూచి నిర్ఘాంతపడి చెట్టుకొమ్మల పత్రములమధ్యలో దాగి యుండెను."||18.31||

||శ్లోకము 18.32||

స తాం అసితకేశాంతాం సుశ్రోణీం సంహతస్తనీమ్|
దిదృక్షు రసితాపాంగాం ఉపావర్తత రావణః||18.32||

స|| తం అసితకేశాంతం సుశ్రోణిం సంహతస్తనీమ్ అసితాపాంగాం దిద్రుక్షుః సః రావణః ఉపావర్తత||

||శ్లోకార్థములు||

తం అసితకేశాంతం -
ఆ నల్లని కేశములు కల
సుశ్రోణిం సంహతస్తనీమ్ -
మంచి పిరుదులు కల, పరస్పరము ఒరుసుకుంటున్న స్తనములు కల
అసితాపాంగాం దిద్రుక్షుః -
నల్లని కళ్ళుకల అ సీతాదేవిని చూచుటకు
సః రావణః ఉపావర్తత -
రావణుడు తిరిగి అశోకవనముకు వచ్చెను

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"ఆ నల్లని కేశములు కల , మంచి పిరుదులు కల, పరస్పరము ఒరుసుకుంటున్న స్తనములు కల , నల్లని కళ్ళుకల అ సీతాదేవిని చూచుటకు రావణుడు తిరిగి అశోకవనముకు వచ్చెను." ||18.32||

దీనితో పదునెనిమిది సర్గలో శ్లోకాలు అంతమౌతాయి.

ఈ సర్గ, "కించిత్ శేషా నిశాభవత్" అంటే రాత్రిలో చాలా కొంచమే మిగిలి, తెల్లవారుచుండెను ఆన్నమాటతో ప్రారంభమౌతుంది.

రాత్రి చీకటి ఆవరించి ఉన్నవస్తువు ఉన్నట్లు కనపడని సమయము. అజ్ఞానము ఆవరించి సద్వస్తువు అగు ఆత్మ కనపడకుండా చేయు జన్మ కూడా ఒక రాత్రి.

అట్టి జన్మలెన్నో గడిచిన తరువాత, భగవంతుని యందు అభిముఖము కలిగి, భగవంతుని విడిచి ఉండలేనని వేదన కలిగి, అతనిని పొందలేదే అని ఆర్తి కలుగును.

అదే మాట భగవద్గీతలో కూడా వింటాము. "బహూనాం జన్మనాం అంతే.." "ఎన్నో జన్మల తరువాత" ఆత్మజ్ఞానము అవుతుంది అని (భగ 7-03,20). అప్పుడు భగవదనుగ్రహముచే లభించిన జ్ఞానము కల ఆచార్యుడు మనకు లభించును. ఆచార్యుని సాన్నిహత్యములో సత్వ గుణము అభివృద్ధి పొందును. ఆ సత్త్వగుణమే వెన్నెల. అప్పుడే సాధకుడు అత్మ అన్వేషణ చేయును. అచార్యుడు శిష్యాన్వేషణ చేయును. ఇట్టి అన్వేషణమే హనుమదన్వేషణము.

ఈ అన్వేషణ సాగిన రాత్రి ఒక జన్మము. సాయంకాలము అన్వేషణ ఆరంభమైనది. కొద్దిపాటి రాత్రి మిగిలియుండగా హనుమ సీతా దర్శనము చేసి మాట్లాడును.

ఇలా ఈ జీవితములో జరిగే సాధనక్రమము మనకు హనుమంతుని అన్వేషణలో కనపడును.

అలాగే ఇంకా కొన్ని విషయములు మనకి కనిపిస్తాయి.

భగవంతునికి దూరమై, పొందవలెనని కోరికగలిగి, అర్తి కలిగియున్న జీవుడు ఎట్లుండవలెనో సీతమ్మ స్థితి సూచించును. అట్టి స్థితిలో, అంటే జీవుడు భగవంతునికి దూరముగా ఉన్న స్థితిలో, ఆత్మ మనస్సుతో పడెడి ఘర్షణ, మనకి సీతా రావణుల సంవాదములో కనపడును.

దీనికి తట్టుకొని ఎదురుగా నిలిచినప్పుడు, గురువు అనుగ్రహము లభించి భగవత్ప్రాప్తి కలగ గలదు. సీతారావణుని సంవాదమై రావణుని ధిక్కరించి నిలబడిన తరువాత హనుమ సీతతో మాట్లాడును. ముముక్షువగు జీవునకు మనసుతో కలిగెడి సంఘర్షణే, ఇపుడు సీతారావణ సమావేశమున మనము చూచెదము.

ఇప్పుడు రాత్రి అయిపోయినది సీతాన్వేషణ ముగిసింది. ముందు జరిగేది ఇంకో సంగతి.

ఇత్యార్షే శ్రీమద్రామాయణే ఆదికావ్యే వాల్మీకీయే
చతుర్వింశత్ సహస్రికాయాం సంహితాయామ్
శ్రీమత్సుందరకాండే అష్టాదశస్సర్గః||

ఈ విధముగా శ్రీమద్వాల్మీకి రామాయణములో సుందరకాందలో పదునెనిమిదవ సర్గ సమాప్తము.

|| ఓమ్ తత్ సత్ ||
||ōm tat sat||