|| Om tat sat ||

సుందరకాండ.
అథ షడ్వింశస్సర్గః

పదహేను పదహారవ సర్గలలో దుఃఖములో వున్న సీతాదేవి వర్ణన వింటాము. సీత కార్యము ఫలించని ఆశవలె, అసత్యమగు అపవాదము చే చెడిపోయిన కీర్తివలె, తరిగిపోయిన ఐశ్వర్యమువలె వున్నది అని. అది వాల్మీకి వర్ణన. ఈ సర్గలో ఆ దుఃఖములో వున్న సీతాదేవి మనస్సులో మాటలు వాల్మీకి ద్వారామనము వింటాము.

"అహమ్ జీవితుం న ఉత్సహే"
"నాకు జీవించుటకు ఉత్సాహములేదు"

ఎందుకు ఉత్సాహము లేదో, ఏమి చేద్దామనుకుంటోందో అని అనేకరకములైన అలోచనలలోకి పోతుంది సీత. యోగవాశిష్టములో మన ఆలోచనలే మన దుఃఖమునకు కారణము అని వింటాము. దుఃఖములో ఉన్న అలోచనలే దుఃఖాన్ని అధికము చేస్తాయి. అది ఇక్కడ ప్రత్యక్షముగా చూస్తాము.

||శ్లోకము 26.01||

ప్రసక్తాశ్రుముఖీ త్యేవం బ్రువన్తీ జనకాత్మజా|
అధోముఖముఖీ బాలా విలప్తుముపచక్రమే ||26.01||

స|| ప్రసక్తాశ్రుముఖీ బాలా జనకాత్మజా ఏవం బ్రువన్తీఅధోగతముఖీ విలప్తుం ఉపచక్రమే||

||శ్లోకార్థములు||

ప్రసక్తాశ్రుముఖీ అధోగతముఖీ -
తలవంచుకొని కన్నీళ్ళతో నిండిన ముఖముతో
బాలా జనకాత్మజా -
జనకాత్మజ అయిన సీత
ఏవం బ్రువన్తీ -
ఈ విధముగా పలుకుతూ
విలప్తుం ఉపచక్రమే -
విలపించ సాగెను

||శ్లోక తాత్పర్యము||

"తలవంచుకొని కన్నీళ్ళతో నిండిన ముఖముతో జనకాత్మజ అయిన సీత ఈ విధముగా పలుకుతూ విలపించ సాగెను." ||26.01||

||శ్లోకము 26.02||

ఉన్మత్తేవ ప్రమత్తేవ భ్రాన్తచిత్తేవ శోచతీ|
ఉపావృతా కిశోరీవ వివేష్ఠన్తీ మహీతలే||26.02||

స|| ఉన్మత్తేవ ప్రమత్తేవ భ్రాన్తచిత్తేవ శోచతీ ఉపావృతా కిశోరీ ఇవ మహీతలే వివేష్టంతీ||

||శ్లోకార్థములు||

ఉన్మత్తేవ ప్రమత్తేవ -
పిచ్చిదానిలా మత్తెక్కినదానిలా
భ్రాన్తచిత్తేవ శోచతీ -
భ్రాంతిలోనున్న మనస్సు కలదానిలా విలపింపసాగెను
ఉపావృతా కిశోరీ ఇవ -
పడుకున్న గుఱ్ఱములాగ
మహీతలే వివేష్టంతీ -
భూమిమీద కూర్చుని

||శ్లోక తాత్పర్యము||

"ఆ సీత పిచ్చిదానిలా మత్తెక్కినదానిలా భ్రాంతిలోనున్న మనస్సు కలదానిలా పడుకున్న గుఱ్ఱములాగ భూమిమీద కూర్చుని విలపింపసాగెను." ||26.02||

||శ్లోకము 26.03||

రాఘవస్య ప్రమత్తస్య రక్షసా కామరూపిణా|
రావణేన ప్రమధ్యాఽహమానీతా క్రోశతీ బలాత్||26.03||

స||రాఘవస్య ప్రమత్తస్య కామరూపిణా రక్షసా రావణేన ప్రమధ్య క్రోశతీ అహం బలాత్ ఆనీతా||

||శ్లోకార్థములు||

రాఘవస్య ప్రమత్తస్య -
రామునియొక్క ఏమరపాటుసమయములో
కామరూపిణా రక్షసా రావణేన -
కామరూపుడగు రాక్షసుడు రావణునిచేత
ప్రమధ్య క్రోశతీ -
బాధింపబడి ఆక్రోశిస్తున్న
అహం బలాత్ ఆనీతా -
నేను బలాత్కారముగా తీసుకురాబడితిని

||శ్లోక తాత్పర్యము||

"నేను, రామునియొక్క ఏమరపాటుసమయములో కామరూపుడగు రాక్షసుడు రావణునిచేత బాధింపబడి ఆక్రోశిస్తున్న నేను బలాత్కారముగా తీసుకురాబడితిని."||26.03||

||శ్లోకము 26.04||

రాక్షసీ వశమాపన్నా భర్త్స్యమానా సుదారుణమ్|
చింతయన్తీ సుదుఃఖార్తా నాహం జీవితు ముత్సహే||26.04||

స|| రాక్షసీ వశం ఆపన్నాసుదారుణం భర్త్స్యమానా చింతయంతీ సుదుఃఖార్తా అహం జీవితుం న ఉత్సహే||

||శ్లోకార్థములు||

రాక్షసీ వశం ఆపన్నా -
రాక్షస స్త్రీల వశములో
సుదారుణం భర్త్స్యమానా -
సుదారుణమైన విధముగా భయపెట్టబడుతూ
చింతయంతీ సుదుఃఖార్తా -
అత్యంత దుఃఖములో, అలోచనలో మునిగివున్న
అహం జీవితుం న ఉత్సహే -
నేను, జీవించుటకు ఉత్సాహములేకుండాఉన్నాను

||శ్లోక తాత్పర్యము||

"రాక్షస స్త్రీల వశములో సుదారుణమైన విధముగా భయపెట్టబడుతూ అత్యంత దుఃఖములో, అలోచనలో మునిగివున్న ఉన్న నేను, జీవించుటకు ఉత్సాహములేకుండాఉన్నాను." ||26.04||

||శ్లోకము 26.05||

నహి మే జీవితైరర్థో నైవార్ధైర్న చ భూషణైః|
వసన్త్యా రాక్షసీ మధ్యే వినా రామం మహారథమ్||26.05||

స||వినా మహారథం రామం రాక్షసీ మధ్యే వసన్త్యా మే జీవితైః అర్థః న హి| న ఏవ అర్థైః న చ భూషణైః |

||శ్లోకార్థములు||

వినా మహారథం రామం -
మహారథుడైన రాముడుకి దూరముగా
రాక్షసీ మధ్యే వసన్త్యా -
రాక్షసులమధ్యలో నివసిస్తున్న
మే జీవితైః అర్థః న హి -
నివసిస్తున్ననా జీవితమునకు అర్థములేదు.
న ఏవ అర్థైః న చ భూషణైః -
సంపదలు ఆభరణములకు కూడా అర్థములేదు

||శ్లోక తాత్పర్యము||

"మహారథుడైన రాముడుకి దూరముగా రాక్షసులమధ్యలో నివసిస్తున్ననా జీవితమునకు అర్థములేదు. సంపదలు ఆభరణములకు కూడా అర్థములేదు." ||26.05||

||శ్లోకము 26.06||

అశ్మసార మిదం నూనం అథవా ప్యజరామరమ్|
హృదయం మమ యేనేదం న దుఃఖే నావశీర్యతే ||26.06||

స|| అథవా మమ ఇదం హృదయమ్ నూనం అశ్మసారం అజరామజరం అపి యేన దుఃఖేన అవసీర్యతే||

||శ్లోకార్థములు||

అథవా మమ ఇదం హృదయమ్ -
లేక నా ఈ హృదయము
నూనం అశ్మసారం అజరామజరం -
తప్పక ఇనుపరాతితో చేయబడినదై ఉండాలి లేక నాశనము లేనిదై ఉండాలి
అపి యేన దుఃఖేన అవసీర్యతే -
ఈ దుఃఖముతో ముక్కలు కాక ఉన్నది కను్

||శ్లోక తాత్పర్యము||

" ఈ దుఃఖముతో ముక్కలు కాక ఉన్నది అంటే, నా హృదయము తప్పక ఇనుపరాతితో చేయబడినదై ఉండాలి లేక నాశనము లేనిదై ఉండాలి." ||26.06||

||శ్లోకము 26.07||

ధిజ్ఞ్మామనార్య మసతీం యా హం తేన వినాకృతా|
ముహూర్తమపి రక్షామి జీవితం పాప జీవితా||26.07||

స || తేన వినా కృతా ముహూర్తం అపి జీవితం రక్షామి (తత్) అనార్యం |అహం పాపజీవితా అసతీం మామ్ ధిక్ ||

||శ్లోకార్థములు||

తేన వినా కృతా ముహూర్తం అపి -
ఆయన లేకుండా ఒక క్షణము కూడా
జీవితం రక్షామి (తత్) అనార్యం -
జీవిసున్నాను అంటే అనార్యురాలగు
అహం పాపజీవితా అసతీం మామ్ ధిక్ -
ఛీ నేను పాపిని. పాతివ్రత్యములేని స్త్రీని

||శ్లోక తాత్పర్యము||

"ఆయన లేకుండా ఒక క్షణము కూడా జీవిసున్నాను అంటే, అనార్యురాలగు నేను దుష్టురాలినే. నేను పాపిని. పాతివ్రత్యములేని స్త్రీని." ||26.07||

||శ్లోకము 26.08||

కా చ మే జీవితా శ్రద్ధా సుఖేవా తం ప్రియం వినా|
భర్తారం సాగరాన్తాయాః వసుధాయాః ప్రియం వదమ్||26.08||

స|| సాగరాంతాయాః వసుధాయాః భర్తారమ్ ప్రియంవదం తం వినా మే జీవితే స్సుఖేవా శ్రద్ధా కా?

||శ్లోకార్థములు||

సాగరాంతాయాః వసుధాయాః భర్తారమ్ -
సాగరముల చివరి దాకా కల భూమి అంతకూ రాజు
ప్రియంవదం తం వినా -
ప్రియంవదుడు అయిన ఆ రాముడు లేకుండా
మే జీవితే స్సుఖేవా శ్రద్ధా కా? - నేను జీవించడములో సుఖము కాని శ్రద్ధకాని ఎందుకు?

||శ్లోక తాత్పర్యము||

" సాగరముల చివరి దాకా కల భూమి అంతకూ రాజు , ప్రియంవదుడు అయిన రాముడు లేకుండా నేను జీవించడములో సుఖములమీద మమకారము మీద శ్రద్ధలేదు".||26.08||

||శ్లోకము 26.09||

భిద్యతాం భక్ష్యతాం వాపి శరీరం విశృజామ్యహమ్|
న చాప్యహం చిరం దుఃఖం సహేయం ప్రియవర్జితా||26.09||

స||అహం శరీరం విసృజామి | భిద్యతాం భక్ష్యతాం వా అపి ప్రియవర్జితా అహం చిర దుఃఖం న చ సహేయం||

||శ్లోకార్థములు||

అహం శరీరం విసృజామి -
నేను ఈ శరీరము వదిలెదను
భిద్యతాం భక్ష్యతాం వా అపి -
ముక్కలు చేయబడినా తినబడినా కాని
ప్రియవర్జితా అహం -
ప్రియుని కి దూరముగా ఉన్న నేను
చిర దుఃఖం న చ సహేయం -
ఈ దుఃఖమును నేను సహించలేను

||శ్లోక తాత్పర్యము||

"నేను ఈ శరీరము వదిలెదను. ముక్కలు చేయబడినా తినబడినా కాని ప్రియుని కి దూరముగా ఉన్న నేను ఈ దుఃఖమును నేను సహించలేను." ||26.09||

||శ్లోకము 26.10||

చరణే నాపి సవ్యేన న స్పృశేయం నిశాచరమ్|
రావణం కిం పునరహం కామయేయం విగర్హితమ్||26.10||

స||అయం నిశాచరం విగర్హితాం రావణం చరణేన సవ్యేన అపి న స్పృశే|కిం పునః కామయే అయం?

||శ్లోకార్థములు||

అయం నిశాచరం -
ఈ నిశాచరుడు
విగర్హితం రావణం -
గర్హింపతగిన రావణుని
సవ్యేన చరణేన అపి న స్పృశే -
ఎడమ కాలితో కూడా తాకను
కిం పునః కామయే అయం? -
అట్టివాడిని ప్రేమించడమనే మాటలేదు

||శ్లోక తాత్పర్యము||

"ఈ నిశాచరుడు గర్హింపతగిన రావణుని ఎడమ కాలితో కూడా తాకను. అట్టివాడిని ప్రేమించడమనే మాటలేదు"|| 26.10||

||శ్లోకము 26.11||

ప్రత్యాఖ్యాతం న జానాతి నాత్మానం నాత్మనః కులమ్|
యో నృశంస స్వభావేన మాం ప్రార్థయితుమిచ్ఛతి||26.11||

స||యః నృశంస భావేన మాం ప్రార్థయితుం ఇచ్ఛతి (సః) ఆత్మానం ప్రత్యాఖ్యాతంన జానాతి| ఆత్మనః కులం న ( జానాతి)||

||శ్లోకార్థములు||

యః నృశంస భావేన -
ఈ కౄరకర్ముడు
మాం ప్రార్థయితుం ఇచ్ఛతి -
నన్ను ప్రార్థింప కోరుచున్నవానికి
(సః) ఆత్మానం ప్రత్యాఖ్యాతంన జానాతి -
తన మర్యాదపోవుచున్నదని కాని
ఆత్మనః కులం న ( జానాతి -
తనవంశప్రతిష్ఠలు పోతాయి (అనిగాని తెలియదు)

||శ్లోక తాత్పర్యము||

"నన్ను ప్రార్థిస్తున్న ఈ కౄరకర్ముడుకి తన మర్యాదపోవుచున్నదని కాని తనవంశప్రతిష్ఠలు పోతాయి అనిగాని తెలియదు."||26.11||

||శ్లోకము 26.12||

ఛిన్నా భిన్నా విభక్తా వా దీప్తే వాగ్నౌ ప్రదీపితా|
రావణం నోపతిష్ఠేయం కిం ప్రలాపేన వశ్చిరమ్||26.12||

స||ఛిన్నా వా భిన్నా దీప్తే అగ్నౌ ప్రదీపితా రావణమ్ నోపతిష్టేయం | చిరం విభక్తాః ప్రలాపేన కిమ్?||

రామ టీకాలో- ఛ్ఛిన్నా రజ్జువత్, భిన్నా భిత్తివత్, ప్రాభిన్నా ఘటవత్ , దీప్తా అగ్రౌ దీప్త శూల్యమాంసవత్ , ప్రదీపితా ప్రదీప్తా గృహాదివత్

||శ్లోకార్థములు||

ఛిన్నా వా భిన్నా -
చిన్నాభిన్నము చేసిన
దీప్తే అగ్నౌ ప్రదీపితా -
అగ్నిలో పడవేసినా
రావణమ్ నోపతిష్టేయం -
రావణునికి వశముకాను
చిరం విభక్తాః ప్రలాపేన కిమ్ -
అన్ని సార్లు చెప్పబడిన ప్రలాపములతో ఏమి?

||శ్లోక తాత్పర్యము||

"చిన్నాభిన్నము చేసిన అగ్నిలో పడవేసినా రావణునికి వశముకాను. మీ ప్రలాపములు వ్యర్థము".||26.12||

||శ్లోకము 26.13||

ఖ్యాతః ప్రాజ్ఞః కృతజ్ఞశ్చ సానుక్రోశశ్చ రాఘవః|
సద్వృత్తో నిరనుక్రోశః శఙ్కే మద్భాగ్య సంక్షయాత్||26.13||

స|| రాఘవః ఖ్యాతః ప్రాజ్ఞః కృతజ్ఞః సద్వృత్తః చ | సః అనుక్రోశః మద్భాగ్యసంక్షయాత్ నిరనుక్రోశః శఙ్కే ||

||శ్లోకార్థములు||

రాఘవః ఖ్యాతః ప్రాజ్ఞః -
రాముడు ప్రఖ్యాతి గలవాడు. జ్ఞానము కలవాడు
కృతజ్ఞః సద్వృత్తః చ -
కృతజ్ఞుడు. సద్వృత్తి కలవాడు
సః అనుక్రోశః - అతడు జాలికలవాడు
మద్భాగ్యసంక్షయాత్ నిరనుక్రోశః శఙ్కే -
నా భాగ్య సంపద క్షీణించడముతో నాపై జాలిలేనివాడు అయ్యెను కాబోలు."

||శ్లోక తాత్పర్యము||

"రాముడు ప్రఖ్యాతి గలవాడు. జ్ఞానము కలవాడు. కృతజ్ఞుడు. సద్వృత్తి కలవాడు. అట్టి జాలికలవాడు నా భాగ్య సంపద క్షీణించడముతో నాపై జాలిలేనివాడు అయ్యెను కాబోలు."||26.13||

||శ్లోకము 26.14||

రాక్షసానాం సహస్రాణి జనస్థానే చతుర్దశః|
యేనై కేన నిరస్తాని స మాం కిం నాభిపద్యతే||26.14||

స|| యేన ఏకేన జనస్థానే చతుర్దశః సహస్రాణి రాక్షసానాం నిరస్తాని సః మాం కిం న అభిపద్యతే||

||శ్లోకార్థములు||

యేన జనస్థానే ఏకేన -
ఎవరైతే ఒంటరిగా జనస్థానములో
చతుర్దశః సహస్రాణి రాక్షసానాం నిరస్తాని-
పదునాలుగు వేల రాక్షసులనుసంహరించెనో
సః మాం కిం న అభిపద్యతే -
అట్టి రాముడునన్ను ఎందుకు రక్షించుటలేదు?

||శ్లోక తాత్పర్యము||

"ఎవరైతే జనస్థానములో పదునాలుగు వేల రాక్షసులను ఒక్కడే సంహరించెనో అట్టి రాముడునన్ను ఎందుకు రక్షించుటలేదు?" || 26.14||

||శ్లోకము 26.15||

నిరుద్ధా రావణే నాహం అల్పవీర్యేణ రక్షసా|
సమర్థః ఖలు మే భర్తా రావణం హన్తుమాహవే||26.15||

స|| అహం ఆల్పవీర్యేణ రక్షసా రావణేన నిరుద్ధా మే భర్తా ఆహవే రావణం హంతుం సమర్థః ఖలు||

||శ్లోకార్థములు||

ఆల్పవీర్యేణ రక్షసా -
తక్కువ పరాక్రమము గల రాక్షసునిచేత
రావణేన అహం నిరుద్ధా -
రావణునిచేత బంధింపబడితిని
ఆహవే రావణం హంతుం -
యుద్ధములో రావణుని హతమార్చుటకు
మే భర్తా సమర్థః ఖలు- నా భర్త సమర్థుడు

||శ్లోక తాత్పర్యము||

"తక్కువ పరాక్రమము గల రాక్షసుడగు రావణునిచేత బంధింపబడితిని. యుద్ధములో రావణుని హతమార్చుటకు తప్పక నా భర్త సమర్థుడు" ||26.15||

||శ్లోకము 26.16||

విరాధో దణ్డకారణ్యే యేన రాక్షస పుంగవః|
రణే రామేణ నిహతః స మాం కిం నాభిపద్యతే||26.16||

స|| యేన దణ్డకారణ్యే రణే రాక్షసపుంగవః విరాధః నిహతః సః మాం కిం న అభిపద్యతే||

||శ్లోకార్థములు||

యేన దణ్డకారణ్యే -
ఎవరైతే దండకారణ్యములో
రణే రాక్షసపుంగవః -
రణములో రాక్షసపుంగవుడైన
విరాధః నిహతః -
విరాధుని చంపాడో
సః మాం కిం న అభిపద్యతే -
అట్టి వాడునన్ను ఎందుకు రక్షించుటలేదు?

||శ్లోక తాత్పర్యము||

"ఎవరైతే దండకారణ్యములో రాక్షసపుంగవులైన విరాధుని చంపాడో, అట్టి వాడునన్ను ఎందుకు రక్షించుటలేదు?" ||26.16||

||శ్లోకము 26.17||

కామం మధ్యే సముద్రస్య లఙ్కేయం దుష్ప్రధర్షణా|
న తు రాఘవ బాణానాం గతిరోధీ హ విద్యతే ||26.17||

స||సముద్రస్య మధ్యే ఇయం లఙ్కా దుష్ప్రధర్షణా తు రాఘవబాణానాం గతిరోధః న భవిష్యతి||

||శ్లోకార్థములు||

సముద్రస్య మధ్యే -
సముద్రము మధ్యలోవున్న
ఇయం లఙ్కా దుష్ప్రధర్షణా తు -
ఈ లంక భేధించుటకు కష్టమే అయినా
రాఘవబాణానాం గతిరోధః -
రాఘవుని బాణములకు గతిరోధము
న భవిష్యతి - ఏమీలేదు

||శ్లోక తాత్పర్యము||

"సముద్రము మధ్యలోవున్న ఈ లంక భేధించుటకు కష్టమే అయినా రాఘవుని బాణములకు గతిరోధము ఏమీలేదు." ||26.17||

||శ్లోకము 26.18||

కిన్ను తత్కారణం యేన రామో ధృఢ పరాక్రమః|
రక్షసాపహృతాం భార్యా మిష్టాం నాభ్యవపద్యతే||26.18||

స||తత్ కారణం కిం ను యేన దృఢపరాక్రమః రామః రక్షసా అపహృతాం భార్యా ఇష్టాం న అభ్యవపద్యతే||

||శ్లోకార్థములు||

తత్ కారణం కిం ను - ఏమిటాకారణము
యేన దృఢపరాక్రమః రామః -
దానిచేత ధృఢపరాక్రముడైనరాముడు
రక్షసా అపహృతాం భార్యా ఇష్టాం -
రాక్షసులచే అపహరింపబడిన తన ప్రియమైన భార్యను
న అభ్యవపద్యతే -
రక్షించి తీసుకొనిపోవుటలేదు

||శ్లోక తాత్పర్యము||

"ఏమిటాకారణము దానిచేత ధృఢపరాక్రముడైనరాముడు రాక్షసులచే అపహరింపబడిన తన ప్రియమైన భార్యను రక్షించి తీసుకొనిపోవుటలేదు?" ||26.18||

||శ్లోకము 26.19||

ఇహస్థాం మాం న జానీతే శఙ్కే లక్ష్మణ పూర్వజః|
జానన్నపి హి తేజస్వీ ధర్షణం మర్షయిష్యతి||26.19||

స|| లక్ష్మణ పూర్వజః మాం ఇహస్థాం న జానీతే శంకే| జానన్ అపి తేజస్వీ ధర్షణం మర్షయిష్యతి||

||శ్లోకార్థములు||

లక్ష్మణ పూర్వజః -
లక్ష్మణుని అగ్రజునికి
మాం ఇహస్థాం న జానీతే శంకే -
నేను ఇక్కడ ఉన్నానని తెలియదేమో అని నా శంక
జానన్ అపి తేజస్వీ -
తెలిసివుంటే ఆ తేజస్వి
ధర్షణం మర్షయిష్యతి -
ఈ దుశ్చర్యను సహిస్తాడా'

||శ్లోక తాత్పర్యము||

"లక్ష్మణుని అగ్రజునికి నేను ఇక్కడ ఉన్నానని తెలియదేమో అని నా శంక. తెలిసివుంటే ఆ తేజస్వి ఈ దుశ్చర్యను సహిస్తాడా?" ||26.19||

||శ్లోకము 26.20||

హృతేతి యోఽధిగత్వా మాం రాఘవాయ నివేదయేత్ |
గృధరాజోఽపి స రణే రావణేన నిపాతితః||26.20||

స|| యః అధిగత్వా హృతః ఇతి రాఘవాయ నివేదయత్ సః గృధరాజః అపి రావణేన రణే నిపాతితః|

||శ్లోకార్థములు||

యః అధిగత్వా హృతః -
అపహరింపబడి నేను ఎవరినినైతే దాటి వచ్చితినో
ఇతి రాఘవాయ నివేదయత్ -
ఎవరైతే రాఘవునకు అవిషయము చెప్పగలరో
సః గృధరాజః అపి - అట్టి గృధరాజు కూడా
రావణేన రణే నిపాతితః -
రావణుని చేత యుద్ధములో చంపబడెను

||శ్లోక తాత్పర్యము||

"అపహరింపబడి నేను ఎవరినినైతే దాటి వచ్చితినో, ఎవరైతే రాఘవునకు అవిషయము చెప్పగలరో అట్టి గృధరాజు రావణుని చేత యుద్ధములో చంపబడెను."||26.20||

||శ్లోకము 26.21||

కృతం కర్మ మహత్తేన మాం తథాఽభ్యవపద్యతా|
తిష్ఠతా రావణద్వన్ద్వే వృద్ధేనాపి జటాయుషా||26.21||

స|| మామ్ తథా అభ్యవపద్యతా వృద్ధేనాపి రావణద్వంద్వే తిష్ఠతా తేన జటాయుషా మహత్ కర్మ కృతమ్||

||శ్లోకార్థములు||

మామ్ తథా అభ్యవపద్యతా -
తీసుకొని పోబడుతున్న నన్ను
వృద్ధేనాపి రావణద్వంద్వే తిష్ఠతా -
ముసలివాడైనా రావణుని తో ద్వంద్వయుద్దములో నిలబడిన
తేన జటాయుషా - జటాయువు చేత
మహత్ కర్మ కృతమ్ -
నిజముగా మహత్తరమైన పని చేయబడెను

||శ్లోక తాత్పర్యము||

"తీసుకొని పోబడుతున్న నన్ను రక్షించుటకు ముసలివాడైన రావణుని తో ద్వంద్వయుద్దములో నిలబడిన జటాయువు నిజముగా మహత్తరమైన పని చేసెను."

||శ్లోకము 26.22||

యది మా మిహ జానీయాత్ వర్తమానం స రాఘవః|
అద్య బాణై రభిక్రుద్ధః కుర్యాల్లోకమరాక్షసమ్||26.22||

స||సః రాఘవః మాం ఇహ వర్తమానం జానీయాత్ యది అభికృద్ధః లోకం బాణైః అద్య అరాక్షసం కుర్యాత్ ||

||శ్లోకార్థములు||

సః రాఘవః - ఆ రాఘవుడు
మాం ఇహ వర్తమానం జానీయాత్ యది -
నేను ఇక్కడ ఉన్నాని తెలిస్తే
అభికృద్ధః లోకం బాణైః -
అప్పుడు క్రోధముతో తనబాణములతో లోకమును
అద్య అరాక్షసం కుర్యాత్ -
రాక్షసులందరినుంచి విముక్తి చేయును

||శ్లోక తాత్పర్యము||

" ఆ రాఘవుడు నేను ఇక్కడ ఉన్నాని తెలిస్తే అప్పుడు క్రోధముతో తనబాణములతో లోకమును రాక్షసులందరినుంచి విముక్తి చేయును, లంకాపురిని నాశనము చేయును." ||26.22||

||శ్లోకము 26.23||

విధమేచ్ఛ పురీం లఙ్కాం శోషయేచ్ఛ మహోదధిమ్|
రావణస్య చ నీచస్య కీర్తిం నామ చ నాశయేత్||26.23||

స||లఙ్కాం పురీం విధమేచ్ఛ మహోదధిం శోషమేచ్ఛనీచస్య రావణస్య కీర్తిం నామ చ నాశయేత్||

||శ్లోకార్థములు||

లఙ్కాం పురీం విధమేచ్ఛ -
లంకను నాశనము చేయును
మహోదధిం శోషమేచ్ఛనీచస్య -
సాగరములోని జలమును క్షీణింపచేయును
రావణస్య కీర్తిం నామ చ నాశయేత్ -
రావణుని కీర్తిని నామరూపములు లేకుండా చేయును

||శ్లోక తాత్పర్యము||

"సాగరములోని జలమును క్షీణింపచేయును, నీచుడైన రావణుని కీర్తిని నామరూపములు లేకుండా చేయును".||26.23||

||శ్లోకము 26.24||

తతో నిహతా నాధానాం రాక్షసీనాం గృహే గృహే|
యథా హమేవం రుదతీ తదా భూయో నసంశయః||26.24||

స|| తతః అహం యథా ఏవం రుదతీ తథా గృహే గృహే నిహత నాథానాం రాక్షసీనాం భూయః న సంశయః||

||శ్లోకార్థములు||

తతః అహం యథా ఏవం రుదతీ -
ఇప్పుడు నేను ఎలాగ విలపిస్తున్నానో
తథా గృహే గృహే -
అలాగే ప్రతిగృహములో
నిహత నాథానాం రాక్షసీనాం -
చనిపోయిన రాక్షస స్త్రీల యొక్క నాథులకోసము
భూయః న సంశయః -
మళ్ళీ అందులో సంశయములేదు

||శ్లోక తాత్పర్యము||

"ఇప్పుడు నేను ఎలాగ విలపిస్తున్నానో అలాగే ఇక్కడ చనిపోయిన నాథులకోసము ప్రతిగృహములో విలపిస్తున్న స్త్రీలు ఉండెదరు అందులో సంశయములేదు."||26.24||

రావణుని తో "తపసశ్చ అనుపాలనాత్" అంటే "తాపసధర్మము పాలిస్తూ" నిన్నుదహించుట లేదు అనిన సీత , ఎవరూ లేనప్పుడు తనకోపము అదుపులో ఉంచుకోలేక చెప్పిన మాటలు ఇవి.

తాపసుల దుఃఖములో జనించిన కోపము లో వచ్చేమాటలు, శాపాల లాగా వుంటాయి. ఇక్కడ సీత మాటలు అలాంటివే.

"ఇప్పుడు నేను ఎలాగ విలపిస్తున్నానో అలాగే
ఇక్కడ చనిపోయిన నాథులకోసము ప్రతిగృహములో విలపిస్తున్న స్త్రీలు ఉండెదరు. అందులో సంశయములేదు".

ఇలాంటి మాటలౌ ముందు శ్లోకాలలో ఇంకా వింటాము.

"ఈ లంక అచిరకాలములో, శ్మశానములో మండుతున్న చితుల పొగతో సమానమైన పొగతో నిండి ఉండును".

"ఈ లంకలో ఎలాంటి దుశ్శకునములు కనపడుచున్నవో, వాటితో ఈ లంకయొక్క శోభ అచిరకాలములోనే పోవును అని తెలియుచున్నది".

"పాపాత్ముడు అధముడు అయిన రావణుడు చనిపోగా
ఈ అజేయమైన లంక కూడా వైధవ్యము కలిగిన స్త్రీవలె శోషించిపోవును".

"పుణ్యోత్సవములతో నిండిన లంక, భర్తపోయిన స్త్రీవలె అగును". "అతికొద్దికాలములో నే ఇక్కడ ప్రతి గృహములో విలపించుచున్న రాక్షసకన్యల రోదనలను తప్పక వినెదను".

||శ్లోకము 26.25||

అన్విష్య రక్షసాం లఙ్కాం కుర్యాద్రామః సలక్ష్మణః|
న హి తాభ్యాం రిపుర్దృష్టో ముహూర్తమపి జీవతి||26.25||

స|| సలక్ష్మణః రామః రక్షసాం లఙ్కాం అన్విష్య కుర్యాత్ తాభ్యాం దృష్టః రిపుః ముహూర్తం అపి న జీవతి హి ||

||శ్లోకార్థములు||

సలక్ష్మణః రామః -
లక్ష్మణ సమేతుడైన రాముడు
రక్షసాం లఙ్కాం అన్విష్య -
రాక్షసుల లంకను కనుగొనినచో
కుర్యాత్ తాభ్యాం దృష్టః రిపుః -
వారిచేత చూడబడిన శత్రువులు
ముహూర్తం అపి న జీవతి హి -
ఒక క్షణము కూడా నివశింపలేరు

||శ్లోక తాత్పర్యము||

"లక్ష్మణసమేతుడైన రాముడు రాక్షసుల లంకను కనుగొనినచో వారిచేత చూడబడిన శత్రువులు ఒక క్షణము కూడా నివశింపలేరు."||26.26||

||శ్లోకము 26.26||

చితాధూమాకులపథా గృధమణ్డల సంకులా |
అచిరేణ తు లఙ్కేయం శ్మశాన సదృశీభవేత్ ||26.26||

స|| ఇయం లఙ్కా అచిరేణ చితాధూమకులపథా గృథమండల సంకులా శ్మశాన సదృశీ భవేత్||

||శ్లోకార్థములు||

ఇయం లఙ్కా అచిరేణ -
ఈ లంక అచిరకాలములో
చితాధూమకులపథా -
మండుతున్న చితుల పొగతో నిండిన వీధులతో
గృథమండల సంకులా -
గ్రద్దలతో సమూహముతో కూడిన
శ్మశాన సదృశీ భవేత్ -
శ్మశానములాగా వుండును

||శ్లోక తాత్పర్యము||

"ఈ లంక అచిరకాలములో శ్మశానములో మండుతున్న చితుల పొగతో సమానమైన పొగతో కల వీధులతో నిండి ఉండును." ||26.26||

||శ్లోకము 26.27||

అచిరేణైవ కాలేన ప్రాప్స్యామ్యేవ మనోరథమ్|
దుష్ప్రస్థానోఽయ మాఖ్యాతి సర్వేషాం వో విపర్యయమ్||26.27||

స|| అచిరేణ కాలేన మనోరథం ప్రాప్స్యమేవ అయం దుష్ప్రస్థానః సర్వేషాం
వః విపర్యయమ్ ఆఖ్యాతి ||

||శ్లోకార్థములు||

అచిరేణ కాలేన -
అచిరకాలములో
మనోరథం ప్రాప్స్యమేవ -
నా మనోరథము తీరును
అయం దుష్ప్రస్థానః -
మీ దుష్ఠ ప్రవర్తనే
సర్వేషాం వః విపర్యయమ్ ఆఖ్యాతి -
మీ నాశనమును గురించి చెప్పుచున్నది.

||శ్లోక తాత్పర్యము||

"అచిరకాలములో నా మనోరథము తీరును. మీ దుష్ఠ ప్రవర్తనే మీ నాశనమును గురించి చెప్పుచున్నది."||26.27||

||శ్లోకము 26.28||

యాదృశా నీహ దృశ్యంతే లఙ్కాయా మశుభాని వై|
అచిరేణ తు కాలేన భవిష్యతి హతప్రభా||26.28||

స|| ఇహ లంకాయాం యాదృశాని అశుభాని దృశ్యంతే అచిరేణైవ కాలేన (లఙ్కా) హతప్రభా భవిష్యతి||

||శ్లోకార్థములు||

ఇహ లంకాయాం - ఈ లంకలో
యాదృశాని అశుభాని దృశ్యంతే -
ఎలాంటి దుశ్శకునములు కనపడుచున్నవో
అచిరేణైవ కాలేన - అచిరకాలములోనే
(లఙ్కా) హతప్రభా భవిష్యతి -
ఈ లంకయొక్క శోభ అచిరకాలములోనే పోవును

||శ్లోక తాత్పర్యము||

"ఈ లంకలో ఎలాంటి దుశ్శకునములు కనపడుచున్నవో వాటితో ఈ లంకయొక్క శోభ అచిరకాలములోనే పోవును అని తెలియుచున్నది."||26.28||

||శ్లోకము 26.29||

నూనం లఙ్కా హతే పాపే రావణే రాక్షసాధమే|
శోషం యాస్యతి దుర్ధర్షా ప్రమదా విధవా యథా||26.29||

స|| పాపే రాక్షసాధమే రావణే హతే దుర్ధర్షా లఙ్కా నూనం విధవా ప్రమదా యథా శోషం యాస్యతి||

||శ్లోకార్థములు||

పాపే రాక్షసాధమే రావణే హతే -
పాపాత్ముడు అధముడు అయిన రావణుడు చనిపోగా
దుర్ధర్షా లఙ్కా నూనం -
ఈ అజేయమైన లంక కూడా
విధవా ప్రమదా యథా శోషం యాస్యతి -
వైధవ్యము కలిగిన స్త్రీవలె శోషించిపోవును

||శ్లోక తాత్పర్యము||

"పాపాత్ముడు అధముడు అయిన రావణుడు చనిపోగా ఈ అజేయమైన లంక కూడా వైధవ్యము కలిగిన స్త్రీవలె శోషించిపోవును."||26.29||

||శ్లోకము 26.30||

పుణ్యోత్సవసముత్థా చ నష్టభర్త్రీ స రాక్షసీ|
భవిష్యతి పురీ లంకా నష్టభర్త్రీ యథాఽఙ్గనా||26.30||

స|| పుణ్యోత్సవ సముత్థా లంకాపురీ నష్టభర్త్రీ నష్టభర్త్రీ అఙ్గనా యథా భవిష్యతి ||

||శ్లోకార్థములు||

పుణ్యోత్సవ సముత్థా లంకాపురీ -
పుణ్యోత్సవములతో కూడిన లంకాపురి
నష్టభర్త్రీ స రాక్షసీ -
రాక్షసులతో సహా రాజు పోయిన ( లంకాపురి)
నష్టభర్త్రీ అఙ్గనా యథా భవిష్యతి -
భర్త పోయిన స్త్రీవలె అగును

||శ్లోక తాత్పర్యము||

"పుణ్యోత్సవములతో నిండిన లంక, రాక్షసులతో సహా రాజు పోయి, భర్తపోయిన స్త్రీవలె అగును."

||శ్లోకము 26.31||

నూనం రాక్షసకన్యానాం రుదన్తీనాం గృహే గృహే|
శ్రోష్యామి న చిరాదేవ దుఃఖార్తానా మిహ ధ్వనిమ్||26.31||

స|| న చిరాదేవ ఇహ గృహే గృహే దుఃఖార్తానాం రుదన్తీనాం రాక్షసకన్యానాం ధ్వనిం నూనం శ్రోష్యామి||

||శ్లోకార్థములు||

న చిరాదేవ ఇహ గృహే గృహే -
అతికొద్దికాలములో నే ఇక్కడ ప్రతి గృహములో
దుఃఖార్తానాం రుదన్తీనాం -
దుఃఖములో నున్న విలపించుచున్న
రాక్షసకన్యానాం ధ్వనిం -
రాక్షసకన్యల ధ్వని
నూనం శ్రోష్యామి -
తప్పక వినెదను గాక

||శ్లోక తాత్పర్యము||

"అతికొద్దికాలములో నే ఇక్కడ ప్రతి గృహములో విలపించుచున్న రాక్షసకన్యల ధ్వనులు తప్పక వినెదను." ||26.31||

||శ్లోకము 26.32||

సాన్ధకారా హతద్యోతా హత రాక్షసపుఙ్గవా|
భవిష్యతి పురీ లఙ్కా నిర్దగ్ధా రామసాయకైః||26.32||

స|| లఙ్కాపురీ రామసాయకైః నిర్దగ్ధా స అన్ధకారా హతద్యోతా హతరాక్షస పుఙ్గవా భవిష్యతి ||

||శ్లోకార్థములు||

లఙ్కాపురీ రామసాయకైః నిర్దగ్ధా -
రాముని బాణములతో దగ్ధమైపోయి
స అన్ధకారా హతద్యోతా -
అంధకారమయమై శోభనుకోలుపోయి
హతరాక్షస పుఙ్గవా భవిష్యతి -
చనిపోయిన రాక్షసపుంగవులు కలదై వుండును,

||శ్లోక తాత్పర్యము||

"లంకానగరము రాముని బాణములతో లంకానగరము దగ్ధమైపోయి, అంధకారమయమై శోభనుకోలుపోయి, చనిపోయిన రాక్షసపుంగవులు కలదై వుండును".||26.32||

||శ్లోకము 26.33,34||

యది నామ స శూరో మాం రామో రక్తాన్తలోచనః|
జానీయాద్వర్తమానాం హి రావణస్య నివేశనే||26.33||

అనేన తు నృశంసేన రావణే నాధమేన మే|
సమయో యస్తు నిర్దిష్టః తస్యకాలోఽయమాగతః||26.34||
స చ మే విహితో మృత్యురస్మిన్ దుష్టే న వర్తతే|

స|| యది రక్తాంతలోచనః సః రామః రావణస్య నివేశనే వర్తమానాం యది నామ జానీయాత్ | నృశంసేన అధమేన అనేన రావణేన యః సమయః మే నిర్దిష్టః తస్యఅయం కాలః ఆగతః| మేవిహితః సః మృత్యుః అస్మిన్ దుష్టేన వర్తతే||

||శ్లోకార్థములు||

యది రక్తాంతలోచనః సః రామః -
ఎఱ్రని కళ్ళుగల రామునికి
రావణస్య నివేశనే వర్తమానాం -
రావణుని అంతఃపురము వర్తమానము
యది నామ జానీయాత్ -
నేను అక్కడ వున్నసంగతి తెలిసినచో
నృశంసేన అధమేన అనేన రావణేన -
కౄరుడు అధముడు అగు రావణునిచేత
యః సమయః మే నిర్దిష్టః -
నాకు పెట్టిన గడువు
తస్యఅయం కాలః ఆగతః -
అతనికి పెట్టబడిన కాలము అగును
మేవిహితః సః మృత్యుః -
నాకు విధించిన ఆ మృత్యువు
అస్మిన్ దుష్టేన వర్తతే -
ఆ దుష్ఠునకు వర్తించును

||శ్లోక తాత్పర్యము||

ఎఱ్రని కళ్ళుగల రామునికి నేను రావణుని అంతఃపురములో ఉన్నానని తెలిసినచో , ఈ అధముడు నాకు పెట్టిన గడువు అదే అతనికి పెట్టబడిన కాలము అగును. నాకు విధించిన ఆ మృత్యువు ఆ దుష్ఠునకు వర్తించును.

||శ్లోకము 26.35||

అకార్యం యే న జానన్తి నైరృతాః పాపకారిణః|
అధర్మాత్తు మహోత్పాతో భవిష్యతి హి సాంప్రతమ్ ||26.35||
నైతే ధర్మం విజానన్తి రాక్షసాః పిశితాశనాః|

స|| పాపకారిణః యే నైర్రుతాః అకార్యం న జానన్తి | అధర్మాత్ సంప్రాప్తం మహోత్పాతః భవిష్యతి |పిశితాశనాః ఏతే రక్షసాః ధర్మం న విజానన్తి ||

||శ్లోకార్థములు||

పాపకారిణః యే నైర్రుతాః -
ఈ పిశాచరులు పాపాత్ములు
అకార్యం న జానన్తి -
చేయకూడని పనులు తెలియవు
అధర్మాత్ సంప్రాప్తం -
అధర్మమైన పనుల వలన
మహోత్పాతః భవిష్యతి -
మహత్తరమైన పాతకము కలుగును
పిశితాశనాః ఏతే రక్షసాః -
పిశితాశనులైన ఈ రాక్షసులకు
ధర్మం న విజానన్తి - ధర్మము తెలియదు

||శ్లోక తాత్పర్యము||

"ఈ పిశాచరులు పాపాత్ములు. ( వీరికి) చేయకూడని పనులు తెలియవు. అధర్మమైన పనుల వలన మహత్తరమైన పాతకము కలుగును. పిశితాశనులైన ఈ రాక్షసులకు ధర్మము తెలియదు." ||26.35||

||శ్లోకము 26.36, 37||

ధ్రువం మా ప్రాతరాశార్థే రాక్షసః కల్పయిష్యతి||36||
సాఽహం కథమ్ కరిష్యామి తం వినా ప్రియదర్శనమ్|
రామం రక్తాన్తనయనం అపస్యన్తీ సుదుఃఖితా||26.37||

స|| రాక్షసః ధ్రువం మాం ప్రాతరాశార్థే కల్పయిష్యతి | సా అహం ప్రియదర్శనమ్ తం వినా కథం కరిష్యామి | రక్తాన్తనయనమ్ రామం అపశ్యన్తీ సుదుఃఖితా||

||శ్లోకార్థములు||

రాక్షసః ధ్రువం మాం -
ఈ రాక్షసులు తప్పక నన్ను
ప్రాతరాశార్థే కల్పయిష్యతి -
ప్రాతఃకాల భోజనముగా వాడుకొందురు
సా ప్రియదర్శనమ్ తం వినా-
ఆ ప్రియదర్శనుడగు రాముడు లేకుండా
అహం కథం కరిష్యామి -
నేను ఏమి చేయగలను
రక్తాన్తనయనమ్ రామం -
ఆ ఎఱ్ఱటి కళ్ళు గల రాముని
అపశ్యన్తీ సుదుఃఖితా -
చూడలేక మంచి దుఃఖములో ఉన్నదానను.

||శ్లోక తాత్పర్యము||

"ఈ రాక్షసులు తప్పక నన్ను ప్రాతఃకాల భోజనముగా వాడుకొందురు. ఆ ప్రియదర్శనుడగు రాముడు లేకుండా ఏమి చేయగలను. ఆ ఎఱ్ఱటి కళ్ళు గల రాముని చూడలేక మంచి దుఃఖములో ఉన్నదానను." ||26.36,37||

||శ్లోకము 26.38||

యది కశ్చిత్ప్రదాతామే విషస్యాద్య భవేదిహ|
క్షిప్రం వైవస్వతం దేవం పశ్యేయం పతినా వినా||26.38||

స|| అద్య మే విషస్య ప్రదాతా కశ్చిత్ ఇహ భవేత్ యది పతినా వినా క్షిప్రం దేవం వైవస్వతం పశ్యేయమ్||

||శ్లోకార్థములు||

అద్య మే విషస్య ప్రదాతా -
ఇవాళ నాకు విషము ప్రదానము చేయగలవాడు
కశ్చిత్ ఇహ భవేత్ యది -
ఎవడైన ఇక్కడ ఉన్నచో
పతినా వినా క్షిప్రం -
పతిలేకపోయిన నేను వెంటనే
దేవం వైవస్వతం పశ్యేయమ్ -
యముని చూచుటకు సిద్ధముగా నున్నాను

||శ్లోక తాత్పర్యము||

"ఇవాళ నాకు విషము ప్రదానము చేయగలవాడు ఉన్నచో పతిలేకపోయిన నేను యముని చూచుటకు సిద్ధముగా నున్నాను." ||26.38||

||శ్లోకము 26.39||

నా జానా జ్జీవతీం రామః స మాం లక్ష్మణపూర్వజః|
జానంతౌ తౌ న కుర్యాతాం నోర్వ్యాం హి మమ మార్గణమ్||26.39||

స|| లక్ష్మణపూర్వజః సః రామః మామ్ జీవతీం నాజానాత్ తౌ జానంతౌ మమ మార్గణం ఉర్వ్యామ్ న కుర్యతామ్ ఇతి న||

||శ్లోకార్థములు||

లక్ష్మణపూర్వజః సః రామః -
లక్ష్మణ అగ్రజుడగు రామునకు
మామ్ జీవతీం నాజానాత్ -
నేను జీవిస్తున్నాని తెలియకపోవచ్చు
తౌ జానంతౌ - వారికి తెలిసినచో
మమ ఉర్వ్యామ్ -
నన్ను భూమండలము అంతా
మార్గణం న కుర్యతామ్ ఇతి న -
తప్పక వెదుకుచునే యుండెదరు

||శ్లోక తాత్పర్యము||

"లక్ష్మణ అగ్రజుడగు రామునకు నేను జీవిస్తున్నాని తెలియకపోవచ్చు. తెలిసినచో నన్ను భూమండలము అంతా తప్పక వెదుకుచునే యుండును."||26.39||

||శ్లోకము 26.40||

నూనం మమైవ శోకేన స వీరో లక్ష్మణాగ్రజః|
దేవలోక మితోయాతః త్యక్త్వా దేహం మహీపతే||26.40||

స|| వీరః లక్ష్మణాగ్రజః సః మమ శోకేనైవ మహీతలే దేహం త్యక్త్వా ఇతః దేవలోకం యాతః నూనం||

||శ్లోకార్థములు||

వీరః లక్ష్మణాగ్రజః -
వీరుడు లక్ష్మణాగ్రజుడు
సః మమ శోకేనైవ -
నా శోకముతోనే
మహీతలే దేహం త్యక్త్వా ఇతః -
ఈ మహీతలములో దేహమును వదిలి
దేవలోకం యాతః నూనం -
దేవలోకము తప్పక చేరివుండును

||శ్లోక తాత్పర్యము||

"వీరుడు లక్ష్మణాగ్రజుడు నా శోకముతో ఈ మహీతలములో దేహమును వదిలి దేవలోకము తప్పక చేరివుండును." ||26.40||

||శ్లోకము 26.41||

ధన్యా దేవాః సగన్ధర్వాః సిద్ధాశ్చపరమర్షయః|
మమ పశ్యన్తి యే నాథం రామం రాజీవ లోచనమ్||26.41||

స|| మమ నాథం రాజీవలోచనమ్ రామం యే పశ్యన్తి దేవాః సగన్ధర్వాః సిద్ధాశ్చ పరమర్షయః ధన్యాః||

||శ్లోకార్థములు||

మమ నాథం - నా నాధుడు
రాజీవలోచనమ్ రామం యే పశ్యన్తి -
రాజీవలోచనుడగు రాముని చూచిన
దేవాః సగన్ధర్వాః సిద్ధాశ్చ పరమర్షయః ధన్యాః -
గంధర్వులు, సిద్ధులు, ఋషులతో కూడిన దేవులు ధన్యులు

||శ్లోక తాత్పర్యము||

"రాజీవలోచనుడగు నా రాముని చూచిన గంధర్వులు, సిద్ధులు, ఋషులతో కూడిన దేవులు ధన్యులు." ||26.41||

||శ్లోకము 26.42||

అథవా కిన్ను తస్యార్థో ధర్మకామస్య ధీమతః|
మయా రామస్య రాజర్షేర్భార్యయా పరమాత్మనః||42||

స|| అథవా ధర్మకామస్య ధీమతః రాజర్షేః పరమాత్మనః తస్య రామస్య భార్యయా మయా అర్థః న హి||

తిలక టీకాలో - అథ వేతి| ధర్మకామస్య హి భార్యా అర్థః , అయం తు న తథా| తదేవ ఆహ,ధీమత అత్మానాత్మ వివేకవతః అత ఏవ పరమాత్మనః పరమాత్మ బ్రహ్మాత్మనా స్థితస్య జీవన్ముక్తస్య తస్య మయా అ అర్థః| అనేన వైరాగ్యదాప్రవృత్తిరితి సూచితమ్||

||శ్లోకార్థములు||

అథవా ధర్మకామస్య ధీమతః -
లేక ధర్మాచరణబద్ధుడైన ధీమంతుడు
రాజర్షేః పరమాత్మనః -
రాజ ఋషి, పరమాత్ముడు
మయా తస్య రామస్య భార్యయా అర్థః న హి -
నేను తన భార్య అని ఉపేక్షించ వచ్చు వైరాగ్యముతో

||శ్లోక తాత్పర్యము||

"లేక ధర్మాచరణబద్ధుడైన ధీమంతుడు పరమాత్ముడు అయిన రాముడు వైరాగ్యముపొంది నన్ను మరిచిపోయెనేమో?"||26.42||

తిలక టీకాలో -

||శ్లోకము 26.43||

దృశ్యమానే భవేత్ప్రీతిః సౌహృదం నాస్త్యపశ్యతః|
నాశయంతి కృతఘ్నాస్తు న రామో నాశయిష్యతి||26.43||

స|| దృశ్యమానే ప్రీతిః భవేత్ అపశ్యతః సౌహృదం నాస్తి| కృతఘ్నాః నాశయంతి రామస్తు న నాశయిష్యతి||

||శ్లోకార్థములు||

దృశ్యమానే ప్రీతిః భవేత్ -
చూస్తూ ఉంటే ప్రేమ కలుగుతుంది
అపశ్యతః సౌహృదం నాస్తి -
చూడకపోతే మిత్రత్వముకూడా పోతుంది
కృతఘ్నాః నాశయంతి -
అది కృతఘ్నులకు నాశనమవవచ్చు
రామస్తు న నాశయిష్యతి -
రామునిలో అలా నాశనమవదు.

||శ్లోక తాత్పర్యము||

"చూస్తూ ఉంటే ప్రేమ కలుగుతుంది. చూడకపోతే మిత్రత్వముకూడా పోతుంది. అది కృతఘ్నులకు. కాని రామునకు నాపై ప్రేమ నశించదు." ||26.43||

||శ్లోకము 26.44||

కిం ను మే నగుణాః కేచిత్ కింవా భాగ్యక్షయో మమ|
యాsహం సీదామి రామేణ హీనా ముఖ్యేన భామినీ||26.44||

స|| భామినీ యా అహం ముఖ్యేన రామేణ వినా సీదామి మేకేచిత్ గుణాః న కిం ను | కిం వా మమ భాగ్యక్షయః ( అబహవత్)||

||శ్లోకార్థములు||

భామినీ యా అహం - స్త్రీనైన నేను
ముఖ్యేన రామేణ వినా సీదామి -
రాముని ఎడబాటుతో జీవించుతున్నాను
మే కేచిత్ గుణాః న కిం ను?-
అంటే నాలోన ఏవో గుణములు లోపిస్తున్నాయా?
కిం వా మమ భాగ్యక్షయః (అభవత్)-
నా భాగ్యము క్షీణించిపోయినదా

||శ్లోక తాత్పర్యము||

"స్త్రీనైన నేను నా భర్త ఎడబాటుతో జీవించుతున్నాను అంటే నాలోన ఏవో గుణములు లోపిస్తున్నాయా? నా భాగ్యము క్షీణించిపోయినదా?" ||26.44||

||శ్లోకము 26.45||

శ్రేయో మే జీవితాన్ మర్తుం విహీనయా మహాత్మనః|
రామాదక్లిష్ట చారిత్రాత్ శూరాత్ శత్రునిబర్హణాత్||45||

స|| అక్లిష్టచారిత్రాత్ శూరాత్ శత్రునిబర్హణాత్ మహాత్మనః రామాత్ విహీనయాః మే జీవితాత్ మర్తుం శ్రేయః||

||శ్లోకార్థములు||

అక్లిష్టచారిత్రాత్ శూరాత్ -
ఉదాత్త చరిత్రుడు శూరుడు
శత్రునిబర్హణాత్ మహాత్మనః -
శత్రువులను నిర్మూలించువాడు మహాత్ముడు ( అయిన)
రామాత్ విహీనయాః -
రాముని విడిచి
మే జీవితాత్ మర్తుం శ్రేయః -
నాకు జీవించడము కన్నా మరణించడమే శ్రేయము

||శ్లోక తాత్పర్యము||

"శూరుడు శత్రువులను నిర్మూలించువాడు, మహాత్ముడు అయిన రాముని విడిచి ఉండడముకన్న మరణించడమే శ్రేయము." ||26.45||

||శ్లోకము 26.46||

అథవా న్యస్తశస్త్రౌ తౌ వనే మూలఫలాశినౌ|
భ్రాతరౌ హి నరశ్రేష్టౌ సంవృతౌ వనగోచరౌ||26.46||

స|| అథవా నరశ్రేష్ఠౌ తౌ భ్రాతరౌ న్యస్త శస్త్రౌ వనే మూలఫలాసినౌ వనగోచరౌ సంవృతౌ||

||శ్లోకార్థములు||

అథవా నరశ్రేష్ఠౌ తౌ భ్రాతరౌ -
లేక ఆ నరశ్రేష్ఠులగు ఆ ఇద్దరూ అన్నదమ్ములు
న్యస్త శస్త్రౌ -
శస్త్రములను విసర్జించి
వనే మూలఫలాసినౌ -
వనములో ఫలములమీద
వనగోచరౌ సంవృతౌ -
వనగోచరులులాగా జీవిస్తున్నారేమో

||శ్లోక తాత్పర్యము||

"లేక ఆ నరశ్రేష్ఠులిద్దరూ శస్త్రములను విసర్జించి వనములో ఫలములమీద వనగోచరులులాగా జీవిస్తున్నారేమో? " ||26.46||

||శ్లోకము 26.47||

అథవా రాక్షసేన్ద్రేణ రావణేన దురాత్మనా|
ఛద్మనా ఘాతితౌ శూరౌ భ్రాతరౌ రామలక్ష్మణౌ||26.47||

స|| అథవా శూరౌ భ్రాతరౌ రామలక్ష్మణౌ దురాత్మనా రాక్షసేంద్రేణ రావణేన ఛద్మనా ఘాతితౌ||

||శ్లోకార్థములు||

అథవా శూరౌ భ్రాతరౌ రామలక్ష్మణౌ -
లేక రామలక్ష్మణులు అన్నదమ్ములైన శూరులిద్దరూ
దురాత్మనా రాక్షసేంద్రేణ రావణేన -
దురాత్ముడైన రాక్షసరాజగు రావణునిచేత
ఛద్మనా ఘాతితౌ -
కపటముగా చంపబడిరేమో

||శ్లోక తాత్పర్యము||

"లేక రామలక్ష్మణులు అన్నదమ్ములైన శూరులిద్దరూ దురాత్ముడైన రాక్షసరాజగు రావణునిచేత కపటముగా చంపబడిరేమో. " ||26.47||

||శ్లోకము 26.48||

సాఽహమేవం గతే కాలే మర్తు మిచ్ఛామి సర్వథా|
న చ మే విహితో మృత్యు రస్మిన్ దుఃఖేఽపి వర్తతి||26.48||

స|| ఏవం గతే కాలే సా అహం సర్వథా మర్తుం ఇచ్ఛామి | అస్మిన్ దుఃఖే అపి మే మృత్యుః విహితః న వర్తతే||

||శ్లోకార్థములు||

ఏవం గతే కాలే సా -
ఇలాంటి స్థితిలో
అహం సర్వథా మర్తుం ఇచ్ఛామి -
అన్నివిధములుగా మరణించుటకు కోరుకొనుచున్నాను
అస్మిన్ దుఃఖే అపి -
ఈ దుఃఖములో కూడా
మే మృత్యుః విహితః న వర్తతే -
మృత్యువు సంభవము కాదు

||శ్లోక తాత్పర్యము||

"ఇలాంటి స్థితిలో అన్నివిధములుగా మరణించుటకు కోరుకొనుచున్నాను. ఈ దుఃఖములో కూడా మృత్యువు సంభవము కాదు." ||26.48||

||శ్లోకము 26.49||

ధన్యాః ఖలు మహాత్మానో మునయః త్యక్త కిల్బిషాః|
జితాత్మానో మహాభాగా యేషాం న స్తః ప్రియాప్రియే||26.49||

స|| మహాత్మనః త్యక్తకిల్బిషాః జితాత్మనః మహాభాగాః మునయః ధన్యాః ఖలు యేషామ్ ప్రియా అప్రియే న స్తః||

||శ్లోకార్థములు||

మహాత్మనః త్యక్తకిల్బిషాః -
మహాత్ములు పాపరహితులు
జితాత్మనః మహాభాగాః -
జితేంద్రియులు అయిన మహాభాగులు
మునయః ధన్యాః ఖలు - మునులు ధన్యులు
యేషామ్ ప్రియా అప్రియే న స్తః-
వారికి ప్రియములు అప్రియములు ఉండవు

||శ్లోక తాత్పర్యము||

"మహాత్ములు పాపరహితులు జితేంద్రియులు అయిన మహాభాగులు ధన్యులు. వారికి ప్రియములు అప్రియములు ఉండవు." ||26.49||

||శ్లోకము 26.50||

ప్రియాన్న సంభవేత్ దుఃఖం అప్రియాదధికం భయం|
తాభ్యాం హి యే నియుజ్యంతే నమస్తేషాం మహాత్మనామ్||26.50||

స|| ప్రియాత్ దుఃఖం అప్రియాత్ అధికం భయం న సంభవేత్ యే తాభ్యాం వియుజ్యంతే తేషాం మహాత్మనాం నమః||

||శ్లోకార్థములు||

ప్రియాత్ దుఃఖం -
ప్రియమైన దానినుంచి దుఃఖము
అప్రియాత్ అధికం భయం -
అప్రియమునుంచి అధిమైన భయము
న సంభవేత్ - కలగదో
యే తాభ్యాం వియుజ్యంతే -
ఎవరు వీటి నుంచి అతీతులో
తేషాం మహాత్మనాం నమః -
ఆ మహాత్ములకు నా నమస్కారము

||శ్లోక తాత్పర్యము||

"ప్రియమైన దానినుంచి దుఃఖము అప్రియమునుంచి అధిమైన భయము కలగదో ఎవరు వీటి నుంచి అతీతులో ఆ మహాత్ములకు నా నమస్కారము." ||46.50||

||శ్లోకము 26.51||

సాఽహం త్యక్తా ప్రియార్హేణ రామేణ విదితాత్మనా |
ప్రాణాం స్త్యక్ష్యామి పాపస్య రావణస్య గతా వశమ్||26.51||

స|| ప్రియేణైవ విదితాత్మనా రామేణ త్యక్తా పాపస్య రావణస్య వశమ్ గతా సా అహం ప్రాణాం తక్ష్యామి ||

||శ్లోకార్థములు||

ప్రియేణైవ విదితాత్మనా రామేణ త్యక్తా -
ప్రియుడు ఆత్మను ఎరిగిన రాముని ఎడబాసి
పాపస్య రావణస్య వశమ్ గతా -
పాపి రావణుని వశమైన నేను
సా అహం ప్రాణాం తక్ష్యామి -
నేను నా ప్రాణములను వదిలెదను

||శ్లోక తాత్పర్యము||

"ప్రియుడు ఆత్మను ఎరిగిన రాముని ఎడబాసి పాపి రావణుని వశమైన నేను నా ప్రాణములను వదిలెదను."||26.51||

ఇదే చివరి శ్లోకము. దుఃఖములో వున్న శోకానికి చివరి మాట. ఈ మాట ముందర సీతమ్మనుంచే ఇంకో మాట వింటాము.

అది వినవలసిన మాట

"మహాత్ములు పాపరహితులు జితేంద్రియులు అయిన మహాభాగులు ధర్మాత్ములు. వారికి ప్రియములు అప్రియములు ఉండవు. ఎవరికి ప్రియమైన దానినుంచి దుఃఖము, అప్రియమునుంచి అధిమైన భయము కలగదో, ఎవరు వీటినుంచి అతీతులో ఆ మహాత్ములకు నా నమస్కారము".

అంటే ఎంతదుఃఖము వచ్చినా, ఎంత సుఖము కలిగినా, ఆ ద్వంద్వాలకి అతీతులుగా వుండాలి అన్నదే ఇరవై ఆరవ సర్గలో వినపడే ముఖ్యమైన ధ్వని.

ఈవిధముగా శ్రీమద్వాల్మీకి రామాయణములో సుందరకాండలో ఇరువది ఆరవ సర్గ సమాప్తము.

ఇత్యార్షే శ్రీమద్రామాయణే ఆదికావ్యే వాల్మీకీయే
చతుర్వింశత్ సహస్రికాయాం సంహితాయామ్
శ్రీమత్సుందరకాండే షడ్వింశస్సర్గః||

|| ఓమ్ తత్ సత్||