|| Om tat sat ||

సుందరకాండ.
అథ ఏకోనచత్వారింశస్సర్గః

"త్వం అస్మిన్ కార్య నిర్యోగే ప్రమాణం హరిసత్తమ"- అంటే ఈ కార్యము సమకూర్చుటలో నీవే వ్యవస్థాపకుడవు", అంటూ రాముడు తనను రక్షించే విధానము చూడుము అని నిర్దేశించిన సీత, తన వస్త్రములో దాచి వుంచుకున్న మణిని రాముని జ్ఞాపకార్థం ఇస్తుంది హనుమంతుడికి .

ఆ మణిని తీసుకున్న హనుమ, తను ఇంకా సీత సమక్షములో వున్నా, మహదానంద భరితుడై తన మనస్సులో రాముడిని చేరిపోతాడుట. సీత ఆ మణిని ఇచ్చి, ఆ మణి ప్రాధాన్యత చెపుతుంది.

"ఆనవాలుగా ఇచ్చిన ఈ అభిజ్ఞానము రామునికి బాగా తెలుసు.
రాముడు మణిని చూచి ముగ్గురను సంస్మరించును. నన్ను, నా తల్లిని, దశరథ మహారాజుని."

ఆ మణి ప్రాధాన్యత చెప్పి, మళ్ళీ సీత మనస్సు ముందున్న కార్యము పైకి పోతుంది. హనుమంతుడుకి మళ్ళీ అదే మాట చెపుతుంది.

'త్వం అస్మిన్ కార్య నిర్యోగే ప్రమాణం', అంటే, 'ఓ హరిసత్తమా ఈ కార్యము సమకూర్చుటలో నీవే ప్రమాణము. నీవే ప్రయత్నించి నా దుఃఖము పోవునట్లు చేయుము.'

అంటే ఏ ప్రయత్నములు నా దుఃఖమును పోగొట్టునో, ఆ ప్రయత్నములు నీవే ఆలోచించి చేయుము అని. ఇక్కడ ఏ రాముని ప్రయత్నములు నా దుఃఖమును క్షీణింప చేయునో, అవి కూడా నీవే ఆలోచించుము అని కూడా అర్థము. అంటే ఇక్కడ సీతాదేవికి హనుమంతుడే ఈ కార్యము సాధించగలడు అనే నమ్మకము గట్టిదైపోయింది. అందుకనే తన శోకము క్షయ మొనర్చుటకు హనుమంతుఉ ఏమి చేయాలో, అలాగే రాముడు ఏమి చేయాలోకూడా హనుమంతుడినే ఆలోచించి, రాముడి చేత చేయించ మంటుంది. ఈ మాట మళ్ళీ మళ్ళీ చెపుతుంది ఈ సర్గలో.

ఇక ముప్పది తొమ్మిదవ సర్గలో శ్లోకాలు, అర్థతాత్పర్యాలతో.

||శ్లోకము 39.01||

మణిం దత్వా తతః సీతా హనుమంతమథాఽబ్రవీత్|
అభిజ్ఞానం అభిజ్ఞాతం ఏతత్ రామస్య తత్త్వతః ||39.01||

స|| తతః మణిం దత్త్వా సీతా హనుమంతం అథ అబ్రవీత్| ఏతత్ రామస్య అబిజ్ఞాత తత్త్వతః అభిజ్ఞానం ||

||శ్లోకార్థములు||

తతః మణిం దత్త్వా -
పిమ్మట ఆ మణిని ఇచ్చి
సీతా హనుమంతం అథ అబ్రవీత్ -
సీత హనుమంతునితో ఇట్లు పలికెను
ఏతత్ అభిజ్ఞానం తత్త్వతః రామస్య అబిజ్ఞాత -
అనవాలుగా ఇచ్చిన ఈ అభిజ్ఞానము రామునికి బాగా తెలుసు

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"పిమ్మట ఆ మణిని ఇచ్చి సీత హనుమంతునితో ఇట్లు పలికెను. 'అనవాలుగా ఇచ్చిన ఈ అభిజ్ఞానము రామునికి బాగా తెలుస'." ||39.01||

||శ్లోకము 39.02||

మణిం తు దృష్ట్వా రామో వై త్రయాణాం సంస్మరిష్యతి|
వీరో జనన్యా మమ చ రాజ్ఞో దశరథస్య చ||39.02||

స|| వీరః రామః మణిం దృష్ట్వా త్రయాణాం సంస్మరిష్యతి.| మమ జనన్యా రాజ్ఞః దశరథస్య చ ||

రామ టీకాలో- అత ఏవ వీరో రామః మణీం దృష్ట్వా జనన్యాదీనాం త్రయాణాం సంస్మరిష్యతి ఎవ పాణి గ్రహణ సమయే దశరథ సన్నిధౌ మమ జననీ మనీం మహ్యం దదావితి పౌరాణికీ కథా సూచితమ్।

||శ్లోకార్థములు||

వీరః రామః మణిం దృష్ట్వా - వీరుడు రాముడు మణిని చూచి
త్రయాణాం సంస్మరిష్యతి - ముగ్గురను సంస్మరించును
మమ జనన్యా - నన్ను, తన తల్లిని
రాజ్ఞః దశరథస్య చ - దశరథ మహారాజుని

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"వీరుడు రాముడు మణిని చూచి ముగ్గురను సంస్మరించును. నన్ను, తన తల్లిని, దశరథ మహారాజుని." ||39.02||

||శ్లోకము 39.03||

స భూయః త్వం సముత్సాహే చోదితో హరిసత్తమ|
అస్మిన్ కార్య సమారంభే ప్రచింతయ యదుత్తరమ్ ||39.03||

స|| హరిసత్తమ సః భూయః సముత్సాహే ఉదితః అస్మిన్ కార్య సమారంభే యదుత్తరం తత్ త్వం ప్రచింతయ ||

రామ టీకాలో- సముత్సాహే మణి దర్శన జనిత రామయుద్ధోత్సాహసమయే భూయః అధికం త్వం చోదితో రామేణ ప్రేరితో భవిషసీతి శేపః అత ఏవ అస్మిన్ కార్య సముసత్సాహే ఇఅజ్జనిత ప్రేరణే యత్ ఉత్తరం కర్తవ్యం తత్ త్వం ప్రచిన్తయ।

||శ్లోకార్థములు||

హరిసత్తమ - ఓ హరిసత్తమ
సః భూయః సముత్సాహే ఉదితః -
ఆయన మరల ఉత్సాహముతో నిలబడి
అస్మిన్ కార్య సమారంభే యదుత్తరం -
ఈ కార్యము సాధించుటకు ఎది ఉత్తమమో
తత్ త్వం ప్రచింతయ - అది నీవు అలోచించుము

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"ఓ హరిసత్తమ ! ఆయన మరల ఉత్సాహముతో నిలబడి ఈ కార్యము సాధించుటకు ఎది ఉత్తమమో అది సాగునట్లు నీవు అలోచించుము. ||39.03||

||శ్లోకము 39.04||

త్వమస్మిన్ కార్యనిర్యోగే ప్రమాణం హరిసత్తమ|
హనుమన్ యత్నమాస్థాయ దుఃఖక్షయకరో భవ||39.04||

స|| హరిసత్తమ అస్మిన్ కార్యనియోగే త్వం ప్రమాణం| హనుమాన్ యత్నం అస్థాయ దుఃఖక్షయకరః భవ ||

రామ టీకాలో - అస్మిన్ సముపస్థితే కార్యస్య నిర్యోగే నిర్వాహేత్వమేవ ప్రమాణం త్వత్ అధీనోఽయం ఇత్యర్థః । అతః యో యత్నో దుఃఖక్షయకరో భవేత్ తం చిన్తయ॥

||శ్లోకార్థములు||

హరిసత్తమ - ఓ హరిసత్తమ
అస్మిన్ కార్యనియోగే త్వం ప్రమాణం -
ఈ కార్యము సాధించుటకు నీవే కీలకము
హనుమాన్ యత్నం అస్థాయ - హనుమాన్ నీ ప్రయత్నముతో
దుఃఖక్షయకరః భవ - దుఃఖమును క్షీణింపచేయువాడవు కమ్ము

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"ఓ హరిసత్తమ ఈ కార్యము సాధించుటకు నీవే కీలకము. హనుమాన్ నీ ప్రయత్నముతో నా దుఃఖమును క్షీణింప చేయువాడవు కమ్ము. "||39.04||

ఈ శ్లోకము ఒక మంత్రము.
"త్వం అస్మిన్ కార్య నిర్యోగే ప్రమాణం హరిసత్తమ
హనుమన్ యత్న మాస్థాయ దుఃఖక్షయకరో భవ"

ఈ శ్లోకము మనము గొంతెత్తి చదివితే కూడా అదే అర్థము.
అంటే " ఓ హరిసత్తమా ఈ కార్యము సమకూర్చుటలో నీవే ప్రమాణము. నీవే ప్రయత్నించి నా దుఃఖము పోవునట్లు చేయుము"; ఇది శ్లోకము గొంతెత్తి చదివినవారు, తమ దుఃఖములను పోవునట్లు చేయుమా అని హనుమ ని ప్రార్తిస్తున్నట్లు అర్థము వస్తుంది.

అందుకని ఈ శ్లోకము మంత్రములాగా, హనుమత్ప్రార్థన లాగ నిత్యము చదవ తగినది అంటారు పెద్దలు. అలాగ ఈ మంత్ర ప్రార్థనతో హనుమదనుగ్రహము వలన దుఃఖములు క్షయమగును.

||శ్లోకము 39.05||

తస్య చింతయతో యత్నో దుఃఖక్షయకరో భవేత్ |
స తథేతి ప్రతిజ్ఞాయ మారుతిర్భీమవిక్రమః ||39.05||
శిరసా వంద్య వైదేహీం గమనాయోపచక్రమే|

స|| తస్య యత్నః చింతయతః దుఃఖక్షయకరః భవేత్ || స మారుతిః భీమవిక్రమః తథః ఇతి ప్రతిజ్ఞాయ శిరసా వంద్యా వైదేహీం గమనాయ ఉపచక్రమే ||

||శ్లోకార్థములు||

తస్య యత్నః చింతయతః -
ఆ ప్రయత్నము అలోచనతో
దుఃఖక్షయకరః భవేత్ -
దుఃఖము నాశనము చేయువాడవు అగుదువు
స మారుతిః భీమవిక్రమః -
ఆ ప్రచండ విక్రమముగల మారుతి
తథః ఇతి ప్రతిజ్ఞాయ -
అలాగే అని ప్రతిజ్ఞ చేసి
వైదేహీం శిరసా వంద్యా -
వైదేహికి శిరస్సుతో వందనము చేసి
గమనాయ ఉపచక్రమే -
వెళ్ళుటకు సంక్రమించెను

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"నీ ప్రయత్నముతో అలోచనతో ఈ దుఃఖము క్షీణించిపోవును." ఆ ప్రచండ విక్రమముగల మారుతి అలాగే అని ప్రతిజ్ఞ చేసి శిరస్సుతో వైదేహికి వందనము చేసి వెళ్ళుటకు సంక్రమించెను." ||39.05||

||శ్లోకము 39.06||

జ్ఞాత్వా సంప్రస్థితం దేవీ వానరం మారుతాత్మజమ్ ||39.06||
భాష్పగద్గదయా వాచా మైథిలీ వాక్యమబ్రవీత్ |

స|| దేవి మైథిలి మారుతాత్మజం వానరం భాష్పగద్గదయ వాచా (పునః) వాక్యం అబ్రవీత్||

||శ్లోకార్థములు||

దేవి మైథిలి - దేవి మైథిలి
మారుతాత్మజం వానరం -
మారుతాత్మజుడగు హనుమంతునితో
భాష్పగద్గదయ వాచా -
భాష్పములతో కూడిన గద్గద స్వరముతో
(పునః) వాక్యం అబ్రవీత్- మాటలను పలికెను

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"వెళ్ళుటకు సిద్ధముగానున్న మారుతాత్మజుడగు హనుమంతునితో మైథిలి గద్గద స్వరముతో మరల ఇట్లు పలికెను." ||39.06||

||శ్లోకము 39.07||

కుశలం హనుమాన్ బ్రూయాః సహితౌ రామలక్ష్మణౌ ||39.07||
సుగ్రీవం చ సహామాత్యం వృద్ధాన్ సర్వాంశ్చ వానరాన్ |

స|| హనుమాన్ రామలక్ష్మణ సహితౌ సుగ్రీవం చ అమాత్యం సహ వృద్ధాన్ వానరాన్ కుశలం బ్రూయాః ||

||శ్లోకార్థములు||

హనుమాన్ రామలక్ష్మణ సహితౌ -
హనుమాన్ రామలక్ష్మణులతో కూడిన
సుగ్రీవం చ అమాత్యం -
సుగ్రీవుని ఆయన అమాత్యులను
సహ వృద్ధాన్ వానరాన్ సర్వాంశ్చ-
వృద్ధవానరులు అలాగే అందరి
కుశలం బ్రూయాః-
క్షేమములు అడుగుము

||శ్లోకతాత్పర్యము||'

"హనుమాన్ రామలక్ష్మణులతో కూడిన సుగ్రీవుని కుశలములు అడుగుము. అతని మంత్రులు, వృద్ధులైన వానరులు అందరిని కుశలములను అడుగుము." ||39.07||

||శ్లోకము 39.08,09||

బ్రూయాస్త్వం వానరశ్రేష్ఠ కుశలం ధర్మసంహితమ్ ||39.08||
యథా స చ మహాబాహుః మాం తారయతి రాఘవః |
అస్మాత్ దుఃఖాంబుసంరోధాత్ త్వం సమాధాతుమర్హసి ||39.09||

స|| వానరశ్రేష్ఠ ధర్మసంహితం కుశలం బ్రూయాః||త్వం యథా మహాబాహుః రాఘవః మాం అస్మాత్ దుఃఖాంబుసంరోధాత్ తారయతి (తత్) సమాధాతుం అర్హసి ।

||శ్లోకార్థములు||

వానరశ్రేష్ఠ ధర్మసంహితం -
ఓ వానరశ్రేష్ఠా ధర్మ సమ్మితమైన
కుశలం బ్రూయాః - కుశలము అడుగుము
యథా మహాబాహుః రాఘవః -
మహాబాహువులు కల రాఘవుడు
మాం అస్మాత్ యథా దుఃఖాంబుసంరోధాత్ తారయతి-
నన్ను ఈ దుఃఖసాగరనుంచి ఎట్లు తరింపచేయునో అట్లు
( తథా) త్వం సమాధాతుం అర్హసి -
నువ్వు సమాధాన పరచగలవు

||శ్లోకతాత్పర్యము||

ఓ వానరశ్రేష్ఠా ధర్మ సమ్మితమైన కుశలము అడుగుము. ఓ వానరశ్రేష్ఠ మహాబాహువులు కల రాఘవుడు నన్ను ఈ దుఃఖ సంకటమునుంచి ఎట్లు రక్షించునో అట్లు నీవు చూడుము. ||39.08||

||శ్లోకము 39.10||

జీవంతీం మాం యథా రామః సంభావయతి కీర్తిమాన్|
తత్తథా హనుమాన్ వాచ్యం వాచా ధర్మమవాప్నుహి ||39.10||

స|| హనుమాన్ కీర్తిమాన్ రామః జీవంతీం మాం యథా సంభావయతి తత్ వాచ్యం తథా వాచా ధర్మం అవాప్నుహి ||

||శ్లోకార్థములు||

హనుమాన్ కీర్తిమాన్ రామః -
హనుమాన్ కీర్తిమంతుడైన రాముడు
జీవంతీం మాం యథా సంభావయతి -
నేను జీవించియుండగనే ఎట్లు తీసుకుపోవునో
తత్ వాచ్యం తథా వాచా ధర్మం అవాప్నుహి -
అట్టి మాటలను చెప్పి ధర్మము సాధించుము

||శ్లోకతాత్పర్యము||

" హనుమాన్ కీర్తిమంతుడైన రాముడు నేను జీవించియుండగనే ఎట్లు తీసుకుపోవునో అట్టి మాటలను చెప్పి ధర్మము సాధించుము." ||39.10||

||శ్లోకము 39.11||

నిత్యముత్సాహ యుక్తాశ్చ వాచః శ్రుత్వా త్వయేరితాః|
వర్ధిష్యతే దాశరథేః పౌరుషం మదవాప్తయే ||39.11||

స|| త్వయా ఈరితః ఉత్సాహయుక్తాః వాచః నిత్యం శ్రుత్వా మత్ అవాప్తయే దాశరథేః పౌరుషం వర్దిష్యతే ||

||శ్లోకార్థములు||

త్వయా ఈరితః ఉత్సాహయుక్తాః వాచః -
నీచే చెప్పబడిన ఉత్సాహముతో కూడిన మాటలు
నిత్యం శ్రుత్వా - ఎప్పుడూ వింటూ
మత్ అవాప్తయే - నన్ను పొందుటకు
దాశరథేః పౌరుషం వర్దిష్యతే- దాశరథి పౌరుషము వర్ధిల్లును

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"నీచే చెప్పబడిన ఉత్సాహముతో కూడిన మాటలు విని, నన్ను పొందటకు రాఘవుని పౌరుషము వర్ధిల్లును."||39.11||

||శ్లోకము 39.12||

మత్సందేశయుతా వాచస్త్వత్తః శ్రుత్వా చ రాఘవః|
పరాక్రమవిథిం వీరో విధివత్ సంవిధాస్యతి ||39.12||

స|| వీరః రామః త్వత్ మత్ సందేశయుతాః వాచః శ్రుత్వా విధివత్ పరాక్రమవిధిం సంవిధాస్యతి ||

||శ్లోకార్థములు||

వీరః రామః త్వత్ -
వీరుడైన రాముడు నీద్వారా
మత్ సందేశయుతాః వాచః శ్రుత్వా -
నా సందేశముతో కూడిన మాటలను విని
విధివత్ పరాక్రమవిధిం -
విధివత్ తన పరాక్రమముతో చేయవలసిన కార్యములను
సంవిధాస్యతి -
మొదలెట్టుటకు యత్నము చేయును

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"వీరుడైన రాముడు నీద్వారా నా సందేశముతో కూడిన మాటలను విని విధివత్ తన పరాక్రమముతో చేయవలసిన కార్యములను మొదలెట్టును." ||39.12||

ఈ మాటలతో సీతమ్మ భారము అంతా నీదేసుమా అని చెపుతుంది హనుమకి. సీత చెప్పిన మాటలలో సీతకి హనుమంతునిపై ఎంత విశ్వాసము వుందో అది మనకి తెలుస్తుంది.

||శ్లోకము 39.13||

సీతాయా వచనం శ్రుత్వా హనుమాన్ మారుతాత్మజః|
శిరస్యంజలి మాథాయ వాక్య ముత్తరమబ్రవీత్ ||39.13|

స|| హనుమాన్ మారుతాత్మజః సీతాయాః వచనం శ్రుత్వా శిరస్య అంజలిం ఆథాయ వాక్యం ఉత్తరం అబ్రవీత్ ||

||శ్లోకార్థములు||

హనుమాన్ మారుతాత్మజః -
మారుతాత్మజుడగు హనుమంతుడు
సీతాయాః వచనం శ్రుత్వా -
సీతయొక్క మాటలను విని
శిరస్య అంజలిం ఆథాయ -
శిరస్సుతో అంజలి ఘటించి
వాక్యం ఉత్తరం అబ్రవీత్ -
జవాబుగా ఇట్లు పలికెను

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"సీతయొక్క మాటలను విని మారుతాత్మజుడగు హనుమంతుడు శిరస్సుతో అంజలి ఘటించి జవాబుగా ఇట్లు పలికెను." ||39.13||

||శ్లోకము 39.14||

క్షిప్రమేష్యతి కాకుత్‍స్థో హర్యృక్షప్రవరైర్వృతః|
యస్తే యుధి విజిత్యారీన్ శోకం వ్యపనయిష్యతి ||39.14||

స|| కాకుత్‍స్థః హర్యక్షు ప్రవరైః వృతః క్షిప్రం ఏష్యతి | యుధి అరీన్ విజిత్య తే శోకంవ్యపనయిష్యతి ||

||శ్లోకార్థములు||

కాకుత్‍స్థః హర్యక్షు ప్రవరైః వృతః -
కాకుత్‍స్థుడు వానరభల్లూక ప్రవరులతో సమేతుడై
క్షిప్రం ఏష్యతి -
త్వరలోనే వచ్చును
యుధి అరీన్ విజిత్య -
యుద్ధములో శత్రువులను జయించి
తే శోకంవ్యపనయిష్యతి -
నీ శోకమును తొలగించును

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"కాకుత్‍స్థుడు వానరభల్లూక ప్రవరులతో సమేతుడై త్వరలోనే వచ్చును. యుద్ధములో శత్రువులను జయించి నీ శోకమును తొలగించును." ||39.14||

||శ్లోకము 39.15||

న హి పశ్యామి మర్త్యేషు నాసురేషు సురేషు వా|
యస్తస్య క్షిపతో బాణాన్ స్థాతు ముత్సహతేఽగ్రతః ||39.15||

స|| యః బాణాన్ క్షిపతః తస్య అగ్రతః స్థాతుం ఉత్సహతే (తం) మర్త్యేషు అసురేషు వా సురేషు పశ్యామి హి |

||శ్లోకార్థములు||

యః బాణాన్ క్షిపతః -
ఎవరు ప్రయోగించబడిన బాణముల
తస్య అగ్రతః స్థాతుం ఉత్సహతే -
వాటి ముందు నిలబడటకు ఉత్సహంచగలడో
మర్త్యేషు అసురేషు వా సురేషు -
మనుష్యులలోగాని సురాసురులలో గాని
(తం) న పశ్యామి హి -
(అట్టివాడు) నాకు కానరావడము లేదు

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"రాముని బాణముల ధాటికి ముందు నిలబడగలం వాడు మనుష్యులలోగాని సురాసురులలో గాని నాకు కానరావడము లేదు" ||39.15||

||శ్లోకము 39.16||

అప్యర్కమపి పర్జన్యమపి వైవస్వతం యమమ్|
స హి సోఢుం రణే శక్తస్తవ హేతోర్విశేషతః ||39.16||

స|| సః రణే అర్కమపి పర్జన్యం అపి వైవస్వతం అపి యమం విశేషతః తవ హేతోః శోఢుం శక్తః ||

||శ్లోకార్థములు||

అర్కమపి పర్జన్యం అపి -
even the Sun, the rain god,
వైవస్వతం అపి యమం విశేషతః -
Vaivasavata or even Yama
తవ హేతోః -
for your sake
రణే సః శోఢుం శక్తః-
he is capable of defeating in the war

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"నీ కొరకై యుద్ధములో సూర్యుని పర్జన్యుని వైవస్వతుని యముని సహితము అందరిని జయించ గలడు." ||39.16||

||శ్లోకము 39.17||

సహి సాగరపర్యంతాం మహీం శాసితు మీహతే|
త్వన్నిమిత్తో హి రామస్య జయో జనకనందిని ||39.17||

స|| సః సాగరపర్యంతాం మహీం శాసితుం అర్హతి హి | జనకనందిని రామస్య జయః త్వన్నిమిత్తః హి ||

||శ్లోకార్థములు||

సః సాగరపర్యంతాం -
ఆయన సాగరములతో చుట్టబడిన
మహీం శాసితుం అర్హతి హి -
ఈ భూమి యావత్తును శాసించ గలవాడు
జనకనందిని రామస్య జయః -
ఓ జనకనందిని రాముని జయము
త్వన్నిమిత్తః హి - నీ కొఱకే గదా

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"ఆయన సాగరములతో చుట్టబడిన ఈ భూమి యావత్తును శాసించ గలవాడు. ఓ జనకనందిని రాముని జయము నీకొఱకే గదా." ||39.17||

||శ్లోకము 39.18||

తస్య తద్వచనం శ్రుత్వా సమ్యక్సత్యం సుభాషితమ్|
జానకీ బహు మేనేఽథ వచనం చేద మబ్రవీత్ ||39.18||

స|| జానకీ తస్య సత్యం సమ్యక్ సుభాషితం తత్ వచనం శ్రుత్వా బహుమేనే అథ ఇదం వచనం చ అబ్రవీత్ |

||శ్లోకార్థములు||

జానకీ తస్య -
జానకి అతని (హనుమంతుని)
సత్యం సమ్యక్ సుభాషితం -
సత్యమైన బాగుగా చెప్పబడిన
తత్ వచనం శ్రుత్వా -
ఆ మాటలను విని
బహుమేనే అథ ఇదం వచనం చ అబ్రవీత్ -
అత్యంత గౌరవభావముతో ఈ మాటలను చెప్పెను

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"జానకి హనుమంతుని సత్యమైన బాగుగా చెప్పబడిన మాటలను విని అత్యంత గౌరవభావముతో ఈ మాటలను చెప్పెను." ||39.18||

||శ్లోకము 39.19||

తతస్తం ప్రస్థితం సీతా వీక్షమాణా పునః పునః|
భర్తృ స్నేహాన్వితం వాక్యం సౌహార్దాదన్వమానయత్ ||39.19||

స|| తతః సీతా ప్రస్థితం తం పునః పునః వీక్షమాణా భర్తృస్నేహాన్వితం వాక్యం సౌహార్దాత్ అనుమానయత్ ||

||శ్లోకార్థములు||

తతః సీతా - అప్పుడు సీత
ప్రస్థితం తం పునః పునః వీక్షమాణా -
వెళ్ళుటకు సిద్ధముగానున్న వానిని మళ్ళీ మళ్ళీ చూస్తూ
భర్తృస్నేహాన్వితం -
భర్తపై స్నేహపూర్వకముగా
సౌహార్దాత్ వాక్యం అనుమానయత్ -
చెప్పబడిన మాటలతో ఆనందముపొందెను

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"అప్పుడు అలా వెళ్ళుటకు సిద్ధముగానున్న వానిని మళ్ళీ మళ్ళీ చూస్తూ భర్తపై స్నేహపూర్వకముగా చెప్పబడిన మాటలతో ఆనందముపొందెను." ||39.19||

||శ్లోకము 39.20||

యదివా మన్యసే వీర వసైకాహ మరిందమ|
కస్మింశ్చిత్సంవృతే దేశే విశ్రాంతః శ్వో గమిష్యసి ||39.20||

స|| వీర అరిందమ మన్యసే యది కస్మింశ్చిత్ సంవృతే దేశే ఏకాహం వస | విశ్రాంతః స్వః గమిష్యసి ||

||శ్లోకార్థములు||

వీర అరిందమ -
ఓ వీరుడా శతృవులను నాశనము చేయువాడా
మన్యసే యది శక్యం -
ఒకవేళ తగును అనుకుంటే
కస్మింశ్చిత్ సంవృతే దేశే ఏకాహం వస -
ఒక క్షేమమైన ప్రదేశములో ఒకరోజు గడుపుము
విశ్రాంతః స్వః గమిష్యసి -
విశ్రాంతి తీసుకొని రేపు వెళ్ళుము

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"ఓ వీరుడా ఒకవేళ తగును అనుకుంటే ఒక క్షేమమైన ప్రదేశములో ఒకరోజు గడుపుము. విశ్రాంతి తీసుకొని రేపు వెళ్ళుము." ||39.20||

||శ్లోకము 39.21||

మమచేదల్పభాగ్యాయాః సానిధ్యాత్తవ వానర|
అస్య శోకస్య మహతో ముహూర్తం మోక్షణం భవేత్ ||39.21||

స|| వానర తవ సాన్నిధ్యాత్ అల్పభాగ్యాయాః మమ మహత్ అస్య శోకస్య ముహూర్తం మోక్షణం భవేత్ చేత్ ||

||శ్లోకార్థములు||

వానర తవ సాన్నిధ్యాత్ - ఓ వానరా నీ సాన్నిధ్యముతో
అల్పభాగ్యాయాః మమ - అల్పభాగ్యముకల నాకు
అస్య మహత్ శోకస్య - మహత్తరమైన శోకమునుంచి
ముహూర్తం మోక్షణం భవేత్ చేత్ - క్షణమైనా ఉపశమనము లభించకలదు

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"ఓ వానరా నీ సాన్నిధ్యముతో అల్పభాగ్యముకల నాకు మహత్తరమైన ఈ శోకమునుంచి ఒక క్షణమైనా ఉపశమనము లభించకలదు." ||39.21||

||శ్లోకము 39.22||

గతే హి హరిశార్దూల పునరాగమానాయ తు|
ప్రాణానా మపి సందేహో మమస్యాన్నత్ర సంశయః ||39.22||

స||హరిశార్దూల పునరాగమనాయ గతే మమ ప్రాణానాం అపిసందేహః స్యాత్ | అత్ర సందేహః న ||

||శ్లోకార్థములు||

హరిశార్దూల - ఓ హరిశార్దూల
పునరాగమనాయ గతే - పునరాగమనము వఱకూ
మమ ప్రాణానాం అపి సందేహః స్యాత్ -
నాప్రాణములు సంకటములో నుండును
అత్ర సందేహః న - అందులో సందేహము లేదు

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"ఓ హరిశార్దూల నీ పునరాగమనము వఱకూ నాప్రాణములు సంకటములో నుండును. అందులో సందేహము లేదు." ||39.22||

||శ్లోకము 39.23||

తవా దర్శనజః శోకో భూయో మాం పరితాపయేత్|
దుఃఖా దుఃఖపరామృష్టాం దీపయన్నివ వానర ||39.23||

స|| వానర దుఃఖాత్ దుఖపరామృష్టాం మామ్ తవ అదర్శనజః శోకః దీపయన్ ఇవ భూయః పరితాపయేత్ ||

||శ్లోకార్థములు||

వానర - ఓ వానర
దుఃఖాత్ దుఖపరామృష్టాం మామ్ -
దుఖపరంపరలో మునిగియున్న నాకు
తవ అదర్శనజః శోకః -
నీవు కానరాకపోవడముచే కలిగే దుఃఖము
దీపయన్ ఇవ భూయః పరితాపయేత్-
మరింత తాపమును కూర్చును

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"ఓ వానరా దుఖపరంపరలో మునిగియున్న నాకు నీవు కానరాకపోవడముచే కలిగే దుఃఖము మరింత తాపమును కూర్చును." ||39.23||

||శ్లోకము 39.24||

అయం చ వీర సందేహాః తిష్టతీవ మమాగ్రతః|
సుమహాం స్త్వత్సహాయేషు హర్యృక్షేషు హరీశ్వర ||39.24||

స|| వీర హరీశ్వరత్వత్ సహాయేషు హర్యక్షేషు అయం సుమహాన్ సందేహః మమ అగ్రతః తిష్ఠతీవ ||

||శ్లోకార్థములు||

వీర హరీశ్వర - ఓ వీర హరీశ్వర
త్వత్ సహాయేషు హర్యక్షేషు -
నీ సహాయకుల అగు వానర భల్లూక గణముల పై
అయం సుమహాన్ సందేహః -
ఈ మహత్తరమైన సందేహము
మమ అగ్రతః తిష్ఠతీవ -
నాకు ముఖ్యముగా కలుగుచున్నది

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"ఓ వీర హరీశ్వర నీ సహాయకుల అగు వానర భల్లుక గణముల పై నాకు మహత్తరమైన సందేహము కలుగుచున్నది." ||39.24||

||శ్లోకము 39.25||

కథం ను ఖలు దుష్పారం తరిష్యంతి మహోదధిమ్|
తాని హర్యృక్షసైన్యాని తౌ వా నరవరాత్మజౌ ||39.25||

స|| తాని హర్యక్షు సైన్యాని తౌ వానరాత్మజౌ దుష్పారం మహోదధిం కథం ను తరిష్యంతి ఖలు ||

||శ్లోకార్థములు||

తాని హర్యక్షు సైన్యాని - ఆ వానరభల్లూక సైన్యములు
తౌ వానరాత్మజౌ - ఆ నరవరులిద్దరూ
దుష్పారం మహోదధిం - దుష్కరమైన సాగరమును
కథం ను తరిష్యంతి ఖలు - ఎట్లు దాటగలరు

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"ఆ వానరభల్లూక సైన్యములు ఆ నరవరులిద్దరూ దుష్కరమైన ఆ సాగరమును ఎట్లు దాటగలరు." ||39.25||

||శ్లోకము 39.26||

త్రయాణామేవ భూతానాం సాగరస్యాస్య లంఘనే|
శక్తిస్స్యాత్ వైనతేయస్య తవ వా మారుతస్య వా ||39.26||

స|| అస్య సాగరస్య లంఘనే భూతానాం త్రయాణాం తవ వా వైనతేయస్య వా మారుతస్య ఏవ శక్తిః స్యాత్ ||

||శ్లోకార్థములు||

అస్య సాగరస్య లంఘనే -
ఈ సాగరము దాటుటలో
భూతానాం త్రయాణాం - ప్రాణులలో ముగ్గురు
తవ వా వైనతేయస్య వా మారుతస్య ఏవ -
నీకు, గరుత్మంతునికి వాయుదేవునకు మాత్రమే
శక్తిః స్యాత్ - సాధ్యము కదా.

||శ్లోకతాత్పర్యము||

" ఈ సాగరము దాటుటకు సమస్త ప్రాణులలో ముగ్గురు నీకు గరుత్మంతునికి వాయుదేవునకు మాత్రమే సాధ్యము కదా." ||39.26||

||శ్లోకము 39.27||

తదస్మిన్ కార్య నిర్యోగే వీరైవం దురతిక్రమే|
కిం పశ్యసి సమాధానం త్వం హి కార్యవిదాం వరః ||39.27||

స|| వీర తత్ ఏవం దురతిక్రమే అస్మిన్ కార్యనిర్యోగే కిం సమాధానం పశ్యసి | త్వం కార్యవిదాం వరః హి ||

||శ్లోకార్థములు||

వీర తత్ ఏవం దురతిక్రమే -
ఓ వీరుడా ఈ కష్ఠమైన
అస్మిన్ కార్యనిర్యోగే -
ఈ పని సాధించుటకు
కిం సమాధానం పశ్యసి -
ఏమి ఉపాయము చూస్తున్నావు
త్వం కార్యవిదాం వరః హి -
నీవు కార్యములు సాధించుటలో దక్షత కలవాడవు కదా

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"ఓ వీరుడా ఈ కష్ఠమైన పని సాధించుటకు ఏమి ఉపాయము చూస్తున్నావు. నీవు కార్యములు సాధించుటలో దక్షత కలవాడవు." ||39.27||

||శ్లోకము 39.28||

కామమస్య త్వమేవైకః కార్యస్య పరిసాధనే|
పర్యాప్తః పరవీరఘ్న యశస్య స్తే ఫలోదయః ||39.28||

స|| పరవీరఘ్న అస్య కార్యస్య పరిసాధనే త్వం ఏక ఏవ పర్యాప్తః కామం తే ఫలోదయః యశస్యః ||

గోవిన్దరాజ టీకాలో - హే పరవీరఘ్న త్వమేవ అస్య కార్యస్య సర్వ రాక్షస వధాపూర్వకమ్ మత్ప్రాణరూపస్య పరిసాధనే కామం పర్యాప్తః శక్తః।ఏవం చేత్ ఫలోదయః శక్తి సమృద్ధిః తే తవ యశస్కరః। నతు మమ ఇతి భావః।
రామ టీకాలో - తవ యశస్కరః న తు రామస్య ఇత్యర్థః।

||శ్లోకార్థములు||

పరవీరఘ్న - ఓ వీరా
అస్య కార్యస్య పరిసాధనే -
ఈ కార్యము సాధించుటకు
త్వం ఏక ఏవ పర్యాప్తః -
నీవు ఒక్కడివే చాలు
కామం తే ఫలోదయః యశస్యః -
ఈ కార్యసాధన యొక్క కీర్తి నీదే అగును

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"ఓ వీరా ఈ కార్యము సాధించుటకు నీవు ఒక్కడివే తగినవాడవు. ఈ కార్యసాధనయొక్క కీర్తి నీదే అగును". ||39.28||

||శ్లోకము 39.29||

బలైః సమగ్రైః యది మాం రావణం జిత్య సంయుగే|
విజయీ స్వపురం యాయాత్తత్తు మే స్యాత్ యశస్కరమ్ ||39.29||

స|| సంయుగే సమగ్రైః బలః రావణం జిత్య మాం విజయీ స్వపురం యయాత్ యది తత్ తస్య సదృశం భవేత్ ||

||శ్లోకార్థములు||

సంయుగే సమగ్రైః బలః రావణం జిత్య-
యుద్ధములో రావణుని తన బలములతో సహా జయించి
మాం విజయీ స్వపురం యయాత్ యది -
ఆ విజయముతో నన్ను తన పురమునకు తీసుకుపోయినచో
తత్ తస్య సదృశం భవేత్ - అది ఆయనకు తగినపని

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"యుద్ధములో రావణుని తన బలములతో సహా జయించి, ఆ విజయముతో నన్ను తన పురమునకు తీసుకుపోయినచో అది ఆయనకు తగినపని." ||39.29||

ఈ పని ( తన దుఃఖము పోగొట్టు కార్యము) హనుమంతుడికి సాధ్యము అని తెలుసు సీతమ్మకి. అప్పుడు కార్య సాధన కీర్తి హనుమ కు చెల్లును. కాని రాముడు కీర్తికి తగిన పని, రాముడే వచ్చి రావణ వధ చేసి తనను తీసుకు పోవుట. అది ముందు చెప్పిన మాటే. అదే సీతమ్మ మనస్సులో ఉన్న మాట. మళ్ళీ అదే మాట అంటుంది.

' యుద్ధములో రావణుని తన బలములతో సహా జయించి, ఆ విజయముతో నన్ను తన పురమునకు తీసుకుపోయినచో అది ఆయనకు తగినపని. శత్రువులను తపించు కాకుత్‍స్థుడు లంకా నగరమును తన శరపరంపరతో సంకులము చేసి నన్ను తీసుకు పోయినచో అది ఆయనకు తగును. ఆ శూరుడు అగు మహాత్ముని పరాక్రమమునికి తగునట్లు కార్యాచరణము అగుటకు నీవు చేయుము' అంటుంది సీత.

ఇక్కడ 'హనుమా రాముడు చేయవలసిన పని నీవే చేయించాలి" అనే ధ్వని గట్టిగా వినిపిస్తుంది

||శ్లోకము 39.30||

శరైస్తు సంకులాం కృత్వా లంకా పరబలార్దనః|
మాం నయేద్యది కాకుత్‍స్థః తత తస్య సదృశం భవేత్ ||39.30||'

స|| పరబలార్దనః కాకుత్‍స్థః లంకాం శరైః సంకులం కృత్వా మామ్ నయేత్ యది తత్ తస్య సదృశం భవేత్ ||

||శ్లోకార్థములు||

పరబలార్దనః కాకుత్‍స్థః -
శత్రువులను తపించు కాకుత్‍స్థుడు
లంకాం శరైః సంకులం కృత్వా -
లంకానగరమును తన శరపరంపరతో సంకులము చేసి
మామ్ నయేత్ యది -
నన్ను తీసుకుపోయినచో
తత్ తస్య సదృశం భవేత్ -
అది ఆయనకు తగును

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"శత్రువులను తపించు కాకుత్‍స్థుడు లంకానగరమును తన శరపరంపరతో సంకులము చేసి నన్ను తీసుకుపోయినచో అది ఆయనకు తగును." ||39.30||'

||శ్లోకము 39.31||

తద్యథా తస్య విక్రాంతమనురూపం మహాత్మనః|
భవేదావహశూరస్య తథా త్వముపపాదయ ||30.31||

స|| తత్ మహాత్మనః ఆహవశూరస్య తస్య అనురూపం విక్రాంతం యథా భవేత్ తథా త్వం ఉపపాదయ ||

||శ్లోకార్థములు||

తత్ మహాత్మనః - ఆ మహత్ముడు
ఆహవశూరస్య తస్య అనురూపం-
యుద్ధవీరుని తగినట్లు
విక్రాంతం యథా భవేత్ -
విజయము ఏలా వచ్చునో
తథా త్వం ఉపపాదయ -
ఆ విధముగా నీవు చేయుము

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"ఆ శూరుడు అగు మహాత్ముని పరాక్రమమునికి తగునట్లు కార్యాచరణము అగుటకు నీవు చేయుము". ||30.31||

||శ్లోకము 39.32||

తదర్థోపహితం వాక్యం సహితం హేతుసంహితమ్|
నిశమ్య హనుమాన్ శేషం వాక్యముత్తరమబ్రవీత్ ||39.32||

స|| హనుమాన్ అర్థోపహితం ప్రశ్రితం హేతుసంహితం తత్ వాక్యం నిశమ్య శేషం వాక్యం అబ్రవీత్ ఉత్తరం ||

||శ్లోకార్థములు||

హనుమాన్ అర్థోపహితం -
హనుమంతుడు అర్థముతో కూడిన
తత్ వాక్యం నిశమ్య - ఆ మాటలను విని
ప్రశ్రితం హేతుసంహితం -
వినయముగా సందర్భోచితమైన
శేషం వాక్యం అబ్రవీత్ ఉత్తరం -
హనుమంతుడు మిగిలిన మాటలను ఇట్లు చెప్పెను

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"హనుమంతుడు అర్థముతో కూడిన మాటలను విని హనుమంతుడు వినయముగా సందర్భోచితమైన మిగిలిన మాటలను ఇట్లు చెప్పెను." ||39.32||

||శ్లోకము 39.33||

దేవీ హర్యృక్షసైన్యానాం ఈశ్వరః ప్లవతాం వరః|
సుగ్రీవః సత్త్వసంపన్నః తవార్థే కృతనిశ్చయః ||39.33||

స|| దేవీ హర్యక్షు సైన్యానాం ఈశ్వరః ప్లవతాం వరః సత్త్వసంపన్నః సుగ్రీవః తవ అర్థే కృతనిశ్చయః||

||శ్లోకార్థములు||

దేవీ హర్యక్షు సైన్యానాం ఈశ్వరః-
దేవీ వానర సైన్యములకు అధిపతి
ప్లవతాం వరః - ఎగురువారిలో శ్రేష్ఠుడు
సత్త్వసంపన్నః సుగ్రీవః - సుగ్రీవుడు
తవ అర్థే కృతనిశ్చయః -
నిన్ను ఆదుకోవలననే నిశ్చయములో ఉన్నవాడు

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"ఓ దేవీ ! వానర భల్లూక సైన్యములకు అధిపతి వానరశ్రేష్ఠుడు అయిన సుగ్రీవుడు నిన్ను ఆదుకోవలననే నిశ్చయములో ఉన్నవాడు." ||39.33||

||శ్లోకము 39.34||

స వానర సహస్రాణాం కోటిభిరభిసంవృతః|
క్షిప్రమేష్యతి వైదేహి రాక్షసానాం నిబర్హణః ||39.34||

స|| వైదేహి సః వానరసహస్రాణాం కోటిభిః అభిసంవృతః రాక్షసానాం నిబర్హణః క్షిప్రం ఏష్యతి ||

||శ్లోకార్థములు||

వైదేహి - ఓ వైదేహీ
సః వానరసహస్రాణాం కోటిభిః అభిసంవృతః-
అతడు వేలకొలదీ వానర సైన్యములతో కలిసి
రాక్షసానాం నిబర్హణః -
రాక్షసులను తుదముట్టించుటకు
క్షిప్రం ఏష్యతి -
త్వరలో ఇక్కడికి వచ్చును

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"ఓ వైదేహీ ! అతడు వేలకొలదీ వానర సైన్యములతో కలిసి రాక్షసులను తుదముట్టించుటకు త్వరలో ఇక్కడికి వచ్చును." ||39.34||

||శ్లోకము 39.35||

తస్య విక్రమసంపన్నాః సత్త్వవంతో మహాబలాః|
మనః సంకల్పసంపాతా నిదేశే హరయః స్థితాః ||39.35||

స|| విక్రమసంపన్నాః సత్త్వవంతః మహాబలాః మనః సంకల్పసంపాతాః హరయః తస్య నిదేశే స్థితాః ||

||శ్లోకార్థములు||

విక్రమసంపన్నాః -
పరాక్రమమే సంపదగా గల
సత్త్వవంతః మహాబలాః -
శ్రమ ఎఱగని మహాబలులు
మనః సంకల్పసంపాతాః -
మనస్సులో తలచిన విధముగా పోగలవారు
హరయః తస్య నిదేశే స్థితాః -
వానరులు అయన ఆదేశమునకు తయారుగా వున్నారు

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"పరాక్రమమే సంపదగా గల, శ్రమ ఎఱగని మహాబలులు మనస్సులో తలచిన విధముగా పోగల వానరులు అయన అదేశమునకు తయారుగా వున్నారు."||39.35||

||శ్లోకము 39.36||

యేషాం నోపరి నాధస్తాన్ నతిర్యక్సజ్జతే గతిః |
న చ కర్మసు సీదంతి మహత్స్వమిత తేజసః ||39.36||

స|| యేషాం గతిః ఉపరి న సజ్జతే అధస్తాత్ న తిర్యక్ న అమిత తేజసః మహత్సు కర్మసు నసీదంతి ||

||శ్లోకార్థములు||

యేషాం గతిః - వారి గమనములో
ఉపరి న సజ్జతే అధస్తాత్ న తిర్యక్ న -
ఊర్ధ్వ అధో తిర్యక్ గమనములకు అడ్దులేదు
అమిత తేజసః - అమిత తేజస్సుగల వారు
మహత్సు కర్మసు నసీదంతి -
ఎంతకష్ట మైన పని అయినా సాధించగలరు

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"వారి ఊర్ధ్వ అధో తిర్యక్ గమనములకు అడ్దులేదు. అమిత తేజస్సుగల వారు ఎంతకష్ట మైన పని అయినా సాధించగలరు."||39.36||

||శ్లోకము 39.37||

అసకృతైర్మహోత్సాహైః స సాగరధరాహరా|
ప్రదక్షిణీకృతా భూమిః వాయుమార్గానుసారిభిః ||39.37||

స|| మహోత్సాహైః వాయుమార్గానుసారిభిః తైః అసకృత్ ససాగరధరాధరా భూమిః ప్రదక్షిణీకృతాః ||

||శ్లోకార్థములు||

తైః మహోత్సాహైః -
మహోత్సాహము కల వారు
వాయుమార్గానుసారిభిః తైః -
వాయుమార్గానుసారులై వారిచేత
అసకృత్ ససాగరధరాధరా భూమిః -
పలుసార్లు సాగరములతో కూడిన భూమి
ప్రదక్షిణీకృతాః - ప్రదక్షిణము చేసినవారు

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"మహోత్సాహము కల వారు వాయుమార్గానుసారులైనవారు, వారి చేత పలుసార్లు సాగరములతో కూడిన భూమిని పలుసార్లు ప్రదక్షిణము చేయబడినదిచేసినవారు". ||39.37||

||శ్లోకము 39.38||

మద్విశిష్ఠాశ్చ తుల్యాశ్చ సంతి తత్ర వనౌకసః|
మత్తః ప్రత్యవరః కశ్చిన్నాస్తి సుగ్రీవ సన్నిధౌ ||39.38||

స|| తత్ర సుగ్రీవ సన్నిధౌ మత్ విశిష్ఠాశ్చ తుల్యాః చ వనౌకసః సంతి|| మత్తః ప్రత్యవరః కశ్చిత్ నాస్తి ||

గోవిన్దరాజ టీకాలో - ప్రత్యవరః హీనః। పూర్వం చతుర్ణామేవాత్ర గతిరితి విచార ప్రకారమాత్రం ఉక్తమ్ అత్ర తు పరమార్థః। యద్యపి బలే హనుమాన్ అధికః తథాపి వేగే సుగ్రీవసన్నిహితే నీలాదయః సర్వే తుల్యా ఏవ ఇతి నానృతోక్తిః।

||శ్లోకార్థములు||

తత్ర సుగ్రీవ సన్నిధౌ -
అక్కడ సుగ్రీవుని సన్నిధిలో
మత్ విశిష్ఠాశ్చ తుల్యాః చ -
నా కన్నా విశిష్ఠమైనవారు సమానులూ అయిన
వనౌకసః సంతి - వనవాసులు కలరు
మత్తః ప్రత్యవరః కశ్చిత్ నాస్తి -
నా కన్న తక్కువ వారు లేనే లేరు

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"అక్కడ సుగ్రీవుని సన్నిధిలో నా కన్నా విశిష్ఠమైనవారు సమానులూ అయిన వనవాసులు కలరు.నా కన్న తక్కువ వారు లేనే లేరు." ||39.38||

ఈ సంభాషణ మొదలులో ( ముప్పది ఐదవ సర్గలో) హనుమ రాముని గుణములు, రామ సుగ్రీవుల మైత్రి చెప్పి , సీతాన్వేషణలో తను నూరు యోజనముల సముద్రము దాటిన విషయము కూడా చెప్పి , తనపై నమ్మకము కలిగించడముకోసము తన పుట్టు పూర్వోతరాలు చెప్పి, తను వాయుదేవునితో సమానమైన ప్రభావము కలిగినవాడని చెపుతాడు.

ఇప్పుడు వానరభల్లూక సైన్యములమీద సీతమ్మ కలిగిన సందేహము తొలగించడానికి, సుగ్రీవుని సైన్యములో - "మత్తః ప్రత్యవరః నాస్తి" అంటే
తన కన్నా తక్కువ వారులేరని అంటాడు హనుమంతుడు

||శ్లోకము 39.39||

అహం తావదిహ ప్రాప్తః కింపునస్తే మహాబలాః|
న హి ప్రకృష్టాః ప్రేష్యంతే ప్రేష్యంతే హీతరే జనాః ||39.39||

స|| అహం తావత్ ఇహ అనుప్రాప్తః మహబలాః తే కిం పునః | ప్రకృష్టాః న ప్రేష్యంతే హి ఇతరే జనాః ప్రేష్యంతే హి ||

||శ్లోకార్థములు||

అహం తావత్ ఇహ అనుప్రాప్తః -
నేనే ఇక్కడికి రాగలిగితే
మహబలాః తే కిం పునః -
మహాబలము కల వారి సంగతి చెప్పనేల ?
ప్రకృష్టాః న ప్రేష్యంతే హి -
విశిష్ఠమైనవారిని పంపరు కదా
ఇతరే జనాః ప్రేష్యంతే హి -
సామాన్యులనే ఇట్టిపనులకు పంపెదరు కదా

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"నేనే ఇక్కడికి రాగలిగితే మహాబలము కల వారి సంగతి చెప్పనేల ? విశిష్ఠమైనవారిని గాక సామాన్యులనే ఇట్టిపనులకు పంపెదరు కదా".||39.39||

||శ్లోకము 39.40||

తదలం పరితాపేన దేవి శోకోవ్యపైతు తే|
ఏకోత్పాతేన తే లంకామేష్యంతి హరియూథపాః ||39.40||

స|| దేవి తత్ అలం పరితాపేన | తే శోకః వ్యపైతు | తే హరియూథపాః ఏకోత్పాతేన లంకాం ఏష్యంతి ||

||శ్లోకార్థములు||

దేవి తత్ అలం పరితాపేన -
ఓ దేవీ అందువలన ఈ పరితాపము చాలును
తే శోకః వ్యపైతు -
నీ శోకము నశించుగాక
తే హరియూథపాః ఏకోత్పాతేన లంకాం ఏష్యంతి -
ఆ వానర సేనలు ఒక్కగంతులో లంకను చేరెదరు.

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"ఓ దేవీ అందువలన ఈ పరితాపము చాలును. నీ శోకము నశించుగాక. ఆ వానర సేనలు ఒక్కగంతులో లంకను చేరెదరు." ||39.40||

||శ్లోకము 39.41||

మమపృష్ఠగతౌ తౌ చంద్ర సూర్యావివోది తౌ|
త్వత్సకాశం మహాసత్త్వౌ నృశింహావాగమిష్యతః ||39.41||

స|| మహసత్త్వౌ నృసింహౌ తౌ చ మమ పృష్ఠగతౌ ఉదితౌ చంద్రసూర్య ఇవ త్వత్సకాసం అభిగమిష్యతః ||

||శ్లోకార్థములు||

మహసత్త్వౌ నృసింహౌ తౌ చ -
నరసింహులు మహా సత్త్వము గల వారు ఇద్దరూ
మమ పృష్ఠగతౌ ఉదితౌ చంద్రసూర్య ఇవ -
నా పృష్ఠము పై ఎక్కి ఉదయించిన సూర్యచంద్రులవలె
త్వత్సకాసం అభిగమిష్యతః - నీ దగ్గరకు వచ్చెదరు

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"నరసింహులు మహా సత్త్వము గల రామలక్ష్మణులు ఇద్దరూ నా పృష్ఠము పై ఎక్కి ఉదయించిన సూర్యచంద్రులవలె నీ దగ్గరకు వచ్చెదరు." ||39.41||

||శ్లోకము 39.42||

తౌ హి వీరౌ నరవరౌ సహితౌ రామలక్ష్మణౌ|
ఆగమ్య నగరీం లంకాం సాయకైర్విధమిష్యతః ||39.42||

స|| తతః వీరౌ నరవరౌ రామలక్ష్మణౌ సహితౌ ఆగమ్య లంకాం నగరీం సాయకైః విధమిష్యతః||

||శ్లోకార్థములు||

తతః వీరౌ నరవరౌ -
ఆ నరవరులైన వీరులు
రామలక్ష్మణౌ సహితౌ ఆగమ్య -
రామలక్ష్మణులిద్దరూ వచ్చి
య లంకాం నగరీం -
ఈ లంకానగరమును
సాయకైః విధమిష్యతః -
శరపరంపరలతో నాశనము చేసెదరు.

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"ఆ నరవరులైన వీరులు రామలక్ష్మణులు ఇద్దరూ వచ్చి ఈ లంకానగరమును శరపరంపరలతో నాశనము చేసెదరు." ||39.42||

||శ్లోకము 39.43||

సగణం రావణం హత్వా రాఘవో రఘునందనః|
త్వా మాదాయ వరారోహే స్వపురం ప్రతి యాస్యతి ||39.43||

స|| రఘునందనః రాఘవః రావణం సగణం హత్వా త్వాం ఆదాయ స్వపురం ప్రతి యాస్యతి ||

||శ్లోకార్థములు||

రఘునందనః రాఘవః - రఘునందనుడగు రాఘవుడు
రావణం సగణం హత్వా - రావణుని తన గణములతో సహా హతమార్చి
త్వాం ఆదాయ - నిన్ను తీసుకొని
స్వపురం ప్రతి యాస్యతి - తన పురమునకు పోవును

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"రఘునందనుడగు రాఘవుడు రావణుని తన గణములతో సహా హతమార్చి నిన్ను తీసుకొని తన పురమునకు పోవును." ||39.43||

||శ్లోకము 39.44||

తదాశ్వసిహి భద్రం తే భవ త్వం కాలకాంక్షిణీ|
న చిరాత్ ద్రక్ష్యసే రామం ప్రజ్వలంత మివాలనమ్ ||39.44||

స|| తత్ ఆశ్వాసిహి | తే భద్రం| త్వం కాలకాంక్షినీ భవ| ప్రజ్వలంతం అనలం ఇవ రామం న చిరాత్ ద్రక్ష్యసే ||

గోవిన్దరాజ టీకాలో- కాలకాంక్షిణీ భవ దివసగణనాయా తత్పరాభవ ఇత్యర్థః।

||శ్లోకార్థములు||

తత్ ఆశ్వాసిహి -
అది నానమ్మకము
తే భద్రం -
నీకు భద్రము అగు గాక.
త్వం కాలకాంక్షిణీ భవ -
నీవు దినములు లెక్కించవచ్చు
ప్రజ్వలంతం అనలం ఇవ రామం న చిరాత్ ద్రక్ష్యసే -
ప్రజ్వలిస్తున్న అగ్ని వలె ఉన్న రాముని త్వరలో చూడగలవు

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"అది నానమ్మకము. నీకు భద్రము అగు గాక. నీవు దినములు లెక్కించవచ్చు. ప్రజ్వలిస్తున్న అగ్ని వలె ఉన్న రాముని త్వరలో చూడగలవు."||39.44||

||శ్లోకము 39.45||

నిహతే రాక్షసేంద్రేఽస్మిన్ సపుత్రామాత్యబాంధవే|
త్వం సమేష్యసి రామేణ శశాంకేనేవ రోహిణీ ||39.45||

స|| అస్మిన్ సపుత్రబాంధవే రాక్షసేంద్రే నిహతే త్వం రోహిణీ శశాంకేన్ ఇవ రామేణ సమేష్యసి ||

||శ్లోకార్థములు||

అస్మిన్ సపుత్రబాంధవే రాక్షసేంద్రే నిహతే -
ఈ రాక్షసుడు తన బంధువర్గముతో హతమార్చబడిన పిమ్మట
రోహిణీ శశాంకేన ఇవ - రోహిణి చంద్రుని చేరినట్లు
త్వం రామేణ సమేష్యసి - నీవు రామునితో కలిసెదవు

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"ఈ రాక్షసుడు తన బంధువర్గముతో హతమార్చబడిన పిమ్మట రోహిణి చంద్రుని చేరినట్లు నీవు రామునితో కలిసెదవు." ||39.45||

||శ్లోకము 39.46||

క్షిప్రం త్వం దేవి శోకస్య పారం యాస్యసి మైథిలి|
రావణం చైవ రామేణ నిహతం ద్రక్ష్యసేఽచిరాత్ ||39.46||

స|| దేవి మైథిలీ త్వం క్షిప్రం శోకస్య పారం యాస్యసి | అచిరాత్ రామేణ రావణం నిహతం చ ద్రక్ష్యసి ||

||శ్లోకార్థములు||

దేవి మైథిలీ - ఓ దేవి మైథిలి
త్వం క్షిప్రం శోకస్య పారం యాస్యసి -
నీవు త్వరలో శోకసముద్రపు అవతలి తీరము చేరెదవు
అచిరాత్ రామేణ రావణం నిహతం చ ద్రక్ష్యసి-
అచిరకాలములో రామునిచేత రావణుడు హతమార్చబడడము చూచెదవు

||శ్లోకతాత్పర్యము||

" ఓ దేవి మైథిలి, నీవు త్వరలో శోకసముద్రపు అవతలి తీరము చేరెదవు.
అచిరకాలములో రామునిచేత రావణుడు హతమార్చబడడము చూచెదవు". ||39.46||

||శ్లోకము 39.47||

ఏవ మాశ్వాస్య వైదేహీం హనుమాన్ మారుతాత్మజః|
గమనాయ మతిం కృత్వా వైదేహీం పునరబ్రవీత్ ||39.47||

స|| హనుమాన్ మారుతాత్మజః వైదేహీం ఏవం ఆశ్వాస్య గమనాయ మతిం కృత్వా వైదేహీం పునః అబ్రవీత్ ||

||శ్లోకార్థములు||

హనుమాన్ మారుతాత్మజః -
మారుతాత్మజుడైన హనుమంతుడు
వైదేహీం ఏవం ఆశ్వాస్య-
వైదేహి కి ఇలా అశ్వాసము ఇచ్చి
గమనాయ మతిం కృత్వా -
వెళ్ళుటకు నిశ్చయించుకొనిన వాడై
వైదేహీం పునః అబ్రవీత్ -
వైదేహితో మరల ఇట్లు పలికెను

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"మారుతాత్మజుడైన హనుమంతుడు వైదేహి కి ఇలా అశ్వాసము ఇచ్చి వెళ్ళుటకు నిశ్చయించుకొనిన వాడై వైదేహితో మరల ఇట్లు పలికెను." ||39.47||

||శ్లోకము 39.48||

తమరిఘ్నం కృతాత్మానం క్షిప్రం ద్రక్ష్యసి రాఘవం|
లక్ష్మణం చ ధనుష్పాణిం లంకాద్వారముపాగతమ్ ||39.48||

స|| లంకాద్వారముపాస్థితం అరిఘ్నం కృతాత్మానం తం రాఘవం ధనుష్పాణిం లక్ష్మణం చ క్షిప్రం ద్రక్ష్యసి ||

||శ్లోకార్థములు||

లంకాద్వారముపాగతం -
లంకాద్వారము చేరిన
అరిఘ్నం కృతాత్మానం -
కృతనిశ్చయులైన శత్రుమర్దనులు
తం రాఘవం ధనుష్పాణిం లక్ష్మణం చ -
ధనుర్ధారులైన ఆ రాఘవుని లక్ష్మణులను
క్షిప్రం ద్రక్ష్యసి - త్వరలో చూచెదవు.

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"కృతనిశ్చయులై లంకాద్వారము దగ్గర ధనుర్ధారులై ఉపస్థితులైన శత్రుమర్దనులు అగు రామ లక్ష్మణులను త్వరలో చూచెదవు." ||39.48||

||శ్లోకము 39.49||

నఖదంష్ట్రాయుధాన్ వీరాన్ సింహశార్దూలవిక్రమాన్|
వానరాన్ వారణేంద్రాభాన్ క్షిప్రం ద్రక్ష్యసి సంగతాన్ ||39.49||

స|| నఖదంష్ట్రాయుధాన్ వీరాన్ సింహశార్దూలవిక్రమాన్ వారణేంద్రాభాన్ సంగతాన్ వానరాన్ క్షిప్రం ద్రక్ష్యసి ||

||శ్లోకార్థములు||

నఖదంష్ట్రాయుధాన్ వీరాన్ -
నఖములు దంతములు ఆయుధములుగా గల వీరులను
సింహశార్దూలవిక్రమాన్ -
సింహ శార్దూలములతో సమానమైన పరాక్రమము గల
వారణేంద్రాభాన్ - మద గజములతో సమానమైన్
సంగతాన్ వానరాన్ - చేరిన వానరులను
క్షిప్రం ద్రక్ష్యసి - త్వరలో చూసెదవు

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"నఖములు దంతములు ఆయుధములుగా గల వీరులను సింహ శార్దూలములతో సమానమైన పరాక్రమము గల వానరేంద్రులను తండోప తండములుగా వున్న వానరులను త్వరలో చూసెదవు." ||39.49||

||శ్లోకము 39.50||

శైలాంబుదనికాశానాం లంకామలయసానుషు|
నర్దతాం కపిముఖ్యానాం ఆర్యే యూథాన్ అనేకశః ||39.50||

స|| ఆర్యే శైలాంబుదనికాసానాం నర్దతాం కపిముఖ్యానాం అనేకశః యూధాని లంకామలయమానుషు (ద్రక్ష్యసి) ||

తిలకటీకాలో - శైలాంబుదనికాశానాం శైలామ్బుద సదృశానాం

||శ్లోకార్థములు||

ఆర్యే శైలాంబుదనికాసానాం -
ఓ పూజనీయురాలా పర్వతముపైనున్న మేఘములవలె నున్న
నర్దతాం కపిముఖ్యానాం -
గర్జించుచున్న కపి ముఖ్యులను
అనేకశః యూధాని - అనేక మంది యోధులను
లంకామలయమానుషు (ద్రక్ష్యసి) -
లంకా మలయ పర్వతములలో చూచెదవు

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"ఓ పూజనీయురాలా మేఘములతో కూడిన పర్వత సమానులు అగు అనేక మంది కపిముఖ్యులను త్వరలోనే లంకా మలయ పర్వతములలో చూచెదవు". ||39.50||

||శ్లోకము 39.51||

స తు మర్మణి ఘోరేణ తాడితో మన్మథేషుణా|
నశ్రమ లభతే రామః సింహార్దిత ఇవద్విపః ||39.51||

స|| సః రామః ఘోరేన మన్మథేషుణా మర్మణి తాడితః సింహార్దితః ద్విపః ఇవ న శర్మ లభతే ||

||శ్లోకార్థములు||

సః రామః - ఆ రాముడు
ఘోరేన మన్మథేషుణా మర్మణి తాడితః -
మన్మధుని బాణములచే కొట్టబడిన హృదయాంగములు కలవాడై
సింహార్దితః ద్విపః ఇవ -
సింహముచే అడ్డగింపబడిన ఏనుగవలె
న శర్మ లభతే - శాంతి లేనివాడు

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"రాముడు మన్మధుని బాణములచే కొట్టబడిన హృదయాంగములు కలవాడై సింహముచే అడ్డగింపబడిన ఏనుగవలె శాంతి లేనివాడు." ||39.51||

||శ్లోకము 39.52||

మారుదో దేవీ శోకేన మాభూత్తే మనసోఽప్రియం|
శచీవ పత్యా శక్రేణ భర్త్రా నాథవతీ హ్యసి ||39.52||

స|| దేవి శోకేన మారుదః | తే మనసః అప్రియం మాభూత్ | పత్యా శక్రేణ శచీ ఇవ నాథవతీ అసి హి ||

||శ్లోకార్థములు||

దేవి శోకేన మారుదః -
ఓ దేవి శోకముతో దుఃఖించకు
తే మనసః అప్రియం మాభూత్ -
నీ మనస్సు అప్రియము కాకుండు గాక
పత్యా శక్రేణ శచీ ఇవ నాథవతీ అసి హి -
శక్రుని శచీదేవి వలె నీవు కూడా అట్టి నాథుడు గలదానవు

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"ఓ దేవి శోకముతో దుఃఖించకు. నీ మనస్సు అప్రియము కాకుండు గాక. శక్రుని శచీదేవి వలె నీవు కూడా అట్టి నాథుడు గలదానవు."||39.52||

||శ్లోకము 39.53||

రామాద్విశిష్ఠః కోఽన్యోఽస్తి కశ్చిత్ సౌమిత్రిణా సమః|
అగ్నిమారుతకల్పౌ తౌ భ్రాతరౌ తవ సంశ్రయౌ ||39.53||

స|| రామాత్ విశిష్ఠః అన్యః కః అస్తి| సౌమిత్రిణా సమః కశ్చిత్ | అగ్నిమారుతకల్పౌ తౌ భ్రాతరౌ తవ సంశ్రయౌ ||

||శ్లోకార్థములు||

రామాత్ విశిష్ఠః అన్యః కః అస్తి -
ఓ దేవి రాముని కంటె విశిష్ఠుడు ఎవరు?
సౌమిత్రిణా సమః కశ్చిత్ -
లక్ష్మణునితో సమానుడు ఎవరు?
అగ్నిమారుతకల్పౌ తౌ భ్రాతరౌ తవ సంశ్రయౌ -
అగ్ని వాయువు వలెనున్న అన్నతమ్ములిద్దరూ నీకు అండ.

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"ఓ దేవి రాముని కంటె విశిష్ఠుడు ఎవరు? లక్ష్మణునితో సమానుడు ఎవరు? అగ్ని వాయువు వలెనున్న అన్నతమ్ములిద్దరూ నీకు అండ." ||39.53||

||శ్లోకము 39.54||

నాస్మిం శ్చిరం వత్స్యసి దేవి దేశే
రక్షోగణైరధ్యుషితేsతి రౌద్రే|
న తే చిరాదాగమనం ప్రియస్య
క్షమస్వ మత్సంగమకాలమాత్రమ్ ||39.54||

స|| దేవి రక్షోగణైః అధ్యుషితే అతిరౌద్రౌ అస్మిన్ దేశే చిరం న వత్స్యసి |తే ప్రియస్య ఆగమనం న చిరాత్ | మత్సంగమకాలమాత్రం క్షమస్వ ||

||శ్లోకార్థములు||

దేవి అతిరౌద్రౌ రక్షోగణైః అధ్యుషితే -
ఓ దేవి భయంకరమైన రాక్షసగణముల నివాసస్థానమైన
అస్మిన్ దేశే చిరం న వత్స్యసి -
ఈ ప్రదేశములో నువ్వు ఎక్కువ కాలము ఉండవు
తే ప్రియస్య ఆగమనం న చిరాత్ -
నీ ప్రియుడు త్వరలోనే వచ్చును
మత్సంగమకాలమాత్రం క్షమస్వ-
నే వెళ్ళి సందేశము ఇచ్చువఱకు ఓర్చుకొనుము

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"ఓ దేవి రాక్షసగణముల నివాసస్థానమైన భయంకరమైన ఈ ప్రదేశములో నువ్వు ఎక్కువ కాలము ఉండవు. నీ ప్రియుడు త్వరలోనే వచ్చును. నే వెళ్ళి సందేశము ఇచ్చువఱకు ఓర్చుకొనుము." ||39.54||

ఈ మాటలతో , ప్రత్యేకముగా, " నేను వెళ్ళి సందేశము ఇచ్చువఱకు ఓర్చుకో", అంటే ఇంక ఎక్కువ కాలము ఎదురు చూడనక్కరలేదు అని, తను వెళ్ళి చెప్పిన వెంటనే రాముడు బయలు దేరును అని, అలా చెపుతూ సీతమ్మ కి ఊరట కలిగిస్తాడు హనుమ. క్షణికమైనా తన మాటలతో సీతకి శాంతి కలిగిస్తాడు.

అదే సుందరకాండ మహిమ. సుందరకాండ చదివిన వారి మనస్సుకి శాంతి లభిస్తుంది అంటారు పెద్దలు. సుందరకాండ ఆఖరి శ్లోకములో కూడా హనుమ ఇదే చెపుతాడు. 'జగామ శాంతిం మమమైథిలాత్మజ', అంటే, "నీ వియోగ శోకములో వున్న సీతమ్మ కి శాంతి కలిగించాను" అని.

ఈ సర్గలో జరిగినది అదే

ఈ విధముగా ముప్పది తొమ్మిదవ సర్గ సమాప్తము

ఇత్యార్షే శ్రీమద్రామాయణే ఆదికావ్యే వాల్మీకీయే
చతుర్వింశత్ సహస్రికాయాం సంహితాయామ్
శ్రీమత్సుందరకాండే ఏకోనచత్వారింశస్సర్గః ||