|| Om tat sat ||

సుందరకాండ.
అథ తృతీయ సర్గః

లంకిణిని జయించుట
శ్లోకార్థ తాత్పర్యాలతో
మూడవ సర్గ.

రెండవ సర్గలో హనుమ , 'వృషదంశకమాత్రః', అంటే పిల్లి అంత ప్రమాణానికి అనుగుణముగా తన స్వరూపమును కుదించుకొని లంకా నగరములో ప్రవేశించాడు అని, చంద్రుడు హనుమకు సీతాన్వేషణకు సహాయము చేస్తున్నాడా అన్నట్లు తనకాంతులను వెదజల్లుతున్నాడు అని కూడా వింటాము. ఇక సీతాన్వేషణలో ముందు జరిగిన వృత్తాంతము వింటాము.

||శ్లోకము 3.01-02||

స లమ్బ శిఖరే లమ్బే లమ్బతోయద సన్నిభే|
సత్త్వమాస్థాయ మేధావీ హనుమాన్మారుతాత్మజః||3.01||

నిశి లఙ్కాం మహోసత్త్వో వివేశ కపికుంజరః|
రమ్యకానన తోయాఢ్యాం పురీం రావణపాలితామ్||3.02||

స|| స మేధావీ మారుతాత్మజః తోయద సన్నిభే లంబ శిఖరే సత్త్వమ్ అస్థాయ (సః) మహాసత్త్వః కపికుంజరః రమ్యకానన తోయాడ్యాం రావణపాలితాం నిశి లఙ్కాం వివేశ||

||శ్లోకార్థములు||

స మేధావీ మారుతాత్మజః
- ఆ మేధావి అయిన హనుమ
తోయద సన్నిభే లంబ శిఖరే
- మేఘముల వలె కానవస్తున్న లంబపర్వతము మీద వున్న
రమ్యకానన తోయాడ్యాం
- సుందరమైన అరణ్యములతో జలాశయములతో వున్న
రావణపాలితాం లఙ్కాం
- రావణుని చేత పాలింపబడుతున్న లంకను
మహాసత్త్వః కపికుంజరః
- మహాబలశాలి అయిన కపివరోత్తముడు
సత్త్వమ్ అస్థాయ - ధైర్యము వహించి
నిశి వివేశ - రాత్రియందు ప్రవేశించెను.

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"ఆ మేధావి అయిన మారుతాత్మజుడు మేఘములను అంటుకుంటున్న శిఖరముపై, సుందరమైన అరణ్యములతోనూ జలాశయములతోనూ వున్న, రావణునిచే పాలించబడు లంకానగరమును రాత్రిలో ప్రవేశించెను." ||3.01-02||

ఇక ఆ లంకానగరము ఎలావున్నదో వాల్మీకి ముందు ఐదు శ్లోకాలలో వర్ణిస్తాడు

||శ్లోకము 3.03||

శారదాంబుర ప్రఖ్యైః భవనైరుపశోభితామ్|
సాగరోపమనిర్ఘోషాం సాగరానిలసేవితామ్||3.03||

స|| ( హృష్టః సహసా ప్రాకారం ఆసాద్య) శారదామ్బుధర ప్రఖ్యైః భవనైః ఉపశోభితామ్ సాగరోపమ నిర్ఘోషామ్ సాగరా నిలసేవితామ్ (తాం లఙ్కాం అభిపేదివాన్) ||

||శ్లోకార్థములు||

శారదామ్బుధర ప్రఖ్యైః భవనైః ఉపశోభితామ్
- శరత్కాల మేఘముల వలె నున్న భవనములతో శోభించుచున్న
సాగరోపమ నిర్ఘోషామ్
- సముద్ర ఘోషలతో సమానమైన ఘోషలతో నిండిన
సాగరా నిలసేవితామ్
- సముద్రవాయువులతో సేవింపబడుతున్న
(తాం లఙ్కాం అభిపేదివాన్ - ఆ లంకను వీక్షించెను)

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"మేఘముల వలె నున్న భవనములతో శోభించుచున్న, సముద్ర ఘోషలతో సమానమైన ఘోషలతో నిండిన, సముద్రవాయువులతో సేవింపబడుతున్న (ఆ లంకను వీక్షించెను)" ||3.03||

||శ్లోకము 3.04||

సుపుష్ఠబలసంపుష్ఠాం యథైవ విటపావతీమ్|
చారుతోరణ నిర్యూహాం పాణ్డురద్వారతోరణామ్||3.04||

స|| సుపుష్ఠ బలసంపుష్ఠామ్ యథైవ విటపావతీం చారుతోరణ నిర్యూహామ్ పాణ్డురద్వార తోరణామ్ (తాం లఙ్కాం అభిపేదివాన్) ||

|| శ్లోకార్థములు||

సుపుష్ఠబలసంపుష్ఠాం - సుపుష్ఠులైన బలగముతో నిండిన
యథైవ విటపావతీమ్ - వీటపావతీ నగరము వలెనున్న
చారుతోరణ నిర్యూహామ్ - సుందరమైన తోరణములతో కూడిన
పాణ్డురద్వార తోరణామ్ - తెల్లని ముఖద్వారములు కల
(తాం లఙ్కాం అభిపేదివాన్) - ( ఆ లంకను వీక్షించెను)

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"సుపుష్ఠులైన బలగముతో నిండిన, విటపావతీ నగరము వలెనున్న, సుందరమైన తోరణములతో కూడిన తెల్లని ముఖద్వారములు కల ( ఆ లంకను హనుమ వీక్షించెను)". ||3.04||

||శ్లోకము 3.05||

భుజగాచరితాం గుప్తాం శుభాం భోగవతీ మివ|
తాం సవిద్యుద్ఘనాకీర్ణం జ్యోతిర్మార్గనిషేవితామ్||3.05||

స|| భుజగా చరితాం గుప్తాం శుభాం భోగవతీం ఇవ (దృశ్యామ్) తాం సవిద్యుద్ఘనాకీర్ణం జ్యోతిర్మార్గనిషేవితామ్ తాం లఙ్కాం అభిపేదివాన్)|

||శ్లోకార్థములు||

భుజగాచరితాం గుప్తాం
-సర్పములతో నిండి రక్షింపబడుతున్న
శుభాం భోగవతీం ఇవ
- మంగళకరమైన భోగవతీ నగరమువలెనున్న
తాం సవిద్యుద్ఘనాకీర్ణం
- మేఘములతో కూడిన మెఱుపులతో కూడి
జ్యోతిర్మార్గనిషేవితామ్
- జ్యోతిర్మార్గమును అంటుచూ దానిచే సేవింపబడుతున్నట్లు వున్న
(తాం లఙ్కాం అభిపేదివాన్) - ( ఆ లంకను వీక్షించెను)

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"సర్పములతో నిండి రక్షింపబడుతున్న, మంగళకరమైన భోగవతీ నగరమువలెనున్న, మేఘములతో కూడిన మెఱుపులతో కూడి, జ్యోతిర్మార్గమును అందుకొనుచూ దానిచే సేవింపబడుతున్నట్లు వున్న ( ఆ లంకను హనుమ వీక్షించెను)" ||3.05||

||శ్లోకము 3.06||

మందమారుత సంచారాం యథేంద్రస్య అమరావతీమ్|
శాతకుంభేన మహతా ప్రాకారేణాభిసంవృతామ్||3.06||

స|| మందమారుత సంచారాం మహతా శాతకుంభేన ప్రాకారేణ అభిసంవృతాం యథా ఇంద్రస్య అమరావతీం (తాం లఙ్కాం అభిపేదివాన్)||

||శ్లోకార్థములు||

మందమారుత సంచారాం
- మెల్లగా వీచుచున్న వాయువులతో
మహతా శాతకుంభేన ప్రాకారేణ అభిసంవృతాం
- గొప్పబంగారు ప్రాకారములతో అలరారుచున్న
యథా ఇంద్రస్య అమరావతీం
- ఇంద్రుని అమరావతివలె ఒప్పుచున్న
(తాం లఙ్కాం అభిపేదివాన్ - ఆ లంకను వీక్షించెను)||

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"మెల్లగా వీచుచున్న వాయువులతో, గొప్పబంగారు ప్రాకారములతో అలరారుచున్న, ఇంద్రుని అమరావతివలె ఒప్పుచున్న (ఆ లంకను వీక్షించెను)

||శ్లోకము 3.07||

కింకిణీజాలఘోషాభిః పతాకాభిరలంకృతామ్|
అసాద్య సహసా హృష్టః ప్రాకారమభిపేదివాన్||3.07||

స|| కింకిణీ జాలఘోషాభిః పతాకాభీః అలంకృతామ్ (తాం లఙ్కాం) హృష్టః సహసా ఆసాద్య ప్రాకారం అభిపేదివాన్||

||శ్లోకార్థములు||

కింకిణీజాలఘోషాభిః
- చిరుగజ్జెల సవ్వడులతో
పతాకాభిరలంకృతామ్
- పతాకములతో అలంకరైంపబడిన ( ఆనగరమును)
హృష్టః సహసా ప్రాకారం ఆసాద్య - సంతుష్టమనస్కుడైన హనుమ త్వరగా ప్రాకారమును సమీపించి
అభిపేదివాన్ - వీక్షించెను

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"చిరుగజ్జెల సవ్వడులతో నిండిన పతాకములతో అలంకరైంపబడిన ఆ నగర ప్రాకారమును సంతుష్టమనస్కుడైన హనుమ త్వరగా సమీపించి లంకానగరమును వీక్షించెను" ||3.07||

||శ్లోకము 3.08||

విస్మయావిష్ఠహృదయః పురీమాలోక్య సర్వతః|
జాంబూనదమయైర్ద్వారైః వైఢూర్యకృతవేదికైః ||3.08||

స|| సర్వతః (స)జామ్బూనదమయైః ద్వారైః (స)వైఢూర్యకృత వేదికైః పురీం ఆలోక్య విస్మయా విష్ఠహృదయః (హనుమాన్ కపిః జహర్ష)||

||శ్లోకార్థములు||

విస్మయావిష్ఠహృదయః -
విస్మయముతో సంతోషము కల మనస్సు కలవాడై
సర్వతః జాంబూనదమయైర్ద్వారైః -
అన్ని చోట్ల బంగారముతో రూపొందించిన ద్వారములు కల
వైఢూర్యకృతవేదికైః -
వైఢూర్యములతో అలంకరింపబడిన వేదికలు కల
పురీమాలోక్య - నగరము చూచి
(హనుమాన్ కపిః జహర్ష - హనుమ సంతోషపడెను)

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"అన్నివైపులా బంగారుతో రూపొందించిన ద్వారాలతో, వైఢూర్యములతో అలంకరింపబడిన వేదికలతో వున్న, ఆ నగరమును చూచి , విస్మయముతో సంతోషముకల మనస్సుకలవాడై ( హనుమ ఆనందము పొందెను)" ||3.08||

||శ్లోకము 3.09||

వజ్రస్ఫటికముక్తాభిః మణికుట్టిమభూషితైః|
తప్తహాటకనిర్యూహై రాజతామలపాణ్డురైః||3.09||

స|| వజ్ర స్ఫటికముక్తాభిః మణికుట్టిమభూషితైః తప్తహాటకనిర్యూహైః రాజతామలపాణ్డురైః (తాం నగరీం వీక్ష్య హనుమాన్ కపిః జహర్ష)||

||శ్లోకార్థములు||

వజ్ర స్ఫటికముక్తాభిః -
వజ్రములతో స్ఫటికములతో, ముత్యములతో
మణికుట్టిమభూషితైః - మణులతో అలంకరింపబడిన
తప్తహాటకనిర్యూహై - బంగారముతో పూయబడిన ప్రతిమలతో
రాజతామలపాణ్డురైః - తెల్లని వెండి రంగులు కల మిద్దెలతో

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"వజ్రములు స్ఫటికములతోనూ, మణులతోనూ అలంకరింపబడిన సోపానములు గల, వేడి బంగారముతో పూయబడిన ప్రతిమలతో, తెల్లని వెండి రంగులు కల మిద్దెలతో (వున్న ఆనగరము చూచి హనుమ ఆనందము పొందెను)"||3.09||

||శ్లోకము 3.10||

వైఢూర్యకృతసోపానైః స్ఫాటికాంతర పాంసుభిః|
చారుసంజవనోపేతైః ఖమివోత్పతై శ్శుభైః||3.10||

స|| వైఢూర్యకృత సోపానైః (స)స్ఫాటికాంతర పాంసుభిః చారుసంజవనోపేతైః ఖమివోత్పత్తైః శుభైః ,(తాం నగరీం వీక్ష్య హనుమాన్ కపిః జహర్ష) ||

||శ్లోకార్థములు||

వైఢూర్యకృత సోపానైః -
వైఢూర్యములతో అలంకరింపబడిన సోపానములతో
స్ఫాటికాంతర పాంసుభిః -
స్ఫటికమాణిక్యములతో
చారుసంజవనోపేతైః -
అందముగావున్న వాకిళ్లతో
ఖమివోత్పత్తైః శుభైః -
ఆకాశమునంటుచున్న, మంగళప్రదమైన

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"వైఢూర్యములతో అలంకరింపబడిన సోపానములతో నున్న, స్ఫటిక మాణిక్యాలతో నున్న, అందముగావున్న వాకిళ్లతో, ఆకాశమునంటుచున్న, మంగళప్రదమైన (వున్న ఆ నగరము చూచి హనుమ ఆనందము పొందెను)" ||3.10||

||శ్లోకము 3.11||

క్రౌంచబర్హిణసంఘుష్ఠైః రాజహంసనిషేవితైః|
తూర్యాభరణనిర్ఘోషైః సర్వతః ప్రతినాదితామ్||3.11||

స|| క్రౌంచబర్హిణ సంఘుష్ఠైః రాజహంస నిషేవితైః తూర్యాభరణ నిర్ఘోషైః సర్వతః ప్రతినాదితాం (తాం నగరీం వీక్ష్య హనుమాన్ కపిః జహర్ష)

||శ్లోకార్థములు||

సర్వతః- అన్ని చోట్ల
క్రౌంచబర్హిణ సంఘుష్ఠైః -క్రౌంచపక్షులు నెమళ్ళు తిరుగాడుచున్న
రాజహంస నిషేవితైః - రాజహంసలు తిరుగాడుచున్న
తూర్యాభరణ నిర్ఘోషైః ప్రతినాదితాం - వాద్యముల ఆభరణముల ధ్వనులతో ప్రతిధ్వనిచుచున్న

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"అన్ని చోట్ల క్రౌంచపక్షులు నెమళ్ళు తిరుగాడుచున్న, రాజహంసలు తిరుగాడుచున్న, వాద్యముల ఆభరణముల ధ్వని ప్రతిధ్వనులతో నిండిన,(వున్న ఆ నగరము చూచి హనుమ ఆనందము పొందెను)".||3.11||

||శ్లోకము 3.12||

వస్వౌకసారాప్రతిమాం తాం వీక్ష్య నగరీం తతః |
ఖమివోత్పతితాం లంకాం జహర్ష హనుమాన్ కపిః||3.12||

స|| ఖమివోత్పతితుం వస్వౌకసారాప్రతిమాం తాం నగరీం లంకాం వీక్ష్య హనుమాన్ కపిః జహర్ష||

||శ్లోకార్థములు||

వస్వౌకసారాప్రతిమాం - వస్వౌకసారా అనబడు నగరములాగా
ఖమివోత్పతితాం - ఆకాశములోగి ఎగిరిపోతున్నదా అన్నట్లు వున్న
తాం నగరీం లంకాం వీక్ష్య - ఆ లంకా నగరమును చూచి
తతః జహర్ష హనుమాన్ కపిః - ఆ హనుమంతుడు ఆనందించెను

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"వస్వౌకసారా అనబడు స్వర్గలోకనగరములాగ ఆకాశములోకి ఎగిరిపోతున్నదా అన్నట్లు వున్న ఆ లంకానగరమును చూచి హనుమంతుడు ఎంతో ఆనందపడెను." ||3.12||

||శ్లోకము 3.13||

తాం సమీక్ష్య పురీమ్ రమ్యాం రాక్షసాధిపతే శ్శుభామ్|
అనుత్తమాం ఋద్ధియుతాం చింతయామాస వీర్యవాన్ ||13||

స|| శుభాం రమ్యాం అనుత్తమాం ఋద్ధియుతాం రాక్షసాధిపతేః తాం పురీం వీక్ష్య వీర్యవాన్ హనుమతః చిన్తయామాస||

||శ్లోకార్థములు||

శుభాం రమ్యాం అనుత్తమాం - శుభమైన రమ్యమైన ఉత్తమమైన
ఋద్ధియుతాం - ఐశ్వర్యముతో తులతూగుచున్న
రాక్షసాధిపతేః తాం పురీం
- రాక్షసాధిపతియొక్క ఆ నగరమును చూచి
వీర్యవాన్ హనుమతః చిన్తయామాస
- పరాక్రమశాలి అగు హనుమంతుడు ఆలోచించసాగెను

||శ్లోకతాత్పర్యములు||

"శుభమైన రమ్యమైన ఉత్తమమైన మంగళప్రదమైన సుందరమైన ఐశ్వర్యముతో తులతూగుచున్న ఆ నగరమును చూచి పరాక్రమశాలి అయిన హనుమంతుడు అలోచించసాగెను." ||3.13||.

||శ్లోకము 3.14||

నేయమన్యేన నగరీ శక్యా ధర్షయితుం బలాత్ |
రక్షితా రావణ బలైః ఉద్యతాయుధదారిభిః ||3.14||

స||ఉద్యతాయుధధారుభిః రావణ బలైః రక్షితా ఇయం నగరీ అన్యేన బలాత్ ధర్షయితుం న శక్యా||

||శ్లోకార్థములు||

ఉద్యతాయుధధారుభిః -
పైకెత్తి ధరించిన ఆయుధములు కల
రావణ బలైః రక్షితా -
రావణ బలములచేత
రక్షితా ఇయం నగరీ -
రక్షింపబడుచున్న ఈ నగరము
అన్యేన బలాత్ ధర్షయితుం న శక్యా-
అన్యులచేత బలముతో జయింపబడ శక్యము కాదు

||శ్లోకతాత్పర్యములు||

"అయుధములు పైకెత్తి ధరించిన రావణ బలగములచే రక్షింపబడుచున్న ఈ నగరము ఇంకొకరిచేత బలముతో జయింపబడ శక్యము కాదు."||3.14||

"అన్యేన", అంటే రాముని తప్ప ఇతరులచేత అని అంటారు గోవిందరాజులవారు తమ టీకాలో

||శ్లోకము 3.15||

కుముదాఙ్గదయోర్వాపి సుషేణస్య మహాకపేః|
ప్రసిద్ధేయం భవేత్ భూమిః మైన్దద్వివిదయో రపి||3.15||

స|| ఇయం భూమిః కుముదాఙ్గదయోర్వాపి మహాకపేః సుషేణస్య మైన్దద్వివిదయోరపి ప్రసిద్ధా భవేత్||

||శ్లోకార్థములు||

ఇయం భూమిః - ఈ లంకానగరము
కుముదాఙ్గదయోర్వాపి - కునుదుడు అంగదుడు అలాగే
మహాకపేః సుషేణస్య - మహవానరులు సుషేణుడు
మైన్దద్వివిదయోరపి- మైందుడు ద్వివిదుడులకు కూడా
ప్రసిద్ధా భవేత్ - తెలిసిఉండవచ్చు

||శ్లోకతాత్పర్యములు||

"ఈ లంకానగరము కుముదుడు అంగదుడు మహాకపి అగు సుషేనుడు మైందుడు ద్వివిదుడు మున్నగు వారికి తెలిసివుండవచ్చు". ||3.15||

||శ్లోకము 3.16||

వివస్వత స్తనూజస్య హరేశ్చ కుశపర్వణః|
ఋక్షస్య కేతుమాలస్య మమ చైవ గతిర్భవేత్ ||3.16||

స|| (ఇయం భూమిః) వివస్వతః తనూజస్య హరేః కుషపర్వణః ఋక్షస్య కేతుమాలస్య మమ చ గతిః భవేత్||

||శ్లోకార్థములు||

వివస్వత స్తనూజస్య - వివస్వతును కుమారుడగు సుగ్రీవుడు
హరేః కుశపర్వణః - వానరులు కుశపర్వణుడు
ఋక్షస్య కేతుమాలస్య మమ చ - ఋక్షుడు కేతుమాలుడు నాకును
గతిః భవేత్ - వచ్చుటకు తగును

||శ్లోకతాత్పర్యములు||

"వివస్వతుని కుమారుడు వానారాధిపతి అగు సుగ్రీవుడు, కుశపర్వుణుడు, ఋక్షుడు , కేతుమాలుడు నేను ఇక్కడికి రాగలము." ||3.16||

అంటే ఇంకెవరూ ఇక్కడికి రాలేరు , లంకానగరము అంత దుర్భేద్యము అని భావము అంటారు రామ తిలక, గోవిందరాజులవారి భూషణ టీకాలలో.

||శ్లోకము 3.17||

సమీక్ష్యతు మహాబాహూ రాఘవస్య పరాక్రమమ్|
లక్ష్మణస్య విక్రాన్తం అభవత్ప్రీతిమాన్ కపిః||3.17||

స|| కపిః మహాబాహుః రాఘవస్య పరాక్రమం లక్ష్మణస్య విక్రాన్తం చ సమీక్ష్య ప్రీతిమాన్ అభవత్ ||

||శ్లోకార్థములు||

కపిః మహాబాహుః - మహాబాహువులు కల హనుమ
రాఘవస్య పరాక్రమం - రాఘవుని పరాక్రమము
లక్ష్మణస్య విక్రాన్తం చ - లక్ష్మణుని పరాక్రమము కూడా
సమీక్ష్య ప్రీతిమాన్ అభవత్ - తలచుకొని సంతోషపడెను.

||శ్లోకతాత్పర్యములు||

"హనుమంతుడు మాహాబాహువు అయిన రాఘవుని పరాక్రమము, లక్ష్మణుని పరాక్రమము తలచుకొని ఆనందభరితుడాయెను."||3.17||

||శ్లోకము 3.18-19||

తాం రత్న వసనోపేతాం కోష్ఠాగారావతంసకామ్|
యంత్రాగారాస్తనీమృద్ధాం ప్రమదామివ భూషితామ్||3.18||
తాం నష్ఠతిమిరాం దీప్తైర్భాస్వరైశ్చ మహాగృహైః|
నగరీం రాక్షసేంద్రస్య స దదర్శ మహాకపిః||3.19||

స|| సః మహాకపిః భాస్వరైశ్చ దీప్తైః నష్ఠతిమిరాం మహాగృహైః తాం రాక్షసేన్ద్రస్య నగరీం రత్న వసనోపేతాం కోష్ఠాగారవతంసకామ్ యన్త్రాగారాం స్తనీం ఋద్ధాం భూషితామ్ ప్రమదామివ దదర్శ ||

||శ్లోకార్థములు||

సః మహాకపిః - ఆ మహాకపికి
భాస్వరైశ్చదీప్తైః నష్ఠతిమిరాం -
బాగావెలుగుచున్న దీపములచేత పారదోలబడిన చీకటిగల
మహాగృహైః తాం రాక్షసేన్ద్రస్య నగరీం - మహగృహములతో కూడిన ఆ లంకానగరము
రత్న వసనోపేతాం - రత్నకాంతులనే వస్త్రములుకల
కోష్ఠాగారవతంసకామ్ - కోష్టాగారములనే కర్ణభూషణములు కల
యన్త్రాగారాం స్తనీం - యంత్రాగారములనే స్థనములు కల
ఋద్ధాం భూషితామ్ ప్రమదామివ - ఆభరణములతో భూషితమైన స్త్రీవలె
దదర్శ- చూచెను

||శ్లోకతాత్పర్యములు||

తా|| ఆ మహావానరునుకి బాగావెలుగుచున్న దీపములచేత పారదోలబడిన చీకటి కల రాక్షస రాజు నగరి, రత్నకాంతులనే వస్త్రములు కల, కోష్టాగారములనే కర్ణ భూషణములు కల, యంత్రాగారములనే స్తనములు కల, ఆభరణములచేత భూషితమైన స్త్రీవలె కనిపించెను.

||శ్లోకము 3.20||

అథ సా హరిశార్దూలం ప్రవిశంతం మహాబలః|
నగరీస్వేన రూపేణ దదర్శ పవనాత్మజమ్||3.20||

స|| అథ మహాబలః హరిశార్దూలం ప్రవిశంతం పవనాత్మజం సా నగరీ స్వేన రూపేణ దదర్శ||

||శ్లోకార్థములు||

అథ ప్రవిశంతంమహాబలః - అప్పుడు ప్రవేశించుచున్న మహబలవంతుడగు
హరిశార్దూలం పవనాత్మజం - వాయుపుత్రుడు, వానరులలో శార్దూలము వంటి వానరుని
సా నగరీ స్వేన రూపేణ దదర్శ - ఆ నగర దేవత తన స్వరూపముతో చూచెను

||శ్లోకతాత్పర్యములు||

"అప్పుడు అలా ప్రవేశించుచున్న మహబలుడు, వానరులలో శార్దూలమువంటి వాడు, పవనాత్మజుడగు హనుమంతుని, ఆ నగరదేవత తన స్వరూపములో చూచెను." ||3.20||

||శ్లోకము 3.21||

సా తం హరివరం దృష్ట్వా లఙ్కారావణపాలితా|
స్వయమేవోథ్థితా తత్ర వికృతానన దర్శనా ||3.21||

స|| రావణపాలితా సా లఙ్కా తం హరివరం దృష్ట్వా వికృతానన దర్శనా తత్ర స్వయమేవ ఉత్థితా ||

||శ్లోకార్థములు||

రావణపాలితా సా లఙ్కా - రావణునిచే పాలింపబడు ఆ లంకాదేవి
తం హరివరం దృష్ట్వా - ఆ వానరోత్తమును చూచి
వికృతానన దర్శనా - వికృతమైన కళ్ళతో కనబడు
తత్ర స్వయమేవ ఉత్థితా - అక్కడ స్వయముగా లేచి నిలబడెను

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"రావణునిచే పాలింపబడు వికృతమైన కళ్ళు కల ఆ లంకానగరి ఆ వానరోత్తముని చూచి అక్కడే అతనిముందు లేచి నిలబడెను." ||3.21||

"స్వయమేవ ఉత్థితా" అంటే ఇంకొకరి ప్రమేయము లేకుండా తనే లేచినది అని భావము అంటారు రామ తిలక టీకాలో.

||శ్లోకము 3.22||

పురస్తాత్ కపివర్యస్య వాయుసూనోరతిష్ఠత|
ముఞ్చమానా మహానాదం అబ్రవీత్ పవనాత్మజమ్||3.22||

స|| కపివర్యస్య వాయుసూనోః పురస్తాత్ అతిష్ఠత | మహానాదం ముఞ్చమానా పవనాత్మజం అబ్రవీత్||

||శ్లోకార్థములు||

కపివర్యస్య వాయుసూనోః - వానరోత్తముడగు వాయుపుత్రుని
పురస్తాత్ అతిష్ఠత - ముందు నిలబడెను
మహానాదం ముఞ్చమానా - మహత్తరమైన నాదము చేస్తూ
పవనాత్మజం అబ్రవీత్ - హనుమతో ఇట్లు పలికెను

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"( ఆరాక్షసి, లంకిణి) వాయుపుత్రుడగు కపివర్యుని ముందర నుంచొనెను. మహానాదము చేస్తూ పవనాత్మజుని తో ఇట్లనెను." ||3.22||

||శ్లోకము 3.23||

కస్త్వం కేన చ కార్యేణ ఇహ ప్రాప్తో వనాలయ|
కథయ స్వేహ యత్తత్వం యావత్ప్రాణాధరంతి తే ||3.23||

స|| (హే) వనాలయ కః త్వం| కేన కార్యేణ ఇహ ప్రాప్తః చ| యావత్ తే ప్రాణాః ధరన్తి ఇహ యత్ తత్త్వం (తత్) కథయస్వ||

||శ్లోకార్థములు||

వనాలయ కః త్వం - వనాలయుడా నీవు ఎవరివి?
కేన కార్యేణ ఇహ ప్రాప్తః చ - ఏ కార్యముతో ఇక్కడికి వచ్చితివి
యావత్ తే ప్రాణాః ధరన్తి ఇహ - నీ ప్రాణములు వున్నంతవరకు
యత్ తత్త్వం (తత్) కథయస్వ- ఎది నిజమో అది చెప్పుము
్
||శ్లోకతాత్పర్యము||

"ఓ వనాలయా నీవు ఎవర? ఏకారణము వలన ఇక్కడికి వచ్చినావు? నీవు ప్రాణాలు ధరించి వున్నసమయంలో యధార్థము చెప్పుము". ||2.23||

||శ్లోకము 3.24||

న శక్యం ఖల్వియం లఙ్కా ప్రవేష్ఠుం వానర త్వయా |
రక్షితా రావణ బలైః అభిగుప్తాసమంతతః||3.24||

స|| (హే) వానర రావణ బలైః సమన్తతః రక్షితా అభిగుప్తా లఙ్కా ప్రవేష్ఠుం త్వయా న శక్యం||

||శ్లోకార్థములు||

వానర రావణ బలైః - ఓ వానరా రావణ బలములచేత
సమన్తతః రక్షితా - అన్నివిధములుగా రక్షింపబడుచున్న
అభిగుప్తా లఙ్కా ప్రవేష్ఠుం - లంకానగరము రహస్యముగా ప్రవేశించుటకు
త్వయా న శక్యం - నీకు శక్యము కాదు

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"ఓ వానరా రావణ బలములతో అన్నివిధములుగా రక్షింపబడుచున్న లంకా నగరములోకి రహస్యముగా నీకు ప్రవేశించుటకు శక్యము కాదు".||3.24||

||శ్లోకము 3.25||

అథ తామబ్రవీద్వీరో హనుమానగ్రతస్థితామ్|
కథయిష్యామి తే తత్త్వం యన్మాం త్వం పరిపృచ్ఛసి||3.25||

స|| అథ అగ్రత స్థితామ్ తాం వీరః హనుమాన్ అబ్రవీత్| యత్ త్వాం మాం పరిపృచ్ఛసి తత్త్వం తే కథయిష్యామి||

||శ్లోకార్థములు||

అథ అగ్రత స్థితామ్ తాం - అప్పుడు ముందు నిలబడిన ఆమెతో
వీరః హనుమాన్ అబ్రవీత్ - వీరుడైన హనుమంతుడు ఇట్లు పలికెను
యత్ త్వాం మాం పరిపృచ్ఛసి - ఏది నువ్వు నన్ను అడుగుచున్నావో
తత్త్వం తే కథయిష్యామి - అది నీకు చెప్పెదను

||శ్లోకతాత్పర్యము||

'అప్పుడు వీరుడు హనుమంతుడు తన ముందు నుంచినివున్న ఆమె తో ఇట్లు పలికెను. "నువ్వు నన్ను ఏమి అడుగుతున్నావో దానికి యదార్థము చెప్పెదను." ||3.25||

||శ్లోకము 3.26||

కా త్వం విరూపనయనా పురద్వారే అవతిష్ఠసి|
కిమర్థం చాపి మాం రుద్ద్వా నిర్భర్త్సయసి దారుణా||3.26||

స|| హే దారుణా విరూప నయనా పురద్వారే అవతిష్ఠసి కా త్వం | కిం అర్థమ్ మాం రుద్ధ్వా నిర్భర్త్ససి |

||శ్లోకార్థములు||

హే దారుణా విరూప నయనా
- ఓ దారుణమైన విక్రుతమైన కన్నులు కలదానా
పురద్వారే అవతిష్ఠసి కా త్వం
- పురద్వారములో నుంచుని వున్న నీవు ఎవరివి?
కిం అర్థమ్ మాం - ఎందుకు నన్ను
రుద్ధ్వా నిర్భర్త్ససి - ఆపి భయపెట్టుచున్నావు?

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"ఓ దారుణమైన వికృతమైన కన్నులుగలదానా పురద్వారములో నుంచుని ఉన్న నీవు ఏవరవు? ఎందుకు కొరకునన్నుఆపి భయపెట్టుచున్నావు?" ||3.26||

అంటే హనుమ నీవు అడిగిన ప్రశ్నలకు సమాధానము చెపుతాను అని ఆశ్వాసన ఇచ్చి, తన ప్రశ్నలను అడుగుచున్నాడు. ఈ లంకిణి హనుమంతుల సంభాషణ వినతగినది. దీనిమీద అంతరార్థము చివరిలో వింటాము.

||శ్లోకము 3.27||

హనుమాద్వచనం శ్రుత్వా లఙ్కా సా కామరూపిణీ|
ఉవాచ వచనం క్రుద్ధా పరుషం పవనాత్మజమ్||3.27||

స|| హనుమాత్ తత్ వచనం శ్రుత్వా సా కామరూపిణీ లఙ్కా కృద్ధా పవనాత్మజం పరుషం వచనం ఉవాచ||

||శ్లోకార్థములు||

హనుమాత్ తత్ వచనం శ్రుత్వా - హనుమంతుని ఆ వచనములు విని
సా కామరూపిణీ లఙ్కా- ఆ కోరిన రూపము ధరించగల లంకిణి
కృద్ధా పవనాత్మజం - కోపముతో హనుమంతునితో
పరుషం వచనం ఉవాచ - పరుషమైన వచనములను చెప్పెను.

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"హనుమంతుని ఆ వచనములు విని అ కామరూపిణి లంకిణి కోపముతో పరుషమైన మాటలతో పవనాత్మజునితో ఇట్లు పలికెను" ||3.27||

||శ్లోకము 3.28||

అహం రాక్షసరాజస్య రావణస్య మహాత్మనః|
అజ్ఞాప్రతీక్షా దుర్దర్షా రక్షామి నగరీం ఇమామ్||3.28||

స||అహం మహాత్మనః రాక్షస రాజస్య ఆజ్ఞాప్రతీక్షా ఇమామ్ దుర్ధర్షా నగరీం రక్షామి ||

||శ్లోకార్థములు||

అహం మహాత్మనః - నేను మహాత్ముడగు
రాక్షస రాజస్య ఆజ్ఞాప్రతీక్షా - రాక్షరాజు యొక్క ఆజ్ఞలను అనుసరించి
ఇమామ్ దుర్ధర్షా - ఈ దుర్భేద్యమైన
నగరీం రక్షామి - నగరమును రక్షించుచున్నాను

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"నేను మహాత్ముడగు రాక్షస రాజు ఆజ్ఞ మీదా దుర్ధర్షమైన ఈ నగరమును రక్షించుచున్నాను".||3.28||

||శ్లోకము 3.29||

న శక్యా మామవజ్ఞాయ ప్రవేష్ఠుం నగరీ త్వయా|
అద్య ప్రాణైః పరిత్యక్తః స్వప్స్యసే నిహతో మయా||3.29||

స|| మాం అవజ్ఞాయ త్వయా నగరీం ప్రవేష్ఠుం న శక్యా| అద్య మయా నిహతః ప్రాణైః పరిత్యక్తః స్వప్స్యసే||

||శ్లోకార్థములు||

మాం అవజ్ఞాయ - నన్ను ధిక్కరించి
త్వయా నగరీం ప్రవేష్ఠుం న శక్యా - నీకు ఈ నగరము ప్రవేశించుటకు శక్యము కాదు
అద్య మయా నిహతః - ఇప్పుడు నా చేత చంపబడి
ప్రాణైః పరిత్యక్తః స్వప్స్యసే -ప్రాణములు కోల్పోయి శాశ్వత నిద్ర పోయెదవు.

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"నన్ను ధిక్కరించి నీకు ఈ నగరము ప్రవేశించుటకు శక్యము కాదు. ఇప్పుడు నా చేత చంపబడి ప్రాణములు కోల్పోయి శాశ్వత నిద్ర పోయెదవు." ||3.29||

||శ్లోకము 3.30||

అహం హి నగరీ లఙ్కా స్వయమేవ ప్లవంగమ|
సర్వతః పరిరక్షామి హ్యేతత్తే కథితం మయా||3.30||

స|| హే ప్లవంగమ ! అహం స్వయమేవ నగరీ లఙ్కా | సర్వతః పరిరక్షామి ఏతత్ తే కథితం||

||శ్లోకార్థములు||

హే ప్లవంగమ ! అహం - ఓ వానరుడా నేను
స్వయమేవ నగరీ లఙ్కా - స్వయముగా లంకానగరమును
సర్వతః పరిరక్షామి - అన్నివైపులా రక్షించుచున్నాను
ఏతత్ తే కథితం - ఇది నీకు నా సమాధానము

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"నేను స్వయముగా లంకా నగరపు లంకిణి. ఈ నగరమును అన్నివైపులనుంచి రక్షించుచున్నాను. ఇది నీకు చెప్పుచున్నాను."

||శ్లోకము 3.31||

శో|| లఙ్కాయా వచనం శ్రుత్వా హనుమాన్మారుతాత్మజః|
యత్నవాన్ స హరిశ్రేష్ఠః స్థితశ్శైల ఇవాపరః||3.31||

స||మారుతాత్మజః సః హనుమాన్ లఙ్కాయాః వచనం శ్రుత్వా యత్నవాన్ సః హరిశ్రేష్ఠః అపరం శైలః ఇవ స్థితః||

||శ్లోకార్థములు||

మారుతాత్మజః సః హనుమాన్ - మారుతాత్మజుడైన ఆ హనుమంతుడు
లఙ్కాయాః వచనం శ్రుత్వా - లంకిణి వచనములను విని
సః హరిశ్రేష్ఠః - ఆ వానరోత్తముడు
యత్నవాన్ - ఎదురుకొనుటకు సిద్ధపడి
అపరం శైలః ఇవ స్థితః - ఇంకొక పర్వతమువలె నిలబడెను

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"ఆ మారుతాత్మజుడు హనుమంతుడు లంకిణి యొక్క ఆ మాటలు విని ఎదురుకొనుటకు సిద్ధపడి, ఆమెకి ఎదురుగా పర్వతాకారములో నిలబడెను." ||3.31||

||శ్లోకము 3.32||

స తాం స్త్రీరూప వికృతాం దృష్ట్వా వానరపుంగవః|
అబభాషేఽథ మేధావీ సత్త్వవాన్ ప్లవగర్షభః||3.32||

స|| సః మేధావీ సత్త్వవాన్ ప్లవగర్షభః వానపుంగవః స్త్రీరూప వికృతాం తాం అబభాషే||

||శ్లోకార్థములు||

సః మేధావీ సత్త్వవాన్ - ఆ మేధావి, సత్త్వము కలవాడు
ప్లవగర్షభః వానపుంగవః - ఎగురగలవారిలో శ్రేష్ఠుడు, వానరపుంగవుడు
స్త్రీరూప వికృతాం - వికృతమైన స్త్రీ రూపములో వున్న
తాం అబభాషే - ఆమెతో ఇట్లు పలికెను

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"మేధావి , సత్త్వము గలవాడు, ఎగురగలవారిలో గరిష్ఠుడు వానరపుంగవుడు అయిన హనుమంతుడు, వికృతమైన స్త్రీరూపములో నున్న ఆమె తో ఇట్లు పలికెను." ||3.32||

||శ్లోకము 3.33||

ద్రక్ష్యామి నగరీం లఙ్కాం సాట్టప్రాకారతోరణామ్|
ఇత్యర్థమిహ సంప్రాప్తః పరం కౌతూహలమ్ హి మే ||3.33||

స|| సాట్టప్రాకారతోరణాం లఙ్కాం ద్రక్ష్యామి | ఇత్యర్థం ఇహ సంప్రాప్తః | మే పరం కౌతూహలం హి||

||శ్లోకార్థములు||

సాట్టప్రాకారతోరణాం లఙ్కాం ద్రక్ష్యామి
- బుఋజులు ప్రాకారములు గల లంకను చూచుటకు
ఇత్యర్థం ఇహ సంప్రాప్తః - అని కోరికతో ఇక్కడికి వచ్చినవాడను
మే పరం కౌతూహలం హి- నాకు చాలా కుతూహలముగా వున్నది

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"బురుజులు ప్రాకారములు గల ఈ లంకానగరము చూచుటకై ఇచ్చటికి వచ్చిన వాడను. నాకు చాలా కుతూహలముగా వున్నది." ||3.33||

||శ్లోకము 3.34||

వనాన్యుపవనానీహ లఙ్కాయాః కాననానిచ |
సర్వతో గృహముఖ్యాని ద్రష్టుమాగమనం హి మే|| 3.34||

స|| ఇహ వనాని ఉపవనాని కాననాని చ ముఖ్యాని గృహాని సర్వతః ద్రష్ఠుం మే ఆగమనం హి||

||శ్లోకార్థములు||

ఇహ వనాని ఉపవనాని కాననాని చ
- ఇక్కడి వనములు ఉద్యానవనములు అలాగే అరణ్యములు కూడా
ముఖ్యాని గృహాని - ముఖ్యమైన గృహములు
సర్వతః ద్రష్ఠుం - అన్నీ చూచుటకు
మే ఆగమనం హి - ఇక్కడ వచ్చిన వాడను

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"ఇక్కడి వనములు ఉద్యానవనములు ముఖ్యమైన గృహములు, అలాగే అరణ్యములు కూడా, అన్ని చూచుటకు వచ్చినవాడను."||3.34||

||శ్లోకము 3.35||

తస్య తద్వచనం శ్రుత్వా లఙ్కా సా కామరూపిణీ|
భూయ ఏవ పునర్వాక్యం బభాషే పరుషాక్షరమ్||3.35||

స|| తస్య తత్ వచనం శ్రుత్వా సా కామరూపిణీ భూయ ఏవ పునః పరుషాక్షరం (వాక్యం) బభాషే||

||శ్లోకార్థములు||

తస్య తత్ వచనం శ్రుత్వా - అతని యొక్క ఆ వచనములను విని
సా కామరూపిణీ - ఆ కామరూపిణి
భూయ ఏవ పునః - మళ్ళీ అదే విధముగా
పరుషాక్షరం బభాషే- పరుషమైన వాక్యములతో ఇట్లు పలికెను

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"హనుమంతుని యొక్క ఆ మాటలు విని ఆ కామరూపిణి మళ్ళీ పరుషమైన వచనములతో ఇట్లు పలికెను." ||3.35||

||శ్లోకము 3.36||

మామనిర్జిత్య దుర్బుద్ధే రాక్షసేశ్వరపాలితామ్|
న శక్యమద్య తే ద్రష్టుం పురీయం వానరాధమా||3.36||

స|| హే దుర్బుద్ధే వానరాధమా మాం అనిర్జిత్య రాక్షసేశ్వర పాలితాం ఇయం పురీం అద్య తే ద్రష్ఠుం న శక్యం||

||శ్లోకార్థములు||

హే దుర్బుద్ధే వానరాధమా - ఓ దుర్బుద్ధి కల వానరాధమా
మాం అనిర్జిత్య - నన్ను జయించకుండా
రాక్షసేశ్వర పాలితాం ఇయం పురీం - రాక్షసరాజు చే పాలింపబడు ఈ నగరమును
అద్య తే ద్రష్ఠుం న శక్యం - ఇప్పుడు చూచుటకు నీకు శక్యము కాదు

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"ఓ దుర్బుద్ధిగలవాడా వానరులలో అధముడా ! నన్ను జయించకుండా రాక్షసేంద్రునిచే పాలింపబడు ఈ నగరము ఇప్పుడు చూచుటకు నీకు శక్యము కాదు" ||3.36||

||శ్లోకము 3.37||

తతస్స కపిశార్దూలః తాం ఉవాచ నిశాచరీమ్|
దృష్ట్వాపురీం ఇమాం భద్రే పునర్యాస్యే యథాగతమ్||3.37||

స|| తతః స కపి శార్దూలః తాం నిశాచరీమ్ (పునః) ఉవాచ ||హే భద్రే ఇమాం పురీం దృష్ట్వా యథాగతం పునః యాస్యే||

||శ్లోకార్థములు||

తతః స కపి శార్దూలః - అప్పుడు అ వానరోత్తముడు
తాం నిశాచరీమ్ ఉవాచ - ఆ రాక్షసి తో ఇట్లు పలికెను
హే భద్రే - ఓ మంగళప్రదముగానున్న దానా
ఇమాం పురీం దృష్ట్వా- ఈ నగరము చూచి
యథాగతం పునః యాస్యే - వచ్చిన విధముగనే పోయెదను

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"అప్పుడు ఆ కపిశార్దూలుడు ఆ రాక్షసితో ఇట్లు పలికెను. " ఓ మంగళప్రదముగానున్నదానా ! ఈ నగరము చూచి వచ్చిన విధముగనే పోయెదను" అని.||3.37||

||శ్లోకము 3.38||

తతః కృత్వా మహానాదం సావై లఙ్కా భయావహం |
తలేన వానరశ్రేష్ఠం తాడయామాస వేగితా ||3.38||

స|| తతః భయావహం మహానాదం కృత్వా సా లఙ్కా వేగితా తలేన వానరశ్రేష్ఠం తాడాయామాస

||శ్లోకార్థములు||

తతః భయావహం మహానాదం కృత్వా -
అప్పుడు భయంకరమైన గొప్పశబ్దము చేస్తూ
సా లఙ్కా వేగితా - ఆ లంకిణి వేగముతో
తలేన వానరశ్రేష్ఠం తాడాయామాస - చేతితో వానరోత్తముని కొట్టసాగెను

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"అప్పుడు భయంకరమైన నాదము చేసి ఆ లంకిణి వేగముగా తన్ చేతితో వానరశ్రేష్ఠుని కోట్టసాగెను" ||3.38||.

||శ్లోకము 3.39||

తతస్స కపిశార్దూలో లఙ్కయా తాడితో భృశమ్|
ననాద సు మహానాదం వీర్యవాన్ పవనాత్మజః||3.39||

స|| తతః లఙ్కయా భృశం తాడితః కపిశార్దూలః వీర్యవాన్ మారుతాత్మజః సు మహానాదం ననాద||

||శ్లోకార్థములు||

తతః లఙ్కయా భృశం తాడితః -
అప్పుడు లంకిణి చేత గట్టిగా కొట్టబడినవాడై
కపిశార్దూలః వీర్యవాన్ మారుతాత్మజః -
పరాక్రమవంతుడు వానరులలో శార్దూలము వంటి వాడు అగు హనుమంతుడు
సు మహానాదం ననాద- మహత్తరమైన శబ్దము చేసెను.

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"అప్పుడు ఆవిధముగా లంకిణి చేత గట్టిగా కోట్టబడినవాడై కపిశార్దూలుడు, పరాక్రమవంతుడు అయిన మారుతాత్మజుడు భయంకరమైన శబ్దము చేసెను." ||3.39||

||శ్లోకము 3.40||

తతస్సంవర్తయామాస వామహస్తస్యసోఽఙ్గుళీః|
ముష్ఠినాఽభిజఘానైనాం హనుమాన్ క్రోధమూర్ఛితః||3.40||

స|| తతః సః హనుమాన్ క్రోధమూర్ఛితః వామ హస్తస్య అఙ్గుళీఃసంవర్తయామాస | ఏనామ్ ముష్టినా అభిజఘాన||

||శ్లోకార్థములు||

తతః సః హనుమాన్ క్రోధమూర్ఛితః -
అప్పుడు ఆ హనుమంతుడు మిక్కిలి కోపము కలవాడై
వామ హస్తస్య అఙ్గుళీఃసంవర్తయామాస -
ఎడమ చేతి యొక్క వేళ్ళను ముడిచెను
ఏనామ్ ముష్టినా అభిజఘాన - ఆ పిడికటతో అమెను కొట్టెను

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"అప్పుడు ఆ హనుమంతుడు మిక్కిలి కోపము కలవాడై తన ఎడమ చేతి యొక్క వేళ్లను మడిచి , ఆ పిడికిటతో ఆమెను కొట్టెను." ||3.40||

||శ్లోకము 3.41||

స్త్రీచేతి మన్యమానేన నాతి క్రోధః స్వయం కృతః|
సా తు తేన ప్రహారేణ విహ్వలాఙ్గీ నిశాచరీ||3.41||
పపాత సహసా భుమౌ వికృతానన దర్శనా|

స||స్త్రీ చ ఇతి మన్యమానేన స్వయం అతిక్రోధః న కృతః| సా నిశాచరీ తు తేన ప్రహారేణ విహ్వలాఙ్గీ వికృతానన దర్శనా సహసా భూమౌ పపాత ||

||శ్లోకార్థములు||

స్త్రీ చ ఇతి మన్యమానేన -
స్త్రీ అని తలచినవాడై
స్వయం అతిక్రోధః న కృతః -
తను స్వయముగా ఎక్కువ కోపము చేయలేదు
సా నిశాచరీ తు - ఆ రాక్షసికూడా
తేన ప్రహారేణ విహ్వలాఙ్గీ వికృతానన దర్శనా-
ఆ దెబ్బతో బెదిరిపోయి వికృతమైన ముఖము కళ్ళు గల ఆ రాక్షసి
సహసా భూమౌ పపాత - వెంటనే భూమిపై పడెను

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"ఆమె స్త్రీ అని తలచినవాడై, తను స్వయముగా ఎక్కువ కోపము చూపించలేదు. ఆ వికృతమైన కళ్ళుగల రాక్షసి ఆ దెబ్బతో బెదురుపోయి వెంటనే భూమిమీద పడిపోయెను."||3.41||

||శ్లోకము 3.42||

తతస్తు హనుమాన్ ప్రాజ్ఞస్తాం దృష్ట్వా వినిపాతితామ్||3.42||
కృపాం చకార తేజస్వీ మన్యమానః స్త్రియమ్ తు తామ్|

స||తతః ప్రాజ్ఞః వినిపాతితాం తాం దృష్ట్వా తాం స్త్రియం తు మన్యమానః కృపాం చకార |

||శ్లోకార్థములు||

తతః ప్రాజ్ఞః - అప్పుడు వివేకము గల
వినిపాతితాం తాం దృష్ట్వా - క్రిందపడగొట్టబడిన ఆమెను చూచి
స్త్రియం తు మన్యమానః - స్త్రీ అని తలచి
కృపాం చకార - జాలిపడెను

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"అప్పుడు వివేకము గల హనుమంతుడు అలా పడిపోయిన ఆమెను చూచి, స్త్రీ అని తలచి జాలిపడెను." ||3.43||

||శ్లోకము 3.43-44||

తతో వైభృశ సంవిగ్నా లఙ్కా సా గద్గదాక్షరమ్||3.43||
ఉవాచ గర్వితం వాక్యం హనూమంతం ప్లవఙ్గమమ్|
ప్రసీద సుమహాబాహో త్రాయస్వ హరిసత్తమ||3.44||

స|| తతః సా లఙ్కా భృశ సంవిగ్నా గద్ గదాక్షరం అగర్వితం ప్లవఙ్గమమ్ హనూమంతం ఉవాచ| హే మహాబాహో ప్రసీద | హరిసత్తమ త్రాయస్వ||

||శ్లోకార్థములు||

తతః సా లఙ్కా భృశ సంవిగ్నా -
అప్పుడు ఆ లంకిణి
గద్ గదాక్షరం -
గద్గద స్వరముతో కలవరపడుతూ-
అగర్వితం ప్లవఙ్గమమ్ హనూమంతం ఉవాచ -
గర్వము పోయినదై హనుమంతునితో ఇట్లు పలికెను
హే మహాబాహో ప్రసీద - ఓ మహాబాహువులు కలవాడా శాంతించుము
హరిసత్తమ త్రాయస్వ- ఓ హరిసత్తమా రక్షింపుము.

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"అప్పుడు ఆ లంకిణి ఎంతో భయముతో గద్గదస్వరముతో గర్వముకోలుపోయి హనుమంతునితో ఇట్లు పలికెను. " ఓ మహాబాహువులు కలవాడా శాంతించుము. ఓ హరిసత్తమ రక్షింపుము." ||3.44||

||శ్లోకము 3.45||

సమయే సౌమ్య తిష్ఠంతి సత్త్వవంతో మహాబలాః|
అహం తు నగరీ లఙ్కా స్వయమేవ ప్లవఙ్గమ||3.45||

స||సౌమ్య సత్త్వవంతః మహాబలాః సమయే తిష్ఠంతి | ప్లవఙ్గమ అహం తు స్వయమేవ నగరీ లఙ్కా ||

||శ్లోకార్థములు||

సౌమ్య సత్త్వవంతః మహాబలాః - ఓ సౌమ్యుడా! సత్వము గలవారు మహాబలవంతులూ
సమయే తిష్ఠంతి - సమయానుకూలముగా వర్తిస్తారు
ప్లవఙ్గమ అహం తు - ఓ ప్లవంగమ నేను
స్వయమేవ నగరీ లఙ్కా - స్వయముగా లంకానగరి లంకిణిని

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"ఓ సౌమ్యుడా! సత్వము గలవారు మహాబలవంతులూ సమయానుకూలముగా వర్తిస్తారు. ఓ ప్లవంగమ నేను స్వయముగా లంకానగరి లంకిణిని."

"సమయే" అంటే సమయానుకూలముగా అనడములో స్త్రీలను చంపరాదు అనే మాటను ధనిస్తుంది అంటారు రామ తిలక టీకాలో

||శ్లోకము 3.46||

నిర్జితాహం త్వయా వీర విక్రమేణ మహాబల|
ఇదం తు తథ్యం శృణూవై బ్రువంత్యా హరీశ్వర||3.46||

స|| హే వీర మహాబల అహం త్వయా విక్రమేణ నిర్జితా| హరీశ్వరా ఇదం తు తథ్యం శృణువై||

||శ్లోకార్థములు||

వీర మహాబల - వీరుడా మహాబలము కలవాడా
నిర్జితాహం త్వయా విక్రమేణ - నీ పరాక్రమము చేత జయించబడితిని
ఇదం తు తథ్యం వై - ఈ మాట నిజము
బ్రువంత్యా శృణు వై హరీశ్వర - హరీశ్వర నేను చెప్పుచున్నమాట వినుము

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"వీరుడా మహాబలము కలవాడా, నీ పరాక్రమము చేత జయించబడితిని. ఈ మాట నిజము. ఓ హరీశ్వర, నేను చెప్పుచున్నమాట వినుము".||3.46||

||శ్లోకము 3.47||

స్వయంభువా పురా దత్తం వరదానం యథా మమ|
యదా త్వాం వానరః కశ్చిత్ విక్రమాత్ వశమానయేత్||3.47||
తదా త్వయా హి విజ్ఞేయం రక్షసాం భయమాగతమ్|

స|| పురా స్వయంభువా మమ దత్తం వరదానం యథా | యదా త్వాం కశ్చిత్ వానరః విక్రమాత్ వశమానయేత్ తదా రక్షసాం భయమాగయేత్ (ఇతి||

||శ్లోకార్థములు||

పురా స్వయంభువా - పూర్వము బ్రహ్మ
మమ దత్తం వరదానం యథా - నాకు వరముగా ఇచ్చినది
యదా త్వాం కశ్చిత్ వానరః - ఎప్పుడు నిన్ను ఒక వానరుడు
విక్రమాత్ వశమానయేత్ - పరాక్రమముతో వశపరచుకొనునో
తదా త్వయా హి విజ్ఞేయం - అప్పుడు నీచేత గ్రహించవలసినది
రక్షసాం భయమాగయేత్ - రాక్షసులకు కీడు కలుగును అని.

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"ఓ హరీశ్వరా పూర్వము స్వయంభువే నాకు వరము ఇచ్చెను. ఎప్పుడు నిన్ను ఒక వానరుడు పరాక్రమముతో వశపరచుకొనునో, అప్పుడు రాక్షసులకు కీడు కలుగును అని గ్రహించుము". ||3.47||

గోవిందరాజులవారు తమ టీకాలో, అలాగే రామ తిలక టీకాలో ఈ వరదానము గురించి పురాణముల మాట చెప్పడమైనది. నందీశ్వరునిచేత శపింపబడిన రావణుడు, తన నాశనము గురించి తపస్సు చేయగా, స్వయంభూ లంకిణిని ఒక వానరుడు జయించినప్పుడు రాక్షసులకు ముప్పు కలుగుతుంది అని, అంటే అప్పటిదాకా ముప్పు లేదని వరము. రాక్షసులను వానరులు జయించడము అన్నది కనివినని మాట. అందుకని అది వరముగా భావించబడినది.

||శ్లోకము 3.48||

స హి మే సమయః సౌమ్య ప్రాప్తోఽద్య తవదర్శనాత్||3.48||
స్వయంభూవిహితః సత్యో న తస్యాస్తి వ్యతిక్రమః |

స|| హే సౌమ్య ఆద్య స సమయః మే తవ దర్శనాత్ సంప్రాప్తః|| స్వయంభూవిహితః సత్యో న తస్యాస్తి వ్యతిక్రమః |

||శ్లోకార్థములు||

హే సౌమ్య ఆద్య స సమయః సంప్రాప్తః -
ఓ సౌమ్యుడా ఇప్పుడు ఆ సమయము వచ్చినది
మే తవ దర్శనాత్ - నాకు నీ దర్శనముతో (అని గ్రహించుచున్నాను).
స్వయంభూవిహితః సత్యో - స్వయంభువు మాట సత్యము
న తస్యాస్తి వ్యతిక్రమః - దానికి తిరుగులేదు

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"ఓ సౌమ్యుడా నీ దర్శనము చేత ఆ సమయము వచ్చినదని గ్రహించుచున్నాను. స్వయంభువు మాట సత్యము. దానికి తిరుగులేదు."||3.48||

||శ్లోకము 3.49-51||

సీతానిమిత్తం రాజ్ఞస్తు రావణస్య దురాత్మనః||3.49||
రక్షసాం చైవ సర్వేషాం వినాశః సముపాగతః|
తత్ప్రవిశ్య హరిశ్రేష్ఠ పురీం రావణపాలితామ్||3.50 ||
విధత్స్వసర్వ కార్యాణి యాని యానీహ వాంచ్ఛసి||3.51||

స|| దురాత్మనః రాజ్ఞ్జః రావణస్య సీతానిమిత్తం సర్వేషాం రక్షసాం చ వినాశః సముపాగతః|| హే హరిశ్రేష్ఠ తతః రావణ పాలితాం పురీం ఇహ ప్రవిశ్య యాని యాని కార్యాణి వాంచ్ఛసి తత్ సర్వకార్యాణి విధత్స్వ||

||శ్లోకార్థములు||

దురాత్మనః రాజ్ఞ్జః - దురాత్ముడైన రాజు అయిన
రావణస్య సీతానిమిత్తం -
రావణుని యొక్క సీత (అపహరణ) కారణముగా
సర్వేషాం రక్షసాం చ - రాక్షసులందరికి
వినాశః సముపాగతః - నాశనము కలుగనున్నది
హే హరిశ్రేష్ఠ తతః రావణ పాలితాం పురీం -
ఓ వానరోత్తమా అందువలన రావణునిచే పాలింపబడు ఈ నగరము
ఇహ ప్రవిశ్య యాని యాని కార్యాణి వాంచ్ఛసి -
ఇక్కడ ప్రవేశించి ఏ ఏ కార్యములను చేయదలచితివో
తత్ సర్వకార్యాణి విధత్స్వ - ఆ కార్యములన్నీ నిర్వర్తింపుము

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"దురాత్ముడైన రాజు రావణుని సీత అపహరణము ద్వారా రాక్షసులందరికీ వినాశము కలుగనున్నది. ఓ హరిశ్రేష్ట, కనుక ఈ రావణపాలిత లంకానగరము ప్రవేశించి, ఏమి ఏమి కార్యములు చేయదలచితివో ఆ కార్యములన్నీ చేసుకొనుము".||3.51||

||శ్లోకము 3.52||

ప్రవిశ్య శాపోపహతం హరీశ్వరః
శుభాం పురీం రాక్షస ముఖ్యపాలితామ్|
యదృచ్ఛయా త్వం జనకాత్మజాం సతీమ్
విమార్గ సర్వత్ర గతో యథా సుఖమ్||52||

స||హరీశ్వర శాపోపహతం రాక్షసముఖ్య పాలితాం శుభాం పురీం యదృచ్ఛయా ప్రవిశ్య త్వం సర్వత్ర గతః యథాసుఖం సతీం జనకాత్మజాం విమార్గస్వ||

||శ్లోకార్థములు||

శాపోపహతం రాక్షసముఖ్య పాలితాం - శాపగ్రస్తమైన రాక్షసరాజు చే పాలింపబడు
శుభాం పురీం యదృచ్ఛయా ప్రవిశ్య - మంగళకరమైన నగరమును నీ ఇష్టమువచ్చినట్లు ప్రవేశించి
త్వం సర్వత్ర గతః యథాసుఖం - సుఖముగా అన్ని చోటలకు వెళ్ళి
జనకాత్మజాం విమార్గస్వ - జనకుని కుమార్తెను వెదుకుము

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"ఓ వానరోత్తమ శాపగ్రస్తమైన రాక్షసరాజు చే పాలింపబడు శుభమైన ఈ నగరమును నీ ఇష్టమువచ్చినట్లు ప్రవేశించి అన్ని చోటలకు పోయి సుఖముగా సతీ సీతను వెతుకుము". ||3.52||

ఈ విధముగా మూడవ సర్గ అంతమౌతుంది.

ఈ మూడవ సర్గలో ముఖ్యవిషయము లంకిణీ హనుమంతుల సంవాదము.

ఈ సంవాదములో అంతరార్థము వుండి అంటారు అప్పలాచార్యులవారు తమ తత్త్వదీపికలో. అది ఆత్మ సంబంధమైన మాట.

ఆత్మ అంటే దేహము కంటే వేరు అన్న మాట తెలియజేయకుండా చేసేది మనలో వుండే అహంకారము. అదే దేహాత్మాభిమానము. దేహము నేనే ఆత్మ అనుకుంటూ ఉండడమే దేహాత్మాభిమానము.

ఇది ఉన్నంత వరకు ఆత్మ అన్వేషణ జరగదు. మనసుకి అహంభావముతో వచ్చే శక్తి తగ్గదు.్
ఇక్కడ హనుమకు ఎదురుగా లంకయే "నేను" అంటూ లేచినది. అలాగ నిలచినది ఈ దేహము అనెడి లంకను కాపాడే రాక్షసి. "అహం రాక్షసరాజస్య" అంటూ, అలాగే " అహం హి నగరీ లంకా" అంటూ. ఈమె యే "అహం" అని చెప్పడము కోసము, "అహం" అన్నశబ్దము రెండు సార్లు ప్రయోగించ బడినది.

ఆత్మకాని దేహమును ఆత్మ అనుకోవడమే అహంకారము. ఆ అహంకారము ఉన్నంతకాలము అత్మాన్వేషణ జరగదు. దానిని జయించియే లోనకు వెళ్ళవలెను. దానిని జయించిననాడు రావణుడు రావణ రక్షకులు నశిస్తారు. అప్పుడు మనస్సులోని రాక్షస చిత్తవృత్తులు నశిస్తాయి. సీతమ్మ దర్శనమగును.

అంటే ఆత్మాన్వేషణము చేయవలెనని కోరిక గల సాధకుడు ముందుగా వశపరచు కొనవలసినది
ఈ దేహాత్మాభిమానము అనే అహంకారమునే.

లంకిణీ హనుమత్సంవాదములో కొన్ని మాటలు విన్నతగ్గవి.
లంకిణి అంటుంది- "కస్త్వం ? కేన చ కార్యేణ ఇహ ప్రాప్తో వనాలయ?"
"నీవెవడవు? ఓ వనాలయ నీవేపని మీద ఇఛటికి వచ్చితివి?అని.

"వనాలయ" అంటే వనములలో ఉండువాడా అని.
కాని వనాలయ శబ్దములో హనుమ బ్రహ్మ నిష్ఠుడని ధ్వనించుచున్నది.
వనము= బ్రహ్మము అని.
ఉపనిషత్తులలో "బ్రహ్మ వనం బ్రహ్మ సవృక్ష ఆసీత్" అని,
బ్రహ్మమును వనముగా నిరూపింపబడినది.
ఈ వనము నందు వశించువాడు కనక "వనాలయుడు అనబడెను".

హనుమ తిరిగి -" కా త్వం ? విరూపనయనా?" - అంటాడు.
"వికృతములగు నేత్రములు కలదానా నీవు ఎవ్వతెవు?" అని.
అందు ఆమెయే మాయ.- ప్రకృతి అనబడే అజ్ఞానమని సూచించును.
విరూపమను మాయారూపమును - నయనా=పొందించునది అని.
అదే ప్రకృతి.

ఆత్మకాని దేహమునందు దేహమునకు తనే ఆత్మ అనే బుద్ధిని కలిగించునది మాయ.
అట్టి మాయచే కలుగు దేహాత్మభ్రాంతియే లంక అని ధ్వనించినది.
ఆ దేహాత్మ భ్రాంతియే హనుమను కూడా ఎదిరించెను.
మహాపురుషులను కూడా మాయ ఎదిరిస్తుంది.
కాని వారు దానిని జయించి లోనకి వెళ్ళుతారు.
మనము దానికి లోబడి అన్వేషణలోకి పోలేము.

ఈ విధముగా ఇక్కడ లంకిణిని జయించడములో
పురుషుడు అహంకారము దేహాభిమానమును జయించి
ఆత్మాన్వేషణలో పోవడము సూచితమైనది.
అదే లంకిణి ని జయించడములో అంతరార్థము.

ఇత్యార్షే శ్రీమద్రామాయణే ఆదికావ్యే వాల్మీకీయే
చతుర్వింశత్ సహస్రికాయాం సంహితాయామ్
శ్రీమత్సుందరకాండే తృతీయ స్సర్గః||

ఈ విధముగా వాల్మీకి సుందరకాండలో మూడవ సర్గ సమాప్తము

||ఓమ్ తత్ సత్||

 

 

 

||ఓమ్ తత్ సత్||