|| Om tat sat ||

సుందరకాండ.
అథ ఏకచత్వారింశస్సర్గః

ఈ సర్గలో జరిగినది "ప్రమదాననః బభంజ ప్రమదావనం"అని చెప్పవచ్చు. ప్రమదాననః - అంటే ప్రమదను ( సీతను ) రక్షించే వాడు; ప్రమదావనం - అంటే ఆ (రాక్షసరాజు యొక్క) ప్రమదల, స్త్రీల వనము అని; బభంజ అంటే నాశనము చేశాడుట. సీతమ్మని రక్షించడానికి వచ్చిన హనుమ రాక్షసరాజు యొక్క ప్రమదావనమును నాశనము చేశాడు అని.

అదే ఈ సర్గ ప్రాధాన్యత.

ఇప్పటిదాకా, ఎవరికీ కనపడకుండా సీతమ్మని వెదకడానికి సంచరించడానికి వచ్చిన హనుమ, ఇప్పుడు అందరికి తెలిసేలా, ముఖ్యముగా రావణుడికి తెలిసేలా రావణ ప్రమదా వనమును నాశనము చేశాడు అన్నమాట. అంటే ఇక్కడ కథ ఒక మళుపు మళ్ళుతోంది అన్నమాట

ఇక నలభై ఒకటవ సర్గలో శ్లోకాలు

||శ్లోకము 41.01||

స చ వాగ్భిః ప్రశస్తాభిః గమిష్యన్ పూజితస్తయా|
తస్మాద్దేశాదపక్రమ్య చింతయామాస వానరః||41.01||

స|| సః వానరః ప్రశస్థాభిః వాగ్భిః పూజితః తస్మాత్ దేశాత్ అపక్రమ్య గమిష్యన్ చింతయామాస||

||శ్లోకార్థములు||

సః వానరః - ఆ వానరుడు
ప్రశస్థాభిః వాగ్భిః పూజితః -
మాటలతో ప్రశంశించబడి పూజింపబడి
తస్మాత్ దేశాత్ అపక్రమ్య -
ఆ దేశమునుండి బయలుదేరి
గమిష్యన్ చింతయామాస -
వెళ్ళుటకు అలోచించెను

|| శ్లోకతాత్పర్యము||

"ఆ వానరుడు మాటలతో ప్రశంశించబడి పూజింపబడి ఆ దేశమునుండి బయలుదేరి వెళ్ళుటకు అలోచించెను." ||41.01||

||శ్లోకము 41.02||

అల్పశేషమిదం కార్యం దృష్టేయమసితేక్షణా|
త్రీన్ ఉపాయానతిక్రమ్య చతుర్థ ఇహ విద్యతే||41.02||

స|| ఇదం కార్యం అల్పశేషం (అస్తి)| అయం అసితేక్షణా దృష్టా| త్రీన్ ఉపాయాన్ అతిక్రమ్య ఇహ చతుర్థ విద్యతే|

||శ్లోకార్థములు||

ఇదం కార్యం అల్పశేషం (అస్తి) -
ఇక్కడ చిన్నవిషయము మిగిలినది
అయం అసితేక్షణా దృష్టా -
ఈ అశితేక్షణ చూడబడినది
త్రీన్ ఉపాయాన్ అతిక్రమ్య -
మూడు ఉపాయములగు సామదాన భేదములను దాటి
ఇహ చతుర్థ విద్యతే -
నాలుగో ఉపాయము దండన ఒకటి ఉన్నది

|| శ్లోకతాత్పర్యము||

"ఈ అశితేక్షణ చూడబడినది. ఇక్కడ చిన్నవిషయము మిగిలింది. మూడు ఉపాయములగు సామదాన భేదములను దాటి నాలుగో ఉపాయము దండన ఒకటి ఉన్నది." ||41.02||

||శ్లోకము 41.03||

న సామ రక్షస్సు గుణాయ కల్పతే
న దానమర్థోపచితేషు యుజ్యతే|
నభేదసాధ్యా బలదర్పితా జనాః
పరాక్రమస్త్వేవ మమేహ రోచతే||41.03||

స|| రక్షస్సు సామ గుణాయ న కల్పతే| అర్థోపచితేషు దానం న యుజ్యతే| బలదర్పితాః జనాః భేద సాధ్యాః న | ఇహ మమ పరాక్రమస్త్వేవ రోచతే||

||శ్లోకార్థములు||

రక్షస్సు సామ గుణాయ న కల్పతే -
రాక్షసుల మీద సామము పనికిరాదు
అర్థోపచితేషు దానం న యుజ్యతే -
ధనము ఉన్నవారు కనక దానము పనిచేయదు
బలదర్పితాః జనాః భేద సాధ్యాః న -
బలదర్పము వారి మధ్యలో భేదోపాయమునకు తావులేదు
ఇహ మమ పరాక్రమస్త్వేవ రోచతే -
ఇక్కడ నా పరాక్రమమే పనికివచ్చును.

|| శ్లోకతాత్పర్యము||

"రాక్షసుల మీద సామము పనికిరాదు. ధనము ఉన్నవారు కనక దానము పనిచేయదు. బలదర్పము వారి మధ్యలో భేదోపాయమునకు తావులేదు. ఇక్కడ నా పరాక్రమమే పనికివచ్చును." ||41.03||

||శ్లోకము 41.04||

న చాస్య కార్యస్య పరాక్రమా దృతే
వినిశ్చయః కశ్చిదిహోపపద్యతే|
హతప్రవీరాహి రణేహి రాక్షసాః
కథంచిదీయుర్యదిహాద్య మార్దవమ్||41.04||

స|| ఇహ అస్య కార్యస్య పరాక్రమాత్ ఋతే వినిశ్చయః కశ్చిత్ న ఉపపద్యతే| యత్ రణే హతప్రవీరాః రాక్షసాః అద్య ఇహ కథంచిత్ మార్దవం ఈయుః||

||శ్లోకార్థములు||

ఇహ అస్య కార్యస్య -
ఇక్కడ ఈ కార్యములో
పరాక్రమాత్ ఋతే వినిశ్చయః -
పరాక్రమము వినా నిశ్చయముగా
కశ్చిత్ న ఉపపద్యతే -
ఇక మరేది పనిచేయదు
యత్ రణే హతప్రవీరాః రాక్షసాః -
ఇక్కడ రణములో చంపబడిన రాక్షసులు వలన
అద్య ఇహ కథంచిత్ మార్దవం ఈయుః -
ఇవాళ ఏమైనా సరే మిగిలినవారు మెత్తబడెదరు.

|| శ్లోకతాత్పర్యము||

"ఇక్కడ ఉన్న పరిస్థితిలో పరాక్రమము వినా మరేది పనిచేయదు. ఇక్కడ రణములో చంపబడిన రాక్షసులు వలన మిగిలినవారు మెత్తబడెదరు." ||41.04||

||శ్లోకము 41.05||

కార్యే కర్మణి నిర్దిష్టే యో బహూన్యపి సాధయేత్|
పూర్వకార్యావిరోధేన స కార్యం కర్తు మర్హతి||41.05||

స|| కార్యే కర్మణి నిర్దిష్టే యః పూర్వకార్యా విరోధేన బహూణ్యపి సాధయేత్ సః కార్యం కర్తుం అర్హతి||

||శ్లోకార్థములు||

కార్యే కర్మణి నిర్దిష్టే -
ఇవ్వబడిన కార్యము సాధించినవాడు
యః పూర్వకార్యా విరోధేన -
ముందు సాధించిన కార్యము చెడకుండా
బహూణ్యపి సాధయేత్ -
అనేక ఇతర కార్యములు సాధించగలడో
సః కార్యం కర్తుం అర్హతి -
అట్టివాడు సాధకుడు అనబడును

|| శ్లోకతాత్పర్యము||

"ఇవ్వబడిన కార్యము సాధించినవాడు, ముందు సాధించిన కార్యము చెడకుండా ఎవడు అనేక ఇతర కార్యములు సాధించగలడో అట్టివాడు సాధకుడు అనబడును." ||41.05||

||శ్లోకము 41.06||

న హ్యేక సాధకో హేతుః స్వల్పస్యాపీహ కర్మణః|
యోహ్యర్థం బహుధా వేద స సమర్థోsర్థ సాధనే||41.06||

స|| ఇహ స్వల్పస్య అపి కర్మణః సార్ధకః హేతుః ఏకః న హి | యః అర్థం బహుధా వేద సః అర్థసాధనే సమర్థః ||

||శ్లోకార్థములు||

ఇహ స్వల్పస్య అపి కర్మణః -
లోకములోఎంత చిన్నపని అయినా
సార్ధకః హేతుః ఏకః న హి -
సార్థకము చేయవలను అంటే ఒక్క ఉపాయమే చాలదు
యః అర్థం బహుధా వేద -
ఈ మాట అన్నివిధములుగా తెలిసికొనిన వాడు
సః అర్థసాధనే సమర్థః-
అతడు విషయములను సాధించుటలో సమర్థుడు

|| శ్లోకతాత్పర్యము||

"లోకములో ఎంత చిన్నపని చేయవలను అన్నా ఉపాయము ఒకటే చాలదు. ఈ మాట తెలిసినవాడే విషయములను సాధించుటలో సమర్థుడు".||41.06||

||శ్లోకము 41.07||

ఇహైవ తావత్కృతనిశ్చయో హ్యహం
యది వ్రజేయం ప్లవగేశ్వరాలయమ్|
పరాత్మ సమ్మర్థవిశేషతత్త్వవిత్
తతః కృతం స్యాన్ మమభర్తృశాసనమ్||41.07||

స|| అహం ఇహైవ తావత్ పరాత్మసమ్మర్దవిశేషతత్త్వవిత్ ప్లవగేశ్వరాలయంవ్రజేయం యది తతః మమ భర్తృ శాసనం కృతం స్యాత్ ||

||శ్లోకార్థములు||

అహం ఇహైవ తావత్ -
నేను ఇక్కడనుంచి ఎప్పుడైతే
పరాత్మసమ్మర్దవిశేషతత్త్వవిత్ -
వారి బలాబలములు విశేష తత్త్వములను ఎరిగిన పిమ్మట
ప్లవగేశ్వరాలయం వ్రజేయం యది -
వానరాధిపతి ఆలయమునకు వెడితే
తతః మమ భర్తృ శాసనం కృతం స్యాత్-
అప్పుడు నా ప్రభువు ఆదేశాన్ని పూర్తిగా చేసినవాడను అగుదును

|| శ్లోకతాత్పర్యము||

'నేను ఇక్కడనుంచి వారి బలాబలములు విశేష తత్త్వములను ఎరిగిన పిమ్మట వానరాధిపతి ఆలయమునకు వెడితే అది నా ప్రభువు ఆదేశాన్ని పూర్తిగా చేసినవాడను అగుదును". నా ప్రభువు ఆదేశాన్ని పూర్తిగా చేసినవాడను అగుదును". ||41.07||

||శ్లోకము 41.08||

కథం ను ఖల్వద్య భవేత్సుఖాగతం
ప్రసహ్య యుద్ధం మమరాక్షసైః సహ|
తథైవ ఖల్వాత్మబలం చ సారవత్
సమానయేన్మాం చ రణే దశాననః||41.08||

స|| అద్య మమ రాక్షసైః సహ ప్రసహ్య యుద్ధం కథం ను సుఖాగతం భవేత్| తథైవ ఆత్మబలం చ సారవత్ సః దశాననః చ మామ్ రణే సమానయేత్||

తిలక టీకాలో- అద్య మమ ఇహ ఆగమనం గమనం సుఖాగతం సుఖఫలక్రమాగమనం కథం భవేత్ , తథా రాక్షసైః సహ ప్రసహ్య స్వయమేవ బలాకృత్య యుద్ధం చ కథం మమ భవేత్।

||శ్లోకార్థములు||

అద్య మమ సుఖాగతం కథం ను -
ఈ దినమున నా రాక ఎట్లు సుఖాంతము చేయతగును
రాక్షసైః సహ ప్రసహ్య యుద్ధం సారవత్ భవేత్ -
రాక్షసులతో ప్రచండ యుద్ధము బలవంతముగా జరుగవలెను
తథైవ సః దశాననః - అప్పుడే ఆ దశాననుడు
రణే మామ్ చ ఆత్మబలం చ సమానయేత్ -
యుద్ధములో నా ఆత్మబలముతెలిసికొనగలడు

|| శ్లోకతాత్పర్యము||

" ఈ దినమున నా రాక ఎట్లు సుఖాంతము చేయతగును? రాక్షసులతో ప్రచండ యుద్ధము బలవంతముగా జరుగవలెను. అప్పుడే ఆ దశాననుడు యుద్ధములో నా ఆత్మబలముతెలిసికొనగలడు"||41.08||

||శ్లోకము 41.09||

తతః సమాసాద్య రణే దశాననం
సమంత్రివర్గం సబలం సయాయినమ్|
హృది స్థితం తస్య మతం బలం చ వై
సుఖేన మత్వాహ మితః పునర్వ్రజే|| 41.09||

స|| తతః సమంత్రివర్గం సబలప్రయాయినం దశాననం రణే సమాసాద్య తస్య హృది స్థితం మతం బలం చైవ మత్త్వా అహమ్ ఇతః సుఖేన పునః వ్రజే||

తిలకటీకాలో - సయాయినం ససారథిం

||శ్లోకార్థములు||

తతః సమంత్రివర్గం సబలం సయాయినమ్ -
అప్పుడు మంత్రివర్గముతో కూడిన సైన్యమును
దశాననం రణే సమాసాద్య -
రావణుని రణములో ఎదురుకొని
తస్య హృది స్థితం మతం బలం చైవ మత్త్వా -
అతని హృదయములో ఉన్నఆశను బలమును తెలిసికొని
అహమ్ ఇతః సుఖేన పునః వ్రజే -
నేను ఇక్కడనుంచి సుఖముగ వెళ్ళిపోవచ్చును

|| శ్లోకతాత్పర్యము||

"అప్పుడు మంత్రివర్గముతో కూడిన రావణ సైన్యమును రణములో ఎదురుకొని అతని హృదయములో ఉన్నఆశను బలమును తెలిసికొని నేను ఇక్కడనుంచి సుఖముగ వెళ్ళిపోవచ్చును". ||41.09||

||శ్లోకము 41.10||

ఇదమస్య నృశంసస్య నందనోపమముత్తమం|
వనం నేత్రమనః కాంతం నానాద్రుమలతాయుతమ్||41.10||

స|| నృశంసస్య అస్య ఇదం నేత్రమనః క్రాంతం నానాద్రుమలాతాయుతం ఉత్తమం వనం నందనోపమం ||

||శ్లోకార్థములు||

నృశంసస్య అస్య - దుష్టుడైన ఇతనియొక్క
ఇదం నేత్రమనః క్రాంతం -
ఈ చూడడానికి అందముగా నున్న
ఉత్తమం వనం నందనోపమం-
నందనోద్యానముతో సమానముగా వున్నఉత్తమ వనము
నానాద్రుమలతాయుతం -
అనేక మైన వృక్షములతో కూడిఉన్నది

|| శ్లోకతాత్పర్యము||

"నందనోద్యానముతో సమానముగా వున్న దుష్టుడి ఉత్తమ వనము చూడడానికి అందముగా నున్న అనేక మైన వృక్షములతో కూడిఉన్నది." ||41.10||

||శ్లోకము 41.11||

ఇదం విధ్వంసయిష్యామి శుష్కం వనమివానలః|
అస్మిన్ భగ్నే తతః కోపం కరిష్యతి దశాననః||41.11||

స|| శుష్కం వనం అనలః ఇవ ఇదం విధ్వంసయిష్యామి| అస్మిన్ భగ్నే తతః దశాననః కోపం కరిష్యతి||

||శ్లోకార్థములు||

ఇదం శుష్కం వనం - ఈ శుష్కమైన వనమును
అనలః ఇవ విధ్వంసయిష్యామి -
అగ్నివలె ధ్వంసముచెసెదను
అస్మిన్ భగ్నే - ఈ వనము భగ్నము అయినచో
తతః దశాననః కోపం కరిష్యతి -
అప్పుడు దశాననుడికి కోపము వచ్చును

|| శ్లోకతాత్పర్యము||

"శుష్కమైన వనమును అగ్ని దహించినటుల ఈ వనమును ధ్వంసము చేసెదను. ఈ వనము భగ్నము అయినచో దశాననుడికి కోపము వచ్చును". ||41.11||

||శ్లోకము 41.12||

తతోమహత్ సాశ్వమహారథద్విపం
బలం సమానేష్యతి రాక్షసాధిపః|
త్రిశూలకాలాయసపట్టి సాయుధమ్
తతోమహత్ యుద్ధమిదం భవిష్యతి||41.12||'

స|| తతః రాక్షసాధిపః సాశ్వమహారథద్విపం మహత్ త్రిశూలకాలాయసపట్టి సాయుధం బలం సమానేష్యతి | తతః ఇదం మహత్ యుద్ధం భవిష్యతి||

తిలక టీకాలో- సమానేష్యతి మమ ప్రతి యుద్ధాయ ప్రాపయిష్యతి। అతఏవ తతః తస్మిన్ సమయే మహద్యుద్ధం భవిష్యతి।

||శ్లోకార్థములు||

తతః రాక్షసాధిపః -
అప్పుడు ఆ రాక్షసాధిపుడు
మహత్ సాశ్వమహారథద్విపం -
మహత్తరమైన అశ్వములు మహారథములు కల
త్రిశూలకాలాయసపట్టి సాయుధం -
త్రిశూలములు పట్టిశములు మున్నగు ఆయుధములు గల
బలం సమాదేక్ష్యతి -
బలములను పంపించును
తతః ఇదం మహత్ యుద్ధం భవిష్యతి -
అప్పుడు మహత్తరమైన యుద్ధము జరుగును

|| శ్లోకతాత్పర్యము||

"అప్పుడు ఆ రాక్షసాధిపుడు అశ్వములు మహారథములు కల, త్రిశూలములు, పట్టిశములు మున్నగు ఆయుధములు గల, బలములను పంపించును. అప్పుడు మహత్తరమైన యుద్ధము జరుగును." ||41.12||

||శ్లోకము 41.13||

అహం తు తైః సంయతి చండవిక్రమైః
సమేత్య రక్షోభిరసహ్యవిక్రమః|
నిహత్య తద్రావణచోదితం బలం
సుఖం గమిష్యామి కపీశ్వరాలయమ్||41.13||

స|| అహం తు చణ్డవిక్రమైః తైః రక్షోభిః సంయతి సమేత్య అసహ్యవిక్రమః రావణచోదితం తత్ బలం నిహత్య సుఖమ్ కపీశ్వరాలయం గమిష్యామి||

||శ్లోకార్థములు||

అహం తు చణ్డవిక్రమైః -
నేను కూడా అ చండ పరాక్రమము గల
తైః రక్షోభిః సంయతి సమేత్య -
రాక్షసులతో యుద్ధముచేసి
అసహ్యవిక్రమః రావణచోదితం తత్ బలం నిహత్య -
అ దురాక్రముడగు రావణుని బలములను హతమార్చి
సుఖమ్ కపీశ్వరాలయం గమిష్యామి -
సుఖముగా వానరాధిపతి వద్దకు పోయెదను

|| శ్లోకతాత్పర్యము||

"నేను కూడా అ చండ పరాక్రమము గల రాక్షసులతో యుద్ధముచేసి అ దురాక్రముడగు రావణుని బలములను హతమార్చి సుఖముగా వానరాధిపతి వద్దకు పోయెదను." ||41.13||

||శ్లోకము 41.14||

తతో మారుతవత్ క్రుద్ధో మారుతిర్భీమవిక్రమః |
ఊరువేగేన మహతా ద్రుమాన్ క్షేప్తు మథారభత్ ||41.14||

స|| తతః భీమవిక్రమః మారుతిః కృద్ధః అథ మహతా ఊరువేగేన మారుతవత్ ద్రుమాన్ క్షేప్తుం ఆరభత్ ||

||శ్లోకార్థములు||

తతః భీమవిక్రమః మారుతిః కృద్ధః -
అప్పుడు అమిత పరాక్రమము గల మారుతి కోపముతో
అథ మహతా ఊరువేగేన -
మహత్తరమైన తన తొడలబలముతో
మారుతవత్ ద్రుమాన్ క్షేప్తుం ఆరభత్ -
వాయువువలె వృక్షములను పడగొట్టసాగెను.

|| శ్లోకతాత్పర్యము||

"అప్పుడు అమిత పరాక్రమము గల మారుతి కోపముతో వాయువేగముతో తన తొడలబలముతో వృక్షములను పడగొట్టసాగెను." ||41.14||

||శ్లోకము 41.15||

తతస్తు హనుమాన్ వీరో బభంజ ప్రమదావనం|
మత్తద్విజసమాఘుష్టం నానాద్రుమలతాయుతమ్||41.15||

స|| తతః వీరః హనుమాన్ మత్తద్విజసమాఘుష్టం నానాద్రుమలతాయుతం ప్రమదావనం బభంజ||

||శ్లోకార్థములు||

తతః వీరః హనుమాన్ -
అప్పుడు ఆ వీరుడు అగు హనుమంతుడు
మత్తద్విజసమాఘుష్టం -
మదించిన పక్షుల కిలకిలారావములతో నిండిన
నానాద్రుమలతాయుతం -
అనేకమైన వృక్షములతో కూడిన
ప్రమదావనం బభంజ -
ప్రమదావనమును ధ్వంసము చేసెను

|| శ్లోకతాత్పర్యము||

"అప్పుడు ఆ వీరుడు అగు హనుమంతుడు మదించిన పక్షుల కిలకిలారావములతో నిండిన అనేకమైన వృక్షములతో కూడిన ప్రమదావనమును ధ్వంసము చేసెను". ||41.15||

||శ్లోకము 41.16||

తద్వనం మథితైర్వృక్షైః భినైశ్చ సలిలాశయైః|
చూర్ణితైః పర్వతాగ్రైశ్చ బభూవా ప్రియదర్శనమ్||41.16||

స|| తత్ వనం మథితైః వృక్షైః భిన్నైః సలిలాశయైః చూర్ణితైః పర్వతాగ్రైశ్చ అప్రియదర్శనం బభూవ|

||శ్లోకార్థములు||

తత్ వనం మథితైః వృక్షైః -
ఆ వనము పడగొట్టబడిన వృక్షములతో
భిన్నైః సలిలాశయైః -
ధ్వంసము చేయబడిన సలిలాశయములతో
చూర్ణితైః పర్వతాగ్రైశ్చ -
చూర్ణము చేయబడిన శిఖరములుగల పర్వతముతో
అప్రియదర్శనం బభూవ -
వికృత స్వరూపము ధరించెను.

|| శ్లోకతాత్పర్యము||

"ఆ వనము పడగొట్టబడిన వృక్షములతో ధ్వంసము చేయబడిన సలిలాశయములతో , చూర్ణము చేయబడిన శిఖరములుగల పర్వతముతో వికృత స్వరూపము ధరించెను." ||41.16||

||శ్లోకము 41.17, 18||

నానా శకుంతవిరుతైః ప్రభిన్నైః సలిలాశయైః|
తామ్రైః కిసలయైః క్లాంతైః క్లాంతద్రుమలతాయుతమ్||41.17||
న బభౌ తద్వనం తత్ర దావానలహతం యదా|
వ్యాకులావరణా రేజుః విహ్వలా ఇవ తా లతాః||41.18||

స|| క్లాంతద్రుమలతాయుతం తత్ వనం నానాశకుంతవిరుతైః ప్రభిన్నైః సలిలాసయైః క్లాంతైః తామ్రైః కిసలయైః దావానలహతం యదా తాః లతాః విహ్వలాః ఇవ రేజుః||

||శ్లోకార్థములు||

క్లాంతద్రుమలతాయుతం తత్ వనం -
వాడిపోయిన చిగుళ్ళుకల ధ్వంసము చేయబడిన వృక్షములతో కల ఆ వనము,
నానాశకుంతవిరుతైః -
అనేకమైన పక్షుల ధ్వనులతో
ప్రభిన్నైః సలిలాసయైః -
ధ్వంసించబడిన జలాశయములతోనూ
క్లాంతైః తామ్రైః కిసలయైః -
చిగురులతో కూడుకున్నవిరిగిన చెట్టుకొమ్మలతో
దావానలహతం యదా -
దావాగ్నిలో దగ్ధమైన వనము లాగా
తాః లతాః విహ్వలాః ఇవ రేజుః-
ఆ అరణ్యములోని లతలు భయపడిన స్త్రీలవలె కానవచ్చెను

|| శ్లోకతాత్పర్యము||
.
"వాడిపోయిన చిగుళ్ళుకల ధ్వంసము చేయబడిన వృక్షములతో కల ఆ వనము, అనేకమైన పక్షుల ధ్వనులతో, ధ్వంసించబడిన తామ్రపూవులతో నిండిన జలాశయములతోనూ, దావానలముచేత దగ్ధమైన అరణ్యము వలె నుండెను. ఆ అరణ్యములోని లతలు భయపడిన స్త్రీలవలె కానవచ్చెను."||41.17,18||

||శ్లోకము 41.19||

లతాగృహైః చిత్రగృహైశ్చ నాశితైః
మహోరగైర్వ్యాళ మృగైశ్చ నిర్దుతైః|
శిలాగృహైరున్మధితైః తథా గృహైః
ప్రణష్టరూపం తదభూన్మహత్ వనమ్ ||41.19||

స|| మహత్ తత్ వనం నాశితైః లతాగృహైః చిత్రగృహైః నిర్ధుతైః మహోరగైః వ్యాలమృగైశ్చతథా ఉన్మథితైః శిలాగృహైః గృహైః ప్రణష్ట రూపం అభూత్ ||

గోవిన్దరాహజ టీకాలో - నిర్ధూతైః పీడితైః

||శ్లోకార్థములు||

నాశితైః లతాగృహైః చిత్రగృహైః -
నాశనము చేయబడిన లతా గృహములతో చిత్రగృహములతో
నిర్ధుతైః మహోరగైః వ్యాలమృగైశ్చ -
చితకగొట్టబడిన పాములతో జంతువులతో
తథా ఉన్మథితైః శిలాగృహైః గృహైః -
అలాగే విరిగిన శిలాగృహములతో గృహములతో
తత్ మహత్ వనం - మహత్తరమైన ఆ వనము
ప్రణష్ట రూపం అభూత్ -
నాశనమైపోయెను

|| శ్లోకతాత్పర్యము||

"మహత్తరమైన ఆ వనము నాశనము చేయబడిన లతా గృహములతో చిత్రగృహములతో చితకగొట్టబడిన పాములతో జంతువులతో, అలాగే విరిగిన శిలాగృహములతో గృహములతో ఆ మహత్తరమైన వనము నాశనమైపోయెను." ||41.19||

||శ్లోకము 41.20||

సా విహ్వలా శోకలతాప్రతానా
వనస్థలీశోకలతాప్రతానా|
జాతా దశాస్యప్రమదావనస్య
కపేర్బలాద్ది ప్రమదావనస్య||41.20||

స||దశాస్య ప్రమదావనస్య వనస్థలీశోకలతాప్రతానా ప్రమదావనస్య కపేః బలాత్ విహ్వలా శోకలతాప్రతానా జాతా||

దశాస్య ప్రమదావనస్య - రావణస్య ప్రమదా వనితా విహారోచిత వనస్య
ప్రమదావనస్య కపేః ప్రమదా ఆవనస్య కపేః బలాత్

||శ్లోకార్థములు||

దశాస్య ప్రమదావనస్య -
దశాననుని స్త్రీల ప్రమదావనములోని
వనస్థలీశోకలతాప్రతానా వనస్థలములోని లతలు
ప్రమదావనస్య కపేః బలాత్ -
సీతమ్మను రక్షించ వచ్చిన కపి బలముతో
విహ్వలా శోకలతాప్రతానా జాతా -
తమవిధిని తలచుకొని దుఃఖిస్తున్నవా అన్నట్లు వున్నవి

|| శ్లోకతాత్పర్యము||

"కపి బలముతో నాశనమైన ఆ దశాననుని స్త్రీల ప్రమదావనములోని లతలు తమ విధిని తలచుకొని దుఃఖిస్తున్నవా అన్నట్లు అధారము లేకుండా వేలాడుతున్నాయి." ||41.20||

||శ్లోకము 41.21||

స తస్య కృతార్థపతేర్మహాకపిః
మహద్వ్యళీకం మనసో మహాత్మనః|
యుయుత్సురేకో బహుభిః మహాబలైః
శ్రియా జ్వలన్ తోరణమాస్థితః కపిః||21||

స|| సః మహాకపిః మహాత్మనః తస్య అర్థపతేః మనసః మహత్ వ్యలీకం కృత్వా మహాబలైః బహుభిః ఏకః యుయుత్సుః శ్రియాజ్వలన్ తోరణమ్ ఆస్థితః||

గోవిన్దరాజ టీకాలో - అర్థపతేః రాజ్ఞో రావణస్య। మనసః వ్యలీకం కృత్వా అప్రియం కృత్వా।యుయుత్సుః యోద్ధమిఛ్ఛుః।తోరణం ఉద్యాన బహః ద్వారమ్ ఆస్థితః।

||శ్లోకార్థములు||

సః మహాకపిః మహాత్మనః -
మహాత్ముడగు ఆ మహాకపి
తస్య అర్థపతేః మనసః -
ఆ రావణుని మనస్సు
మహత్ వ్యలీకం కృత్వా-
అధికముగా క్షోభించునట్లు చేసి
మహాబలైః బహుభిః ఏకః యుయుత్సుః -
అనేకమంది రాక్షసులతే ఒక్కడే యుద్ధము చేయుటకు ఉత్సాహముతో
శ్రియాజ్వలన్ తోరణమ్ ఆస్థితః -
ప్రజ్వరిల్లుచూ ఆ వనము యొక్క తోరణద్వారము ఎక్కి కూర్చునెను.

|| శ్లోకతాత్పర్యము||

"ఆ మహాకపి ఆ లంకాధిపతి మనస్సును క్షోభించునట్లు చేసి, అనేకమంది రాక్షసులతో ఒంటరిగా యుద్ధము చేయగోరి ఉత్సాహముతో ప్రజ్వరిల్లుచూ ఆ వనము యొక్క తోరణద్వారము ఎక్కి కూర్చునెను." ||41.21||

అప్పుడు ఆ ప్రమదావనుడు అంటే సీతా రక్షకుడగు హనుమ, ప్రమదావన తోరణమును ఎక్కి, ప్రమదావన రక్షకులతో యుద్ధానికి సిద్ధముగా కూర్చుంటాడు. ఆ మాటతో నలభై ఒకటవ సర్గ సమాప్తము.

ఇత్యార్షే శ్రీమద్రామాయణే ఆదికావ్యే వాల్మీకీయే
చతుర్వింశత్ సహస్రికాయాం సంహితాయామ్
శ్రీమత్సుందరకాండే ఏకచత్వారింశస్సర్గః ||

||om tat sat||