|| Om tat sat ||

'
సుందరకాండ.
అథ అష్టచత్త్వారింశస్సర్గః||

'తేజోబలసమాయుక్తం' అంటే తేజస్సు బలముతో కూడి యున్నాడుట; 'తపంతమివ భాస్కరమ్' అంటే సూర్యుడిలాగా వెలుగుతున్నాడుట. ఎవరు? రావణుడు. ఇది రావణుని చూస్తున్న హనుమ అనుకున్నమాట. అంటే ఎలాగైనా రావణుని కలవాలి అనే ఆలోచనతో, దండోపాయము ఉపయోగించిన హనుమ, చివరికి తన లక్ష్యము సాధించి రావణుని సభకు చేరుతాడు అన్నమాట.

అది ఎలాజరిగినది అన్నదే ఈ సర్గలో మనము వినే మాట.

ఇక నలభైఎనిమిదవ సర్గలో శ్లోకాలు అర్థతాత్పర్యాలతో.

 

||శ్లోకము 48.01||

తతస్సరక్షోఽధిపతిర్మహాత్మా
హనూమతాక్షే నిహతే కుమారే|
మనః సమాధాయ సదేవకల్పం
సమాదిదేశేంద్రజితం సరోషమ్||48.01||

స|| తతః రక్షోఽధిపతిః మహాత్మా హనుమతా కుమారే అక్షే నిహతే మనః సమాధాయ సరోషం దేవకల్పం ఇంద్రజితం సమాదిదేశ ||

గోవిన్దరాజ టీకాలో- మనః సమాధాయ ధైర్యం కృత్వే ఇత్యర్థః|
రామటీకాలో - మనః సమాధాయ స్థిరీకృయ శోకం విముచ్య ఇత్యర్థః|

|| శ్లోకార్థములు||

తతః రక్షోఽధిపతిః - ఆ రాక్షసాధిపతి
మహాత్మా హనుమతా కుమారే అక్షే నిహతే -
మహాత్ముడైన హనుమంతునిచేత అక్షకుమారుడు హతమార్చబడగా
మనః సమాధాయ -
అలజడబడిన మనస్సును సమాధానపరచుకొని
సరోషం దేవకల్పం ఇంద్రజితం సమాదిదేశ -
రోషముతో, దేవులతో సమానమైన ఇంద్రజిత్తుని అదేశించెను

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"ఆ రాక్షసాధిపతి మహాత్ముడైన హనుమంతునిచేత అక్షకుమారుడు హతమార్చబడగా అలజడబడిన మనస్సును సమాధానపరచుకొని రోషముతో, దేవులతో సమానమైన ఇంద్రజిత్తుని అదేశించెను." ||48.01||

||శ్లోకము 48.02||

త్వమస్త్రవిచ్ఛస్త్రవిదాం వరిష్ఠః
సురాసురాణామపి శోకదాతా|
సురేషుసేంద్రేషు చ దృష్టకర్మా
పితామహారాధనసంచితాస్త్రః||48.02||

స|| త్వం అస్త్రవిత్ శస్త్రవిదాం వరిష్ఠః | సురాణాం అసురాణాం అపి శోక దాతా| స ఇంద్రేషు సురేషు దృష్టకర్మా | పితామహారాధన సంచితాస్త్రః||

 

|| శ్లోకార్థములు||

త్వం అస్త్రవిత్ శస్త్రవిదాం వరిష్ఠః -
నీవు అస్త్రజ్ఞానము తెలిసిన వారిలో వరిష్ఠుడవు
సురాణాం అసురాణాం అపి శోక దాతా -
సురులకు అసురులకు శోకము ప్రదానము చేయుగలవాడవు
స ఇంద్రేషు సురేషు దృష్టకర్మా -
ఇంద్రుడు మున్నగు సురలలు సైతము నీ పరాక్రమము చూసిన వారు
పితామహారాధన సంచితాస్త్రః -
బ్రహ్మదేవుని అరాధించి అనేక శస్త్రములను సంపాదించినవాడవు

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"నీవు అస్త్రజ్ఞానము తెలిసిన వారిలో వరిష్ఠుడవు. సురులకు అసురులకు శోకము ప్రదానము చేయుగలవాడవు. ఇంద్రుడు మున్నగు సురలలు సైతము నీ పరాక్రమము చూసిన వారు. బ్రహ్మదేవుని అరాధించి అనేక శస్త్రములను సంపాదించినవాడవు". ||48.02||

||శ్లోకము 48.03||

తవాస్త్రబలమాసాద్య నాసురా న మరుద్గణాః|
న శేకుః సమరేస్థాతుం సురేశ్వర సమాశ్రితాః||48.03||

స|| తవ అస్త్రబలం ఆసాద్య న అసురా న మరుద్గణాః న సురేశ్వరః సమాశ్రితాః సమరే స్థాతుం శేకుః ||

|| శ్లోకార్థములు||

తవ అస్త్రబలం ఆసాద్య -
నీ అస్త్రబలమును చూచి
న అసురా న మరుద్గణాః -
అసురులు కాని మరుద్గణములు కాని
న సురేశ్వరః సమాశ్రితాః -
అందరితో కలిసి సురేశ్వరుడుగాని
సమరే స్థాతుం శేకుః -
యుద్ధములో నీ ఎదురుగా నిలబడలేరు

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"నీ అస్త్రబలమును చూచి అసురులు కాని మరుద్గణములు కాని సురేశ్వరుడుగాని అందరితో కలిసి యుద్ధములో నీ ఎదురుగా నిలబడలేరు".||48.03||

||శ్లోకము 48.04||

నకశ్చిత్ త్రిషు లోకేషు సంయుగే న గతశ్రమః|
భుజవీర్యగుప్తశ్చ తపసా చాభిరక్షితః|
దేశకాలవిభాగజ్ఞః త్వమేవ మతిసత్తమః||4||

స||సంయుగేన గతశ్రమః కశ్చిత్ త్రిషు లోకేషు న | త్వమేవ మతిసత్తమః భుజవీర్యాభిగుప్తశ్చ తపసా అభిరక్షితః దేవకాలవిభాగజ్ఞః||

రామ టీకాలో - భుజవీర్యాభిగుప్తశ్చ స్వభుజబలేన రక్షితః |తపసా స్వతపోబలేన రక్షితః|

గోవిన్దరాజ టీకాలో - త్రిషు లోకేషు తవ సంయుగే న గత శ్రమః అప్రాప్త శ్రమః కశ్చిన్న| సర్వే ప్రాప్తశ్రమాః ఇత్యర్థః||

|| శ్లోకార్థములు||

సంయుగేన గతశ్రమః కశ్చిత్ త్రిషు లోకేషు న -
నీతో యుద్ధములో కష్టపడని వాడు ముల్లోకములలో లేడు
త్వమేవ మతిసత్తమః -
నీవే బుద్ధికుశలములు గలవాడవు.
భుజవీర్యాభిగుప్తశ్చ తపసా అభిరక్షితః -
నీవు నీ భుజబలముచే తపోబలముచే రక్షింపబడుతున్నవాడవు.
దేవకాలభాగజ్ఞః -
దేశకాలానుసారము కార్యసాధనలో ప్రజ్ఞాశాలివి

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"నీతో యుద్ధములో కష్టపడని వాడు ముల్లోకములలో లేడు. నీవే బుద్ధికుశలములు గలవాడవు. నీవు నీ భుజబలముచే తపోబలముచే రక్షింపబడుతున్నవాడవు. దేశకాలానుసారము కార్యసాధనలో ప్రజ్ఞాశాలివి". ||48.04||

||శ్లోకము 48.05||

నతేఽస్త్వశక్యం సమరేషు కర్మణా
న తేఽస్త్యకార్యం మతిపూర్వ మంత్రణే|
నసోఽస్తి కశ్చిత్ త్రిషు సంగ్రహేషు వై
న వేద యస్తేఽస్త్రబలం బలం చ తే||48.05||

స|| సమరేషు కర్మణా తే అశక్యం నాస్తి| మతిపూర్వమంత్రేణ తే అకార్యం నాస్తి| త్రిషు సంగ్రహేషు యః తే అస్త్రబలం తే బలం చ న వేద సః కశ్చిత్ నాస్తి||

|| శ్లోకార్థములు||

సమరేషు కర్మణా తే అశక్యం నాస్తి -
సమరములో నీకు శక్యముకాని పనిలేదు
మతిపూర్వమంత్రేణ తే అకార్యం నాస్తి -
బుద్ధికౌశల్యములతో నీకు సాధింపబడని కార్యము లేదు
త్రిషు సంగ్రహేషు - మూడు లోకములలో
యః తే అస్త్రబలం తే బలం చ న వేద సః కశ్చిత్ నాస్తి -
నీ అస్త్రపాటవము బలము గురించితెలియనివాడు ఒక్కడు లేడు

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"సమరములో నీకు శక్యముకాని పనిలేదు. బుద్ధికౌశల్యములతో నీకు సాధింపబడని కార్యము లేదు. నీ అస్త్రపాటవము బలము గురించితెలియనివాడు ముల్లోకములలోను లేడు" ||48.05||

||శ్లోకము 48.06||

మమానురూపం తపసో బలం చ తే
పరాక్రమశ్చాస్త్రబలం చ సంయుగే|
న త్వాం సమాసాద్య రణావమర్దే
మనః శ్రమం గచ్చతి నిశ్చితార్థమ్||48.06||

స|| తే తపసః బలం మమ అనురూపం సంయుగే పరాక్రమశ్చ బలం చ | రణావమర్థే త్వాం సమాసాద్య మనః నిశ్చితార్థం శ్రమమ్ న గచ్ఛతి||

తిలక టీకాలో - మమ అనురూపమ్ మమ సదృశమ్। రణావమర్దే యుద్ధసంఘర్షే।

రామ టీకాలో - రణావమర్దే రణసంకటే। నిశ్చితార్థమ్ నిశ్చితజయరూపార్థమ్ త్వామ్ ఆసాద్యవిచిన్త్య మే మనః శ్రమమ్ న గఛ్చతి విషాదం న గచ్ఛతి ఇత్యర్థః।

|| శ్లోకార్థములు||

తే తపసః బలం మమ అనురూపం -
నీ తపస్సు బలములలో నాతో సమానము
సంయుగే పరాక్రమశ్చ బలం చ -
యుద్ధములో పరాక్రమము బలము కూడా
రణావమర్థే త్వాం సమాసాద్య -
రణరంగములో నీవు నిలబడితే
మనః నిశ్చితార్థం శ్రమమ్ న గచ్ఛతి -
నా మనస్సు నిశ్చింతగా ఉంటుంది

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"తపోబలములో యుద్ధములో పరాక్రమములో రణములో శస్త్రాస్త్ర ప్రయోగ కౌశలములో నీవు నాతో సమానము. నీవు నిలబడితే నా మనస్సు నిశ్చయముగా నిశ్చింతగా ఉంటుంది". ||48.06||

ఇవి రావణుని మాటలు. అక్ష కుమారుడు హతమార్చబడడము తో, 'చకార రక్షోధిపతేర్మహత్ భయమ్' అని విన్నాము. అలాగ భయము కలిగించిన హనుమంతుని ఎదురుకొనడానికి తపోబలములో యుద్ధములో పరాక్రమములో రణములో శస్త్రాస్త్ర ప్రయోగ కౌశలములో తనతో సమానమైన, తన పుత్రుడగు ఇంద్రజిత్తునే యుద్దానికి పంపడానికి సిద్ధపడ్డాడన్నమాట.

||శ్లోకము 48.07||

నిహతాః కింకరాః సర్వే జంబుమాలీచ రాక్షసః||48.07||
అమాత్యపుత్త్రా వీరాశ్చ పంచసేనాగ్రయాయినః|
బలాని సుసమృద్ధాని సాశ్వనాగరథానిచ||48.08||

స|| కింకరాః తథైవ జంబుమాలీ చ అమాత్యపుత్రాశ్చ వీరాః చ పంచసేనాగ్రయాయినః బలాని సుసమృద్ధాని స అశ్వనాగరథాని చ సర్వే నిహతాః ||

రామ టీకాలో- తత్ కర్తవ్యం బోధితుం ఆహ కింకరాదయో నిహతాః ఇత్యాది|

|| శ్లోకార్థములు||

కింకరాః తథైవ జంబుమాలీ చ -
కింకరులు అలాగే జంబుమాలి
అమాత్యపుత్రాశ్చ వీరాః చ పంచసేనాగ్రయాయినః -
అమాత్యపుత్రులు వీరులైన పంచ సేనాగ్రనాయకులు
బలాని సుసమృద్ధాని స అశ్వనాగరథాని చ -
అనేక బలములు, అశ్వములు, ఏనుగులు
సర్వే నిహతాః - అందరూ హతమార్చబడిరి

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"కింకరులు అలాగే జంబుమాలి , అమాత్యపుత్రులు వీరులైన పంచ సేనాగ్రనాయకులు అనేక బలములు, అశ్వములు, ఏనుగులు, అందరూ హతమార్చబడిరి."||48.07,08||

||శ్లోకము 48.09||

సహోదరః తే దయితః కుమారోఽక్షశ్చ సూదితః|
న హి తేష్వేవ మే సారో యస్త్వయ్యరినిషూదన||48.09||

స||తే సహోదరః దయితః కుమారః అక్షః చ సూదితః | అరినిషూదన మే త్వయి సారః తేష్వేవ న హి||

|| శ్లోకార్థములు||

తే సహోదరః దయితః - నీ ప్రియ సహోదరుడు
కుమారః అక్షః చ సూదితః - అక్ష కుమారుడు కూడా హతమార్చబడెను
అరినిషూదన మే - ఓ శత్రు సంహారకా నాకు !
త్వయి సారః తేష్వేవ న హి - నీ బలము పై నున్న నమ్మకము నాకు ఇంకెవరి లోనూ లేదు

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"నీ సహోదరుడు అక్షకుమారుడు కూడా హతమార్చబడెను. ఓ శత్రు సంహారకా! నీ బలము పై నున్న నమ్మకము నాకు ఇంకెవరి లోనూ లేదు". || 48.09||

||శ్లోకము 48.10||

ఇదం హి దృష్ట్వా మతిమన్మహద్బలమ్
కపేః ప్రభావం చ పరాక్రమం చ|
త్వమాత్మనశ్చాపి సమీక్ష్య సారం
కురుష్వ వేగం స్వబలానురూపమ్||48.10||

స|| మతిమన్ త్వం కపేః ఇదం మహత్ బలం ప్రభావం చ పరాక్రమం చ ఆత్మనః సారం చాపి సమీక్ష్య స్వబలానురూపం వేగం కురుష్వ||

గోవిన్దరాజ టీకాలో- బలం శరీరం| ప్రభావం అన్తః శాక్తమ్| పరాక్రమం పౌరుషం||

|| శ్లోకార్థములు||

మతిమన్ త్వం - ఓ బుద్ధిమంతుడా
కపేః ఇదం మహత్ బలం -
కపి యొక్క ఈ మహత్తరమైన బలము
ప్రభావం చ పరాక్రమం చ -
ప్రభావము, పరాక్రమము కూడా
ఆత్మనః సారం చాపి సమీక్ష్య -
నీ యొక్క బలము పరిగణించుకొని
స్వబలానురూపం వేగం కురుష్వ -
నీ బలానుసారముగా పరివర్తించుము

||శ్లోకతాత్పర్యము||

" ఓ బుద్ధిమంతుడా ! నీవు ఆ కపి యొక్క మహత్తరమైన బలము, ప్రభావము, పరాక్రమము , నీ యొక్క బలము పరిగణించుకొని, నీ బలానుసారముగా పరివర్తించుము." ||48.10||

||శ్లోకము 48.11||

బలావమర్దస్త్వయి సన్నికృష్టే యథాగతే శామ్యతి శాంతశత్రౌ|
తథా సమీక్ష్యాత్మబలం పరం చ సమారభస్వ అస్త్రవిదాం వరిష్ఠ ||48.11||

స|| అస్త్రవిదాం వరిష్ఠ త్వయి సన్నికృష్టే శాంతశత్రౌ గతే బలావమర్థః యథా శామ్యతి తథా ఆత్మబలం పరం చ సమీక్ష్య సమారభస్వ||

గోవిన్ద టీకాలో - త్వయి సన్నికృష్టే కపేరాసన్నే సతి, యథా బలావమర్దః సేనాక్షయః శామ్యతి తథా ఆత్మబలం పరం పరబలం చ సమీక్ష్య సమారభస్వ | బలనాశాత్ పూర్వమేవ శతృ సాంతిం కురుష్వ ఇత్యర్థః||

|| శ్లోకార్థములు||

అస్త్రవిదాం వరిష్ఠ -
అస్త్రవిద్యలలో వరిష్ఠుడా
త్వయి శాంతశత్రౌ సన్నికృష్టే గతే బలావమర్థః -
నువ్వు శత్రువు దగ్గరకు వెళ్ళి శత్రుబలము తెలిసికొని
ఆత్మబలం పరం చ సమీక్ష్య -
ఆత్మబలము శత్రువుల బలమ సమీక్షించి
యథా శామ్యతి తథా సమారభస్వ -
ఏ విధముగా నష్టము కాదో అట్లు చేయుము

||శ్లోకతాత్పర్యము||

" అస్త్రవిద్యలలో వరిష్ఠుడా! అక్కడకి వెళ్ళి శత్రుబలము తెలిసికొని మనబలములకు నష్టముకాని రీతిలో యుద్ధము ఆరంభింపుము".||48.11||

||శ్లోకము 48.12||

న వీర సేనా గణశోచ్యవంతి
న వజ్ర మాదాయ విశాలసారమ్|
న మారుతస్యాస్య గతేః ప్రమాణమ్
న చాగ్నికల్పః కరణేన హంతుమ్||48.12||

స|| వీర గణశః సేనాః చ్యవంతి న | విశాలసారం వ్రజం ఆదాయ న | అస్య గతేః మారుతస్య| న ప్రమాణం అగ్నికల్పః కరణేన హన్తుం న||

గోవిన్దరాజ టీకాలో - హనుమతి నిమిత్తే సేనాః నావన్తి న రక్షన్తి ।అతః సేనాభిః మాగచ్ఛేత్ ఇత్యర్థః। .. అస్య గతి ప్రమాణం మారుతస్య నాస్తి। మారుతాదపి అతిశయితగతిప్రమాణమ్ ఇత్యర్థః।.. అగ్నికల్పో హనుమాన్ కరణేన ముష్ట్యాదినా హన్తుం న శక్యః ఇత్యర్థః।

|| శ్లోకార్థములు||

వీర గణశః సేనాః చ్యవంతి న -
ఓ వీరుడా సేనాగణములు అనవసరము
విశాలసారం వ్రజం ఆదాయ న -
అత్యద్భుతమైన వజ్రాయుధము కూడా కాదు
అస్య గతేః మారుతస్య న ప్రమాణం-
అతడు వేగము వాయువు కూడా సరిపోదు
అగ్నికల్పః కరణేన హన్తుం న -
ప్రజ్వరిల్లుతున్న అగ్నిలాంటివాడు ఆయుధములు పనికిరావు

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"ఓ వీరుడా సేనాగణములు అనవసరము. వజ్రాయుధము కూడా అతని పై పనిచేయదు. అతడు మారుతివేగము కలవాడు. అతడు ప్రజ్వరిల్లుతున్న అగ్నిలాంటివాడు." ||48.12||

ఇంతకు ముందు ఐదుగురు సేనాపతులను పంపినప్పుడు కావలసిన బలము తీసుకు వెళ్ళంది అని చెప్పిన రావణుడు ఇప్పుడి సేనా బలములు అనవసరము అని చెపుతున్నాడు.

||శ్లోకము 48.13||

తమేవ మర్థం ప్రసమీక్ష్య సమ్యక్
స్వకర్మసామ్యాద్ధి సమాహితాత్మా|
స్మరం శ్చ దివ్యం ధనుషోఽస్త్రవీర్యమ్
ప్రజాక్షతం కర్మ సమారభస్వ||48.13||

స|| తం ఏవం అర్థం సమ్యక్ ప్రసమీక్ష్య స్వకర్మ సామ్యాత్ సమాహితాత్మా ధనుషః దివ్యం అస్త్రవీర్యం స్మరం చ వ్రజ కర్మ అక్షతాం సమరభస్వ||

రామ టీకాలో - స్వకర్మ సామ్యాత్ - స్వక్రియా సదృశం సంస్మృత్య సమాహితాత్మా ఏకాగ్రచిత్తః స్వవిజయరూపం అర్థం ప్రసమీక్ష్య నిశ్చిత్య అస్య స్వకీయస్య ధనుషో వీర్యం స్మరన్ సన్ వ్రజ అక్షతం పరైరవినాశ్యం కర్మ సమారభస్వ।

|| శ్లోకార్థములు||

తం ఏవం అర్థం సమ్యక్ ప్రసమీక్ష్య-
అతనిని ఈ విధముగా సమీక్షించి
స్వకర్మ సామ్యాత్ సమాహితాత్మా -
ఆత్మసామర్థ్యము గ్రహించి ఏకాగ్రతతో
ధనుషః దివ్యం అస్త్ర వీర్యం స్మరం చ వ్రజ -
ధనస్సుయొక్క దివ్యాస్త్రములను స్మరించి వెళ్ళుము
కర్మ అక్షతాం సమారభస్వ-
ఇతరులచే వినాశములేకుండునట్లు యుద్దకర్మా ఆరంభించుము

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"సాధారణమైన పద్దతులు వ్యర్థము. నేను చెప్పిన విషయములు బాగుగా అలోచించి ఆత్మస్థైర్యముతో ఏమి చేయవలెనో అలోచించుకొని దివ్యాస్త్రములను స్మరించి పోరాటమునకు ఉద్యమించుము." ||48.13||

||శ్లోకము 48.14||

న ఖల్వియం మతిః శ్రేష్ఠా యత్త్వాం సంప్రేషయామ్యహమ్|
ఇయం చ రాజధర్మాణాం క్షత్రస్య చ మతిర్మతా||14||'

స|| అహం త్వాం సమ్ప్రేషయామి ఇతి యత్ ఇయం మతిః శ్రేష్ఠా న ఖలు | ఇయం రాజధర్మణాం క్షత్రియస్య మతిః మతా||

రామ టీకాలో - అహం త్వాం సంప్రేషయామితి యత్ ఇయం మతిః య్ద్యపి శ్రేష్ఠా న , తథాపి రాజధర్మాణాం క్షత్రస్య క్షత్రియస్య ఇయం మతిః మతా శ్రేష్టః ఇత్యర్థః|

|| శ్లోకార్థములు||

అహం త్వాం సమ్ప్రేషయామి ఇతి -
నేను నిన్ను పంపుచున్నాను అన్నమాట
యత్ ఇయం మతిః శ్రేష్ఠా న ఖలు -
అది నాకు సముచితముగా కనపడుటలేదు
ఇయం రాజధర్మణాం -
ఇది రాజధర్మములలో
క్షత్రియస్య మతిః మతా -
క్షత్రియుల ధర్మము అని చెప్పబడినది

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"నేను నిన్ను పంపుచున్నాను అన్నమాట నాకు సముచితముగా కనపడుటలేదు. ఇది రాజధర్మము క్షత్రియుల ధర్మము." ||48.14||

||శ్లోకము 48.15||

నానాశస్త్రైశ్చ సంగ్రామే వైశారద్యమరిందమ|
అవశ్య మేవ యోద్ధవ్యం కామ్యశ్చ విజయో రణే||15|

స|| అరిందమ సంగ్రామే నానాశస్త్రేషు వైశారద్యం అవశ్యమేవ బోద్ధవ్యం | రణే విజయశ్చ కామ్యః ||

గోవిన్దరాజ టీకాలో- నానాశస్త్రైః వైశారద్యం ప్రహరణ సామర్థ్యం అవశ్యం బోద్ధవ్యం స్మర్తవ్యం ఇత్యర్థః|రణే విజయశ్చ కామ్యః ప్రార్థనీయః|జయార్థం సర్వాణి అస్త్రాణి స్మర్తవ్యాణి ఇత్యర్థః||

|| శ్లోకార్థములు||

అరిందమ సంగ్రామే -
ఓ అరిందమ సంగ్రామములో
నానాశస్త్రేషు వైశారద్యం -
అనేక శస్త్రముల ఉపయోగించురీతులు
అవశ్యమేవ బోద్ధవ్యం -
పూర్తిగా అవగాహనలో ఉండవలెను
రణే విజయశ్చ కామ్యః -
రణములో విజయమే కోరతగినది కదా

||శ్లోకతాత్పర్యము||

" ఓ అరిందమ సంగ్రామములో అనేక శస్త్రముల ఉపయోగించురీతులు పూర్తిగా అవగాహనలో ఉండవలెను. రణములో విజయమే కోరతగినది కదా". ||48.15||

||శ్లోకము 48.16||

తతః పితుస్తద్వచనం నిశమ్య ప్రదక్షిణం దక్షసుత ప్రభావః|
చకార భర్తార మదీనసత్త్వో రణాయ వీరః ప్రతిపన్నబుద్ధిః||48.16||

స|| తతః దక్షసుతప్రభావః వీరః పితుః తత్ వచనం నిశమ్య అదీనసత్త్వః రణాయ ప్రతిపన్నబుద్ధిః భర్తారం ప్రదక్షిణం చకార ||

రామ టీకాలో - దక్షసుతప్రభావః దక్షసుతానాం దేవానాం ప్రభావ ఇవ ప్రభావో యస్య సః మేఘనాదః|

|| శ్లోకార్థములు||

తతః దక్షసుతప్రభావః వీరః -
పిమ్మట దక్షుని పుత్రునితో సమానమైన ప్రభావము కల ఆ వీరుడు
పితుః తత్ వచనం నిశమ్య -
తండ్రియొక్క ఆ వచనములను విని
అదీనసత్త్వః రణాయ ప్రతిపన్నబుద్ధిః -
భయములేని వాడై రణమునకు సన్నద్ధుడై
భర్తారం ప్రదక్షిణం చకార - తండ్రి కి ప్రదక్షిణము చేసెను

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"పిమ్మట ఆ వీరుడు దక్షుని పుత్రునితో సమానమైన ప్రభావము కలవాడు అగు ఇంద్రజిత్తు ఆ వచనములను విని, భయములేని వాడై రణమునకు సన్నద్ధుడై, తండ్రి కి ప్రదక్షిణము చేసెను." ||48.16||

||శ్లోకము 48.17||

తత స్తైః స్వగణైరిష్టైరింద్రజిత్ ప్రతిపూజితః|
యుద్దోద్దతః కృతోత్సాహః సంగ్రామం ప్రత్యపద్యత ||48.17||

స|| తతః యుద్ధోద్ధతః ఇంద్రజిత్ ఇష్టైః తైః స్వగణైః ప్రతిపూజితః కృతోత్సాహః సంగ్రామం ప్రతిపద్యత ||

గోవిన్దరాజ టీకాలో - యుద్ధోద్ధతః కృతోత్సాహః

|| శ్లోకార్థములు||

తతః యుద్ధోద్ధతః ఇంద్రజిత్ -
అప్పుడు యుద్ధోత్సాహముతో తయారైన ఇంద్రజిత్
ఇష్టైః తైః స్వగణైః ప్రతిపూజితః -
తన గణములచేత తనవారిచే పూజింపబడి
కృతోత్సాహః సంగ్రామం ప్రతిపద్యత -
ఉత్సాహము కలవాడై యుద్ధమునకు బయలు దేరెను

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"అప్పుడు యుద్ధోత్సాహముతో తయారైన ఇంద్రజిత్తు, తనవారిచే పూజింపబడి ఉత్సాహము కలవాడై యుద్ధమునకు బయలు దేరెను." ||48.17||

||శ్లోకము 48.18||

శ్రీమాన్పద్మపలాశాక్షో రాక్షసాధిపతేః సుతః|
నిర్జగామ మహాతేజాః సముద్ర ఇవ పర్వసు||48.18||

స||శ్రీమాన్ పద్మపలాశాక్షః మహాతేజాః రాక్షసాధిపతేః సుతః పర్వసు సముద్రః ఇవ నిర్జగామ||

|| శ్లోకార్థములు||

శ్రీమాన్ పద్మపలాశాక్షః -
శ్రీమంతుడు పద్మరేకుల వంటి కళ్ళు గలవాడు
మహాతేజాః రాక్షసాధిపతేః సుతః -
మహాతేజము గలవాడు రాక్షసాధిపతి పుత్రుడు అగు ఇంద్రజిత్తు
పర్వసు సముద్రః ఇవ -
పర్వ దినములలో ఉండు సముద్రమువలె ఉప్పొంగుతూ
నిర్జగామ - (యుద్ధమునకు) వెడలెను

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"శ్రీమంతుడు పద్మరేకుల వంటి కళ్ళు గలవాడు మహాతేజము గలవాడు రాక్షసాధిపతి పుత్రుడు అగు ఇంద్రజిత్తు పర్వ దినములలో ఉండు సముద్రమువలె ఉప్పొంగుతూ యుద్ధమునకు వెడలెను." ||48.18||

||శ్లోకము 48.19||

స పక్షిరాజోపమతుల్యవేగైః వ్యాళైశ్చతుర్భిః సితతీక్ష్ణదంష్ట్రైః|
రథం సమాయుక్త మసంగవేగం సమారురోహేంద్రిజిదింద్ర కల్పః||19||

స||ఇంద్రకల్పః సః ఇంద్రజిత్ పక్షిరాజ ఉపమ తుల్యవేగైః సితతీక్ష్ణదంష్ట్రైః చతుర్భిః వ్యాఘైః సమాయుక్తం అసహయవేగం రథం సమారురోహ||

|| శ్లోకార్థములు||

ఇంద్రకల్పః సః ఇంద్రజిత్ -
ఇంద్రునివంటి ఆ ఇంద్రజిత్తు
పక్షిరాజ ఉపమ తుల్యవేగైః -
గరుత్మంతునితో సమానమైన వేగము కల
సితతీక్ష్ణదంష్ట్రైః - వాడి అయిన కోరలుగల
చతుర్భిః వ్యాఘైః సమాయుక్తం -
నాలుగు వ్యాఘ్రములచేత లాగబడిన
అసహయవేగం రథం సమారురోహ -
అతి వేగముగా పోవు రథమును ఎక్కెను

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"ఇంద్రునివంటి ఆ ఇంద్రజిత్తు, గరుత్మంతునితో సమానమైన వేగము కల , వాడి అయిన కోరలుగల నాలుగు వ్యాఘ్రములచేత లాగబడిన అతి వేగముగా పోవు రథమును ఎక్కెను." ||48.19||

||శ్లోకము 48.20||

స రథీ ధన్వినాం శ్రేష్ఠః శస్త్రజ్ఞోఽస్త్రవిదాం వరః|
రథేనాభియయౌ క్షిప్రం హనుమాన్యత్ర సోఽభవత్||20||

స||రథీ ధన్వినాం శ్రేష్ఠః శస్త్రజ్ఞః అస్త్రవిదాం వరః రథేన క్షిప్రం రథేన యత్ర హనుమాన్ అభవత్ శీఘ్రం అభియయౌ ||

|| శ్లోకార్థములు||

రథీ - రథము ఎక్కిన
ధన్వినాం శ్రేష్ఠః -
ధనస్సు ధరించినవారిలో శ్రేష్ఠుడు,
శస్త్రజ్ఞః అస్త్రవిదాం వరః -
శస్త్రవిద్యా పారంగతుడూ, అస్త్రవిధ్యలు నేర్చిన వారిలో శ్రేష్ఠుడు
క్షిప్రం యత్ర హనుమాన్ అభవత్ -
వెంటనే త్వరగా హనుమంతుడు ఎచట ఉండెనో
శీఘ్రం రథేన అభియయౌ -
త్వరగా రథములో అచటికి పోయెను

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"ఆ రథము ఎక్కి ధనస్సు ధరించిన శ్రేష్ఠుడు, శస్త్రవిద్యా పారంగతుడూ, అస్త్రవిధ్యలు నేర్చిన వారిలో శ్రేష్ఠుడు త్వరగా రథములో హనుమంతుడు ఎచట ఉండెనో అచటికి పోయెను." ||48.20||

||శ్లోకము 48.21||

స తస్య రథ నిర్ఘోషం జ్యాస్వనం కార్ముకస్య చ|
నిశమ్య హరివీరోఽసౌ సంప్రహృష్టతరోఽభవత్||48.21||

స|| సః అసౌ హరివీరః తస్య రథ నిర్ఘోషం జ్యాస్వనం కార్ముకస్య చ నిశమ్య సంప్రహృష్ఠతరః అభవత్ ||

|| శ్లోకార్థములు||

సః అసౌ హరివీరః - ఆ కపిప్రవరుడు
తస్య రథ నిర్ఘోషం - అతని రథఘోషలను
జ్యాస్వనం కార్ముకస్య చ నిశమ్య -
ధనస్సులాగిన శబ్దములను విని
సంప్రహృష్ఠతరః అభవత్ -
మరింత సంతోషము కలవాడయ్యెను
||శ్లోకతాత్పర్యము||

"ఆ కపిప్రవరుడు అతని రథఘోషలను , ధనస్సులాగిన శబ్దములను విని మరింత సంతోషము కలవాడయ్యెను." ||48.21||

||శ్లోకము 48.22||

సుమహచ్చాపమాదాయ శితశల్యాంశ్చ సాయకాన్|
హనుంమంత మభిప్రేత్య జగామ రణపండితః||48.22||

స|| రణపండితః సుమహత్ చాపం శితశల్యాన్ సాయకాన్ ఆదాయ హనుమంతమ్ అభిప్రేత్య జగామ||

|| శ్లోకార్థములు||

రణపండితః సుమహత్ చాపం -
రణములో పండితుడు మహత్తరమైన ధనస్సు
శితశల్యాన్ సాయకాన్ ఆదాయ -
వాడి అయిన శరములను తీసుకొని
హనుమంతమ్ అభిప్రేత్య జగామ -
హనుమంతుని ఎదురుకొనుటకు సిద్ధపడెను

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"రణములో పండితుడు వాడి అయిన శరములను మహత్తరమైన ధనస్సు తీసుకొని హనుమంతుని ఎదురుకొనుటకు సిద్ధపడెను." ||48.22||

||శ్లోకము 48.23||

తస్మింస్తతః సంయతి జాతహర్షే రణాయ నిర్గచ్ఛతి బాణపాణౌ|
దిశశ్చ సర్వాః కలుషాబభూవుః మృగాశ్చ రౌద్రా బహుదా వినేతుః||48.23||

స|| తతః సంయతి జాతహర్షేః తస్మిన్ చాపాణౌ రణాయ నిర్గచ్ఛతి సర్వాః దిశః కలుషాః బభూవుః | రౌద్రాః మృగాశ్చ బహుధా వినేదుః||

|| శ్లోకార్థములు||

తతః సంయతి జాతహర్షేః -
సమరోత్సాహ జనిత సంతోషము కలవాడై
తస్మిన్ చాపాణౌ రణాయ నిర్గచ్ఛతి -
ధనస్సు చేతిలో పట్టుకొని రణమునకు వెళ్ళగానే
సర్వాః దిశః కలుషాః బభూవుః -
అన్ని దిశలు కలుషిత మయ్యెను
రౌద్రాః మృగాశ్చ బహుధా వినేదుః-
రౌద్రమైన మృగములు వికృతమైన స్వరముతో అరవసాగెను

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"సమరోత్సాహ జనిత సంతోషము కలవాడై ధనస్సు చేతిలో పట్టుకొని రణమునకు వెళ్ళగానే అన్ని దిశలు కలుషిత మయ్యెను. రౌద్రమైన మృగములు వికృతమైన స్వరముతో అరవసాగెను." ||48.23||

||శ్లోకము 48.24||

సమాగతాః తత్ర తు నాగయక్షా మహర్షయశ్చక్రచరాశ్చ సిద్ధాః|
నభః సమావృత్య చ పక్షి సంఘా వినేదురుచ్చైః పరమ ప్రహృష్టాః||48.24||

స|| తత్ర సమాగతాః నాగయక్షాః చక్రచరాః మహర్షయః సిద్ధాః చ నభః సమావృత్య పరమ ప్రహృష్టాః |పక్షి సంఘాశ్చ ఉచ్చైః వినేదుః||

|| శ్లోకార్థములు||

నాగయక్షాః చక్రచరాః మహర్షయః సిద్ధాః చ -
నాగులు యక్షులు మహర్షులు సిద్ధులు కూడా
పరమ ప్రహృష్టాః తత్ర సమాగతాః -
అక్కడ అతి సంతోషముతో గుమిగూడిరి
పక్షి సంఘాశ్చనభః సమావృత్య-
పక్షి సంఘములు కూడా ఆకాశములో గుమిగూడి
ఉచ్చైః వినేదుః -
గట్టిగా అరవసాగినవి

||శ్లోకతాత్పర్యము||

" నాగులు యక్షులు మహర్షులు సిద్ధులు అమిత సంతోషముతో అకడ గుమిగూడిరి. పక్షి సంఘములు కూడా ఆకాశములో గుమిగూడి గట్టిగా అరవసాగినవి." ||48.24||

||శ్లోకము 48.25||

ఆయాంతం స రథం తూర్ణమింద్రజితం కపిః|
నిననాదమహానాదం వ్యవర్థత చ వేగవాన్||48.25||

స|| కపిః తూర్ణమ్ ఆయాంతం సరథం ఇంద్రజితం దృష్ట్వా మహానాదం విననాద| వేగవాన్ వ్యవర్ధత చ||

|| శ్లోకార్థములు||

తూర్ణమ్ ఆయాంతం సరథం -
రథములో వేగముగా వచ్చుచున్న
ఇంద్రజితం దృష్ట్వా- ఇంద్రజిత్తుని చూచి
కపిః మహానాదం విననాద -
వానరుడు పెద్ద నాదము చేసెను
వేగవాన్ వ్యవర్ధత చ -
త్వరగా తన కాయమును పెంచెను

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"ఆ వానరుడు రథములో వేగముగా వచ్చుచున్న ఇంద్రజిత్తుని చూచి పెద్ద నాదము చేసెను. త్వరగా తన కాయమును పెంచెను." ||48.25||

||శ్లోకము 48.26||

ఇంద్రజిత్తు రథం దివ్యమాస్థితః చిత్రకార్ముకః|
ధనుర్విష్ఫారయామాస తటిదూర్జితనిస్స్వనమ్||48.26||

స||ఇంద్రజిత్ తు దివ్యం రథం ఆస్థితః చిత్రకార్ముకః తటిదూర్జితనిఃస్వనమ్ ధనుః విష్ఫారయామాస||

|| శ్లోకార్థములు||

ఇంద్రజిత్ తు దివ్యం రథం ఆస్థితః -
ఆ దివ్యమైన రథముపై నున్న ఇంద్రజిత్తు కూడా
చిత్రకార్ముకః - విచిత్రమైన ధనస్సుతో
తటిదూర్జిత నిఃస్వనమ్ -
విద్యుత్కాన్తితో వచ్చు మేఘముల ధ్వనిలాంటి ధ్వనిని
ధనుః విష్ఫారయామాస -
ధనుష్టంకారముతో చేసెను

||శ్లోకతాత్పర్యము||

" ఆ దివ్యమైన రథముపై నున్న ఇంద్రజిత్తు కూడా తన అద్భుతమైన ధనస్సు చేతబట్టి ధనస్సుతో ధనుష్ఠంకారము చేసెను." ||48.26||

||శ్లోకము 48.27||

తతః సమేతావతి తీక్ష్ణవేగౌ
మహాబలౌ తౌ రణనిర్విశంకౌ|
కపిశ్చ రక్షోధి పతేశ్చ పుత్త్రః
సురాసురేంద్రావివ బద్ధవైరౌ||48.27||

స|| తతః అతితీక్ష్ణవేగౌ మహాబలౌ రణనిర్విశంకౌ తౌ కపిః చ రక్షోధిపతేః తనుశ్చ బద్ధవైరౌ సురాసురేంద్రావివ సమేతౌ||

||శ్లోకార్థములు||

తతః అతితీక్ష్ణవేగౌ -
అప్పుడు తీక్ష్ణవేగము కలవారు
మహాబలౌ రణనిర్విశంకౌ -
రణభయము లేని మహాబలులు
తౌ కపిః చ రక్షోధిపతేః తనుశ్చ -
ఆ వానరుడు రాక్షసాధిపతి కుమారుడు
బద్ధవైరౌ సురాసురేంద్రావివ సమేతౌ -
బద్ధవైరముకల సురాసురులవలె కలిసిరి

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"అప్పుడు తీక్ష్ణవేగము కలవారు మహాబలులు అగు ఆ వానరుడు మరియు రాక్షసాధిపతి సుతుడు, బద్ధవైరులైన ఇంద్రుడు రాక్షసేంద్రులవలె రణమున పోరాడసాగిరి."||48.27||

||శ్లోకము 48.28||

స తస్య వీరస్య మహారథస్య ధనుష్మతః సంయతి సమ్మతస్య|
శర ప్రవేగం వ్యహనత్ప్రవృద్ధః చచార మార్గే పితురప్రమేయే||48.28||

స|| అప్రమేయః సః ప్రవృద్ధః మహారథస్య ధనుష్మతః సంయతి సమ్మతస్య తస్య వీరస్య శరప్రవేగం వ్యహనత్ | పితుః మార్గే చచార||

గోవిన్దరాజ టీకాలో- శరప్రవేగం వ్యహనత్ చచార చేత్ ఇతి అన్వయః।

||శ్లోకార్థములు||

అప్రమేయః సః ప్రవృద్ధః -
అప్రమేయుడు తనశరీరము పెంచుకొనిన వాడు ( అయిన హనుమంతుడు
తస్య వీరస్య మహారథస్య ధనుష్మతః -
ఆ మహారథుడు ధనస్సు ధరించిన వాని యొక్క
సంయతి సమ్మతస్య -
యుద్ధములో ప్రయోగించబడుతున్న
శరప్రవేగం వ్యహనత్ -
శరపరంపరను నిర్వీర్యము చేస్తూ
పితుః మార్గే చచార -
తన పితృమార్గములో సంచరించసాగెను

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"అప్రమేయుడు తనశరీరము పెంచుకొనిన వాడు అయిన హనుమంతుడు మహారథుడు ధనస్సు ధరించిన వాడు ప్రయోగించిన శరపరంపరలను నిర్వీర్యము చేస్తూ, తన తండ్రి మార్గమైన ఆకాశములో తిరగసాగెను." ||48.28||

||శ్లోకము 48.29||

తతః శరానాయతతీ‍క్ష్ణశల్యాన్
సుపత్రిణః కాంచన చిత్ర పుంఖాన్|
ముమోచ వీరః పరవీరహంతా
సుసన్నతాన్ వజ్రనిపాతవేగాన్ ||48.29||

స|| తతః పరవీరహంతా వీరః ఆయతతీక్ష్ణశల్యాన్ సుపత్రిణః కాంచన చిత్రపుంఖాన్ సుసన్నతాన్ వజ్రనిపాతవేగాన్ శరాన్ ముమోచ||

||శ్లోకార్థములు||

తతః పరవీరహంతా వీరః -
అప్పుడు శత్రుసంహారకుడు వీరుడు
ఆయతతీక్ష్ణశల్యాన్ -
పొడుగుగా వాడి అయిన బాణములను
సుపత్రిణః కాంచన చిత్రపుంఖాన్ -
రెక్కలుగల బంగారముతో చేయబడిన,
సుసన్నతాన్ వజ్రనిపాతవేగాన్ -
కొంచెము వంగిన అగ్రభాగము కలవి, వజ్రపాతము వంటి వేగము కలవి
శరాన్ ముమోచ -
బాణములను (హనుమంతుని పై) ప్రయోగించెను

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"అప్పుడు శత్రుసంహారకుడు వీరుడు పొడుగుగా వాడి అయిన రెక్కలుగల బంగారముతో చేయబడిన, కొంచెము వంగిన అగ్రభాగము కలవి, వజ్రపాతము వంటి వేగము కలవి అయిన బాణములను హనుమంతుని పై ప్రయోగించెను." ||48.29||

||శ్లోకము 48.30||

తతస్తు తత్ స్వ్యందననిస్స్వనం చ మృదంగభేరీపటహాస్వనంచ|
నికృష్యమాణస్య చ కార్ముకస్య
నిశమ్య ఘోషం పునరుత్ప్రపాత||48.30||

స|| తతః సః తస్య తత్ స్యందననిఃస్వనం చ మృదంగభేరీపటహస్వనం చ వికృష్యమానస్య కార్ముకస్య ఘోషం నిశమ్య పునః ఉత్పపాత||

||శ్లోకార్థములు||

తతః తస్య - అప్పుడు అతని యొక్క
తత్ స్యందననిఃస్వనం చ -
రథము యొక్క ధ్వని
మృదంగభేరీపటహస్వనం చ -
మృదంగములు భేరిలు పటహముల ధ్వని
వికృష్యమానస్య కార్ముకస్య ఘోషం నిశమ్య-
లాగబడిన ధనస్సు చేసిన ధ్వని విని
సః పునః ఉత్పపాత -
ఆ హనుమంతుడు మరల అకాశములో పైకి ఎగిరెను

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"అప్పుడు హనుమంతుడు రథము యొక్క ధ్వని, మృదంగములు భేరిలు పటహముల ధ్వని, ఆ ఇంద్రజిత్తు ధనస్సుచెసిన ధ్వని, విని అకాశములో ఇంకా పైకి ఎగిరెను."||48.30||

||శ్లోకము 48.31||

శరణామంతరేష్వాశు వ్యవర్తత మహాకపిః|
హరిః తస్యాభిలక్ష్యస్య మోఘయన్ లక్ష్య సంగ్రహమ్||48.31||

స|| మహాకపిః హరిః ఆశు అభిలక్షస్య తస్య లక్ష్యసంగ్రహం మోఘయన్ శరాణాం అంతరేషు వ్యవర్తత||

||శ్లోకార్థములు||

మహాకపిః హరిః ఆశు -
మహాకపి వానరుడు త్వరగా
అభిలక్షస్య తస్య లక్ష్యసంగ్రహం మోఘయన్ -
గురిపెట్టి బాణములు వేయుచున్న అతని గురిని వ్యర్థము చేస్తూ
శరాణాం అంతరేషు వ్యవర్తత -
బాణముల మధ్యలో తిరగసాగెను

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"మహాకపి, లక్ష్యము ఛేదిస్తూ బాణ ప్రయోగములో నిష్ణాతుడైన ఇంద్రజిత్తుయొక్క లక్ష్యసంగ్రహమును వ్యర్థము చేస్తూ, అంతరిక్షములో తిరగసాగెను." ||48.31||

||శ్లోకము 48.32||

శరణామగ్రతస్తస్య పునస్సమభివర్తత
ప్రసార్య హస్తౌ హనుమాన్ ఉత్పపాతానిలాత్మజః||48.32||

స|| అనిలాత్మజః హనుమాన్ తస్య శరాణాం అగ్రతః సమభివర్తత హస్తౌ ప్రసార్య ఉత్పపాత||

||శ్లోకార్థములు||

అనిలాత్మజః హనుమాన్ -
మారుతాత్మజుడైన హనుమంతుడు
తస్య శరాణాం అగ్రతః సమభివర్తత -
అతని శరములకు అందకుండా ముందు సాగుతూ
హస్తౌ ప్రసార్య ఉత్పపాత -
చేతులను చాచి పైకి ఎగిరిపోయెను

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"మారుతాత్మజుడైన హనుమంతుడు అతని శరములకు అందకుండా ముందు సాగుతూ తన చేతులను చాచి పైకి ఎగిరిపోయెను." ||48.32||

||శ్లోకము 48.33||

తా వుభౌ వేగసంపన్నౌ రణకర్మ విశారదౌ|
సర్వభూతమనోగ్రాహి చక్రతుర్యుద్ధ ముత్తమమ్||48.33||

స|| తా వుభౌ రణకర్మ విశారదౌ వేగసంపన్నౌ సర్వభూతమనోగ్రాహి ఉత్తమం యుద్ధం చక్రతుః||

||శ్లోకార్థములు||

తా వుభౌ రణకర్మ విశారదౌ -
వారిద్దరూ రణకర్మలో విశారుదులు
వేగసంపన్నౌ - వేగము కలవారు
సర్వభూతమనోగ్రాహి -
సమస్త భూతములకు మనస్సు హరించే విధముగా
ఉత్తమం యుద్ధం చక్రతుః -
అత్యుత్తమముగా యుద్ధము చేయసాగిరి

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"వారిద్దరూ రణకర్మలో విశారుదులు. వేగము కలవారు. వారు సమస్త భూతములకు మనస్సు హరించే విధముగా యుద్ధము చేయసాగిరి." ||48.33||

||శ్లోకము 48.34||

హనూమతో న వేద రాక్షసోఽన్తరమ్
నమారుతిః తస్య మహాత్మనోఽన్తరమ్ |
పరస్పరం నిర్విషహౌ బభూవతుః
సమేత్య తౌ దేవసమానవిక్రమౌ||48.34||

స|| రాక్షసః హనూమతః అన్తరం న వేద | మారుతిః మహాత్మనః తస్య న | దేవసమానవిక్రమౌ తౌ సమేత్య పరస్పరం నిర్విషహౌ బభూవతుః ||

||శ్లోకార్థములు||

రాక్షసః హనూమతః అన్తరం న వేద -
రాక్షసునకు హనుమంతుని అంతు తెలియుటలేదు
మారుతిః మహాత్మనః తస్య న -
మారుతికి కూడా ఆ రాక్షసుని అంతు తెలియుటలేదు
దేవసమానవిక్రమౌ తౌ సమేత్య -
దేవసమాన విక్రమము గల వారిద్దరూ కలిసి
పరస్పరం నిర్విషహౌ బభూవతుః -
ఒకరికొకరు లొంగకుండా యుద్ధము చేయసాగిరి.

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"రాక్షసునకు హనుమంతుని అంతు తెలియుటలేదు. మారుతికి కూడా ఆ రాక్షసుని అంతు తెలియుటలేదు. దేవసమాన విక్రమము గల వారిద్దరూ ఒకరికొకరు లొంగకుండా యుద్ధము చేయసాగిరి." ||48.34||

||శ్లోకము 48.35||

తతస్తు లక్ష్యే స విహన్యమానే శరేష్వమోఘేషు చ సంపతత్సు|
జగామ చింతాం మహతీం మహాత్మా సమాధి సంయోగ సమాహితాత్మా||48.35||

స|| తతః లక్ష్యే విహన్యమానే అమోఘేషు శరేషు సంపతత్సు మహాత్మా సమాధిసంయోగసమాహితాత్మా సః మహతీం చింతం జగామ||

గోవిన్దరాజ టీకాలో- సమాధి సంయోగ సమాహితాత్మ సమ్యగాధీయత ఇతి సమాధిః లక్ష్యం తస్మిన్ సంయోగే శరసంధానే సమాహితాత్మ అప్రమత్త చిత్తః, స మహాత్మా ఇన్ద్రజిత్ మహతీం చిన్తాం జగామ||

||శ్లోకార్థములు||

తతః లక్ష్యే విహన్యమానే -
అప్పుడు లక్ష్యమును సంపాదించని
అమోఘేషు శరేషు సంపతత్సు -
ఆ శరపరంపరను ఏకాగ్రతో వదిలిన
మహాత్మా సమాధిసంయోగసమాహితాత్మా -
ఆ మహత్ముడు అప్రమత్తచిత్తముకలవాడై
సః మహతీం చింతం జగామ -
అతడు మహత్తరమైన ఆలోచనలో పడెను

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"అప్పుడు లక్ష్యమును సంపాదించని ఆ శరపరంపరను ఎకాగ్రతో వదిలిన ఆ మహత్ముడు ఇంద్రజిత్తు అలోచనలో పడెను." ||48.35||

||శ్లోకము 48.36||

తతో మతిం రాక్షసరాజసూనుశ్చకార తస్మిన్ హరివీరముఖ్యే|
అవధ్యతాం తస్య కపేః సమీక్ష్య కథం నిగచ్ఛేదితి నిగ్రహార్థమ్||48.36||

స|| తతః రాక్షసరాజసూనః తస్య కపేః అవధ్యతాం సమీక్ష్య నిగ్రహార్థం కథం నిగచ్ఛేత్ ఇతి తస్మిన్ హరిప్రవీరముఖ్యే మతిం చకార||

||శ్లోకార్థములు||

తతః రాక్షసరాజసూనః -
అప్పుడు ఆ రాక్షసరాజు సుతుడు
తస్య కపేః అవధ్యతాం సమీక్ష్య -
ఈ వానరుడు చంపబడడు అని నిశ్చయించుకొని
నిగ్రహార్థం కథం నిగచ్ఛేత్ ఇతి -
ఇతనిని ఎట్లు బంధించవలెను అని
తస్మిన్ హరిప్రవీరముఖ్యే మతిం చకార -
ఆ వానరుని గురించి ఆలోచించెను.

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"అప్పుడు ఆ రాక్షసరాజు సుతుడు ఈ వానరుడు చంపబడడు అని నిశ్చయించుకొని ఇతనిని ఎట్లు బంధించవలెను అని ఆ వానరుని గురించి ఆలోచించెను."||48.36||

||శ్లోకము 48.37||

తతః పైతామహం వీర స్సఽస్త్రమస్త్రవిదాం వరః|
సందధే సుమహాతేజాః తం హరిప్రవరం ప్రతి||48.37||

స|| తతః వీరః అస్త్రవిదాం వరః సుమహాతేజాః సః హరిప్రవీరం ప్రతి పైతామాహం అస్త్రం సందధే||

||శ్లోకార్థములు||

తతః వీరః అస్త్రవిదాం వరః -
అప్పుడు వీరుడు అస్త్రప్రయోగములో విదుడు
సుమహాతేజాః సః -
మహాతేజము కలవాడు అగు ఇంద్రజిత్తు
హరిప్రవీరం ప్రతి - వానరోత్తముని మీద
పైతామాహం అస్త్రం సందధే -
పితామహుని బ్రహ్మాస్త్రము సంధించెను.

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"అప్పుడు వీరుడు అస్త్రప్రయోగములో విదుడు మహాతేజము కలవాడు అగు ఇంద్రజిత్తు ఆ వానరోత్తముని మీద పితామహుని బ్రహ్మాస్త్రము సంధించెను. " ||48.37||

||శ్లోకము 48.38||

అవధ్యోఽయమితి జ్ఞాత్వా తమస్త్రేణాస్త్రతత్త్వవిత్|
నిజగ్రాహ మహాబాహుః మారుతాత్మజమింద్రజిత్||48.38||

స|| అస్త్రతత్వవిత్ మహాబాహుః ఇంద్రజిత్ అవధ్యః ఇతి జ్ఞాత్వా తం మారుతాత్మజం అస్త్రేణ నిజగ్రాహ||

||శ్లోకార్థములు||

అస్త్రతత్వవిత్ మహాబాహుః ఇంద్రజిత్ -
ఆ అస్త్రముల తత్త్వము ఎరిగిన మహాబాహువులు కల ఇంద్రజిత్తు
అవధ్యః ఇతి జ్ఞాత్వా -
ఆ వానరుడు అవధ్యుడు అని గ్రహించి
తం మారుతాత్మజం అస్త్రేణ నిజగ్రాహ -
మారుతాత్మజుని ఆ అస్త్రముతో బంధించెను.

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"ఆ అస్త్రముల తత్త్వము ఎరిగిన మహాబాహువులు కల ఇంద్రజిత్తు ఆ వానరుడు అవధ్యుడు అని గ్రహించి మారుతాత్మజుని ఆ అస్త్రముతో బంధించెను." ||48.38||

||శ్లోకము 48.39||

తేన బద్ధస్తతోఽస్త్రేణ రాక్షసేన స వానరః|
అభవన్నిర్విచేష్టశ్చ పపాత చ మహీతలే||48.39||

స|| తతః తేన రాక్షసేన అస్త్రేణ బద్ధః సః వానరః నిర్విచేష్టః అభవత్ | సః మహీతలే పపాత||

||శ్లోకార్థములు||

తతః తేన రాక్షసేన అస్త్రేణ బద్ధః -
అప్పుడు ఆ రాక్షసునిచేత ఆ అస్త్రముతో బంధింపబడి
సః వానరః నిర్విచేష్టః అభవత్ -
ఆ వానరుడు చేష్టలు లేని వాడయ్యెను.
సః మహీతలే పపాత -
ఆ వానరుడు భూమిపై పడెను

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"అప్పుడు ఆ రాక్షసునిచేత ఆ అస్త్రముతో బంధింపబడి ఆ వానరుడు చేష్టలు లేని వాడయ్యెను. ఆ వానరుడు భూమిపై పడెను."||48.39||

||శ్లోకము 48.40||

తతోఽథ బుద్ధ్వా స తదాస్త్రబంధం ప్రభోః ప్రభావాత్ విగతాత్మవేగః|
పితామహానుగ్రహమాత్మనశ్చ విచింతయామాస హరిప్రవీరః ||48.40||

స|| తతః అథ సః హరిప్రవీరః తత్ అస్త్రబంధం బుద్ధ్వా ప్రభోః విగతాత్మ వేగః ఆత్మనః పితమహానుగ్రహం విచింతయామాస||

||శ్లోకార్థములు||

తతః అథ సః హరిప్రవీరః -
అప్పుడు ఆ హరిశ్రేష్ఠుడగు వానరుడు
తత్ అస్త్రబంధం బుద్ధ్వా ప్రభోః -
ఆ బంధించిన ప్రభువుయొక్క అస్త్రము యొక్క ప్రభావము తెలిసికొని
విగతాత్మ వేగః - వేగము లేనివాడై
ఆత్మనః పితమహానుగ్రహం విచింతయామాస -
తనలో బ్రహ్మదేవుడిచ్చిన అనుగ్రహము గురించి ఆలోచించసాగెను.

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"అప్పుడు ఆ వానరుడు ఆ బంధించిన అస్త్రము యొక్క ప్రభావము తెలిసికొని వేగము లేనివాడై తనలో బ్రహ్మదేవుడిచ్చిన అనుగ్రహము గురించి ఆలోచించసాగెను." ||48.40||

||శ్లోకము 48.41||

తతః స్వాయంభువైర్మంత్రైః బ్రహ్మాస్త్రమభిమంత్రితమ్|
హనుమాంశ్చింతయామాస వరదానం పితామహత్||41||

స|| తతః హనుమాన్ స్వాయంభువైః మంత్రైః అభిమంత్రం బ్రహ్మాస్త్రం పితామహాత్ వరదానం చింతయామాస||

రామటీకాలో - స్వాయంభువైః స్వయంభూదైవతాకైః మన్త్రైః అభిమంత్రితం బ్రహ్మాస్త్రం పితామహత్ వరదానం చ చిన్తయామాస।

||శ్లోకార్థములు||

తతః హనుమాన్ - అప్పుడు హనుమంతుడు
స్వాయంభువైః మంత్రైః అభిమంత్రం బ్రహ్మాస్త్రం -
స్వయంభూయొక్క మంత్రముచే అభిమంత్రించబడిన బ్రహ్మాస్త్రము
పితామహాత్ వరదానం చింతయామాస -
పితామహుడు తనకిచ్చిన వరదానము గురించి ఆలోచించసాగెను

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"అప్పుడు హనుమంతుడు స్వయంభూయొక్క మంత్రముచే అభిమంత్రింఛబడిన బ్రహ్మాస్త్రము, పితామహుడు తనకిచ్చిన వరదానము గురించి ఆలోచించసాగెను." ||48.41||

||శ్లోకము 48.42||

నమేఽస్త్రబంధస్య చ శక్తిరస్తి విమోక్షణే లోకగురోః ప్రభావాత్|
ఇత్యేవ మత్వా విహితోఽస్త్రబంధో మయాఽఽత్మయోనేరసువర్తితవ్యః||42||

స|| లోకగురోః ప్రభావాత్ అస్త్రబంధనస్య విమోక్షణే మే శక్తిః నాస్తి ఇతి ఏవం మత్వా ( ఇదం అస్రమ్) విహితః | ఆత్మయోనేః అస్త్రబంధః మయా అనువర్తితవ్యః||

||శ్లోకార్థములు||

లోకగురోః ప్రభావాత్ -
లోకములగురువు ప్రభావమువలన
అస్త్రబంధనస్య విమోక్షణే -
అస్త్రబంధనము నుంచి విడివడగల శక్తి
మే శక్తిః నాస్తి ఇతి ఏవం మత్వా ( ఇదం అస్రమ్) విహితః-
నాకు లేదు అనుకొని ఇది ప్రయోగించబడినది
ఆత్మయోనేః అస్త్రబంధః మయా అనువర్తితవ్యః -
పితామహునియొక్క అస్త్రబంధము నా చేత అనుసరింపతగును

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"లోకములగురువు ప్రభావమువలన కలిగిన అస్త్రబంధనము నుంచి విడివడగల శక్తి నాకు లేదని అని ప్రయోగింపబడినది. పితామహునియొక్క అస్త్రబంధము నా చేత అనుసరింపతగును ". ||48.42||

||శ్లోకము 48.43||

సవీర్యమస్త్రస్య కపిర్విచార్య పితామహానుగ్రహమాత్మనశ్చ|
విమోక్ష శక్తిం పరిచింతయిత్వా పితామహాజ్ఞామనువర్తతే స్మ||43||

స|| స కపిః అస్త్రస్య వీర్యం విచార్య ఆత్మనః పితమహానుగ్రహం చ విమోక్షణశక్తిం పరిచింతయిత్వా పితామహ ఆజ్ఞాం అనువర్తతే స్మ||

||శ్లోకార్థములు||

స కపిః అస్త్రస్య వీర్యం విచార్య -
ఆ వానరుడు ఆ అస్త్రముయొక్క వీర్యమును గురించి విచారించి
పితమహానుగ్రహం చ - పితామహుని అనుగ్రహమును
ఆత్మనః విమోక్షణశక్తిం పరిచింతయిత్వా -
తనకుగల విమోక్షణ శక్తిని గుర్తు తెచ్చుకొని
పితామహ ఆజ్ఞాం అనువర్తతే స్మ-
పితామహుని అస్త్రమును అనుసరించుటకు నిశ్చయించుకొనెను

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"ఆ వానరుడు ఆ అస్త్రముయొక్క వీర్యమును గురించి విచారించి , తనకు విమోక్షణ శక్తిపై పితామహుని అనుగ్రహమును గుర్తుతెచ్చుకొని, పితామహుని అస్త్రమును అనుసరించుటకు నిశ్చయించుకొనెను." ||48.43||

||శ్లోకము 48.44||

అస్త్రేణాపి హి బద్ధస్య భయం మమ న జాయతే|
పితామహేంద్రాభ్యాం రక్షితస్యానిలేనచ |||44|||

స|| అస్త్రేణాపి బద్ధస్య హి మమ భయం న జాయతే| పితామహేంద్రాభ్యాం అనిలేన చ రక్షితః స్యాత్||

||శ్లోకార్థములు||

అస్త్రేణాపి బద్ధస్య హి -
ఈ అస్త్రముచే బంధింపబడినప్పటికీ
మమ భయం న జాయతే -
నాకు భయము లేకున్నది
పితామహేంద్రాభ్యాం అనిలేన చ -
బ్రహ్మదేవుడు ఇంద్రుడు వాయుదేవులచే నే
రక్షితః స్యాత్ - రక్షింపబడుతున్నాను కాబోలు

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"ఈ అస్త్రముచే బంధింపబడినప్పటికీ నాకు భయము లేకున్నది. బ్రహ్మదేవుడు ఇంద్రుడు వాయుదేవులచే నేను రక్షింపబడుతున్నాను కాబోలు." ||48.44||

||శ్లోకము 48.45||

గ్రహణేచాపి రక్షోభిర్మహాన్మే గుణదర్శనః|
రాక్షసేంద్రేణ సంవాదః తస్మాత్ గృహ్ణంతు మాంపరే||45||

స|| రక్షోభిః గ్రహణే చాపి మే మహత్ గుణదర్శనం రాక్షసేంద్రేణ సంవాదః ( భవేత్) | తస్మాత్ మామ్ పరే గృహ్ణంతు||

||శ్లోకార్థములు||

రక్షోభిః గ్రహణే చాపి -
రాక్షసులచేత బంధింపబడినప్పటికి
మే మహత్ గుణదర్శనం -
నాకు మహత్తరమైన అవకాశము
రాక్షసేంద్రేణ సంవాదః ( భవేత్) -
రాక్షసేంద్రునితో సంవాదము
తస్మాత్ మామ్ పరే గృహ్ణంతు -
అందువలన వారు నన్ను బంధింతురుగాక

||శ్లోకతాత్పర్యము||

" రాక్షసులచేత బంధింపబడి రాక్షసేంద్రునితో మట్లాడు అవకాశము కలుగును. అందువలన వారు నన్ను బంధింతురుగాక". ||48.45||

||శ్లోకము 48.46||

స నిశ్చితార్థః పరవీరహంతా సమీక్ష్యకారీ వినివృత్తచేష్టః|
పరైః ప్రసహ్యాభిగతైర్నిగృహ్య ననాద తైః తైః పరిభర్త్యృమానః||48.46||

స|| పరవీరహంతా సమీక్ష్యకారీ సః నిశ్చితార్థః వినివృత్తచేష్టః ( అభవత్) | అభిగతైః తైః తైః పరైః ప్రసహ్య నిగృహ్య పరిభర్త్సమానః ననాద||

||శ్లోకార్థములు||

పరవీరహంతా సమీక్ష్యకారీ -
శత్రువులను హతమార్చగలవాడు, కార్యములను సమీక్షించి కార్యములను చేయువాడు
సః నిశ్చితార్థః వినివృత్తచేష్టః ( అభవత్)-
నిశ్చయము చేసికొనినవాడై, చేష్టలు ఏమీ లేకుండా ఉండెను
అభిగతైః తైః తైః పరైః ప్రసహ్య -
దగ్గరకు వచ్చి శత్రువులచే బలవంతముగా
నిగృహ్య పరిభర్త్సమానః ననాద -
బంధించి భయపెడుతూ ఉంటే బిగ్గరగా నాదము చేసెను

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"శత్రువులను హతమార్చగలవాడు, కార్యములను సమీక్షించి కార్యములను చేయువాడు, నిశ్చయము చేసికొనినవాడై, చేష్టలు ఏమీ లేకుండా ఉండెను. దగ్గరకు వచ్చి శత్రువులచే బలవంతముగా బంధించి భయపెట్టబడుతూ ఉంటే బిగ్గరగా నాదము చేసెను." ||48.46||

||శ్లోకము 48.47||

తతః తం రాక్షాసా దృష్ట్వా నిర్విచేష్టమరిందమమ్|
బబంధుః శణవల్కైశ్చ ద్రుమచీరైశ్చ సంహతైః||47||

స|| తతః రాక్షసాః అరిందమమ్ తం నిర్విచేష్టమ్ దృష్ట్వా శణవల్కైశ్చ సంహతైః ద్రుమచీరైశ్చ బబంధు||

||శ్లోకార్థములు||

తతః రాక్షసాః - అప్పుడు రాక్షసులు
అరిందమమ్ తం నిర్విచేష్టమ్ దృష్ట్వా -
శత్రువులను నాశనము చేయగల ఆ హనుమంతుడు చేష్టలు లేకుండా వుండుట చూచి
శణవల్కైశ్చ సంహతైః ద్రుమచీరైశ్చ బబంధు -
నారచీరలతో తాళ్లతో మరల బంధించిరి

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"అప్పుడు శత్రువులను నాశనము చేయగల ఆ హనుమంతుడు చేష్టలు లేకుండా వుండుట చూచి ఆ రాక్షసులు హనుమంతుని నారచీరలతో తాళ్లతో మరల బంధించిరి." ||48.47||

||శ్లోకము 48.48||

స రోచయామాస పరైశ్చబంధనమ్ ప్రసహ్యవీరైరభినిగ్రహం చ|
కౌతుహలాన్మాం యది రాక్షసేంద్రో ద్రష్టుంవ్యవస్యేదితి నిశ్చితార్థః||48.48||

స|| రాక్షసేంద్రః మామ్ కౌతుహలాత్ ద్రష్టుం వ్యవస్యేద్యపి ఇతి నిశ్చితార్థః సః పరైః బంధనం వీరైః ప్రసహ్య అభినిగ్రహం చ రోచయామాస||

||శ్లోకార్థములు||

రాక్షసేంద్రః మామ్ కౌతుహలాత్ -
ఆ రాక్షసేంద్రుడు కుతూహలముకొలదీ
ద్రష్టుం వ్యవస్యేద్యపి ఇతి నిశ్చితార్థః -
చూచుటకు వచ్చును అని నిశ్చయము కలవాడై
సః పరైః వీరైః బంధనం -
అతడు శత్రు వీరులచే బంధనము
ప్రసహ్య అభినిగ్రహం చ -
బలవంతముగా లాగబడడము కూడా
రోచయామాస - ఆనందించెను

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"ఆ రాక్షసేంద్రుడు కుతూహలముకొలదీ నన్ను చూచుటకు వచ్చును అని తలచి, నిశ్చయమైన మనస్సు కలవాడై , అతడు శత్రు వీరులచే బంధనము, బలవంతముగా లాగబడడము కూడా ఆనందించెను." ||48.48||

||శ్లోకము 48.49||

స బద్ధస్తేన వల్కేన విముక్తోఽస్త్రేణ వీర్యవాన్|
అస్త్రబంధః స చాన్యాం హి న బంధమనువర్తతే||48.49||

స|| తేన వల్కేన బద్ధః వీర్యవాన్ సః అస్త్రేణ విముక్తః | సః అస్త్రబంధః అన్యం బంధం న అనువర్తతే హి||

||శ్లోకార్థములు||

తేన వల్కేన బద్ధః -
ఆ వల్కలములచేత బంధింపబడిన
వీర్యవాన్ సః అస్త్రేణ విముక్తః -
ఆ వీరుడు ఆ బ్రహ్మాస్త్రమునుండి విడివడెను
సః అస్త్రబంధః - ఆ అస్త్రబంధము
అన్యం బంధం న అనువర్తతే హి -
ఇంకొక బంధనముఉన్నచో తన బంధము విడి పెట్టును

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"ఆ వల్కలములచేత బంధింపబడిన ఆ వీరుడు ఆ బ్రహ్మాస్త్రమునుండి విడివడెను. ఆ అస్త్రబంధము ఇంకొక బంధనముఉన్నచో తన బంధము విడి పెట్టును." ||48.49||

||శ్లోకము 48.50||

అథేంద్రజిత్తు ద్రుమచీరబద్ధం విచర్యవీరః కపిసత్తమం తమ్|
విముక్త మస్త్రేణ జగామ చింతామ్ నాన్యేన బద్ధో హ్యనువర్తతేఽస్త్రమ్||50||

స|| అథ వీరః ఇంద్రజిత్ ద్రుమచీరబద్ధం తం కపిసత్తమం అస్త్రేణ విముక్తం విచార్య చింతాం జగామ | బద్ధః అస్త్రం న అనువర్తతే హి||

||శ్లోకార్థములు||

అథ వీరః ఇంద్రజిత్ -
అప్పుడు ఆ వీరుడు ఇంద్రజిత్తు
ద్రుమచీరబద్ధం అస్త్రేణ విముక్తం-
వల్కలములతో తాళ్లతో కట్టబడి బ్రహ్మాస్త్రమునుండి విడుదలపొందిన
తం కపిసత్తమం విచార్య చింతాం జగామ -
ఆ వానరోత్తముని గురించి విచారించి ఆలోచనలో పడెను
బద్ధః అస్త్రం న అనువర్తతే హి-
బంధింపబడి, అస్త్రము నిర్వీర్యము అయినది

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"అప్పుడు ఆ వీరుడు ఇంద్రజిత్తు వల్కలములతో తాళ్లతో కట్టబడి బ్రహ్మాస్త్రమునుండి విడుదలపొందిన వానరుని చూచి ఆలోచనలో పడెను.బంధింపబడి, అస్త్రము నిర్వీర్యము అయినది." ||48.50||

||శ్లోకము 48.51||

అహో మహత్కార్య కృతం నిరర్థకం న రాక్షసైర్మంత్రగతిర్విమృష్ఠా|
పునశ్చ నాస్త్రే విహతేఽస్త్రమన్యత్
ప్రవర్తతే సంశయితాః స్మ సర్వే||48.51||

స||అహో మహత్ కర్మ నిరర్థకం కృతం | రాక్షసైః మంత్రగతిః న విమృష్టాః | మంత్రే విహతే అన్యత్ అస్త్రం న ప్రవర్తతే | సర్వే సంశయితాః స్మ||

గోవిన్దరాజ టీకాలో- అన్యేన శణవల్కాదినా బద్ధః ( బ్రహ్మ) అస్త్రం న అనువర్తతే। నాస్త్రేణ బద్ధ ఇవ వర్తతే। అహో ఇతి। మన్త్ర గతిః నబ్రహ్మాస్త్ర మన్త్ర పద్ధతిః న విమృష్టా న పర్యాలోచితే (న విచారితా) ఇత్యర్థః। అస్త్రే విహితే బ్రహ్మాస్త్రే ప్రతిహతే అన్యదస్త్రం న ప్రవర్తతే న ప్రభవతీ ఇత్యర్థః।

తిలక టీకాలో- అస్త్రే బ్రహ్మో విహతే పునః అన్యదస్త్రం తదస్త్రప్రయోగానంతరం న ప్రవర్తతే। అతః సర్వే వయం సంశయితాః సంశయిత జయా ఏవ। ముక్తోఽయం సర్వానపి హన్యాదితి భావః।

||శ్లోకార్థములు||

అహో మహత్ కర్మ నిరర్థకం కృతం -
అయ్యో మహత్తరమైన కర్మ నిరర్ధకమైనది.
రాక్షసైః మంత్రగతిః న విమృష్టాః -
ఈ రాక్షసులకు మంత్రవిధానము తెలియదు
మంత్రే విహతే అన్యత్ అస్త్రం న ప్రవర్తతే -
మంత్రమునుంచి విడుదలపొందినచో మరియే మంత్రము పనిచేయదు
సర్వే సంశయితాః స్మ- అన్నీ సంశయావస్థలో పడినవి

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"ఇతర బంధనములు ఉన్నచో బ్రహ్మాస్త్రము బంధించదు. అయ్యో మహత్తరమైన కర్మ నిరర్ధకమైనది. ఈ రాక్షసులకు మంత్రవిధానము తెలియదు. మంత్రమునుంచి విడుదలపొందినచో మరియే మంత్రము పనిచేయదు. అన్నీ సంశయావస్థలో పడినవి కదా".||48.51||

అంటే రాక్షసులు బ్రహ్మాస్త్రముతో బంధింపబడిన హనుమంతుని, మళ్ళీ తాళ్లతో కట్టడముతో, బ్రహ్మాస్త్రము హనుమంతుని వదిలేసింది. అది ఇంద్రజిత్తుకు తెలుసు . అంతే కాదు ఒకసారి బ్రహ్మాస్త్రము నుంచి విడుదలపొందినచో, మరి ఏ మంత్రము పనిచేయదు , అని కూడా తెలిసిన ఇంద్రజిత్తు, అయ్యో, ఏమి చెయ్యాలి అనుకుంటూ సంశయావస్థలో పడతాడు. కాని హనుమకు ఇవి ఏవి పట్టవు.

||శ్లోకము 48.52||

అస్త్రేణ హనుమాన్ ముక్తోనాత్మానమవబుధ్యత|
కృష్యమాణస్తు రక్షోభిః తైశ్చ బంధైర్నిపీడితః||52||

స|| హనుమాన్ ఆత్మానం అస్త్రేణ ముక్తః న అవబుధ్యత | తైః రక్షోభిః కృష్యమాణః బంధైః నిపీడితః న అవబుధ్యత||

||శ్లోకార్థములు||

తైః రక్షోభిః కృష్యమాణః -
ఆ రాక్షసులచేత బంధింపబడిన,
బంధైః నిపీడితః -
బంధములతో బాధింపబడినట్టి
హనుమాన్ ఆత్మానం అస్త్రేణ ముక్తః -
హనుమంతుడు తను బ్రహ్మాస్త్రమునుండి విడివడెను
న అవబుధ్యత - అని తెలిసికొనలేదు

||శ్లోకతాత్పర్యము||

" ఆ రాక్షసులచేత బంధింపబడిన, బంధములతో బాధింపబడినట్టి హనుమంతుడు తను బ్రహ్మాస్త్రమునుండి విడివడెను అని తెలిసికొనలేదు." ||48.52||

||శ్లోకము 48.53||

హన్యమానః తతః క్రూరై రాక్షసైః కాష్టముష్టిభిః|
సమీపం రాక్షసేంద్రస్య ప్రాకృష్యత స వానరః||48.53||

స|| తతః సః వానరః కౄరైః రాక్షసైః కాష్ఠముష్టిభిః హన్యమానః రాక్షసేంద్రస్య సమీపం ప్రాకృష్యత||

||శ్లోకార్థములు||

తతః సః వానరః - అప్పుడు ఆ వానరుడు
కౄరైః రాక్షసైః కాష్ఠముష్టిభిః హన్యమానః -
కౄరులైన ఆ రాక్షసులచేత పిడికలతో పీడింపబడి కర్రలతో కొట్టబడి
రాక్షసేంద్రస్య సమీపం ప్రాకృష్యత -
రాక్షసేంద్రుని సమీపమునకు తీసుకుపోబడెను

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"అప్పుడు ఆ వానరుడు కౄరులైన ఆ రాక్షసులచేత పిడికలతో పీడింపబడి కర్రలతో కొట్టబడి రాక్షసేంద్రుని సమీపమునకు తీసుకుపోబడెను." ||48.53||

||శ్లోకము 48.54||

అథేంద్రజిత్తం ప్రసమీక్ష్యముక్తం అస్త్రేణ బద్ధం ద్రుమచీరసూత్రైః|
వ్యదర్శయత్తత్ర మహాబలమ్ తం హరిప్రవీరం సగణాయ రాజ్ఞే||54||

స|| అథ ద్రుమచీరసూత్రైః బద్ధం తం అస్త్రేణ ముక్తం ప్రసమీక్ష్య ఇంద్రజిత్ మహాబలం తం హరిప్రవీరం తత్ర సగణాయ రాజ్ఞే న్యదర్శయత్||

||శ్లోకార్థములు||

అథ ద్రుమచీరసూత్రైః బద్ధం -
ఆ విధముగా తాళ్లతో కట్టబడిన
అస్త్రేణ ముక్తం తం ప్రసమీక్ష్య -
ఆ బ్రహ్మాస్త్రమునుండి విడుదల అయిన వానిని చూచి
ఇంద్రజిత్ మహాబలం తం హరిప్రవీరం -
మహాబలుడైన ఇంద్రజిత్తు ఆ వానరోత్తముని
తత్ర సగణాయ రాజ్ఞే న్యదర్శయత్ -
రాజునకు రాక్షసగణములకు చూపించెను

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"ఆ విధముగా తాళ్లతో కట్టబడిన, ఆ బ్రహ్మాస్త్రమునుండి విడుదల అయిన వానిని చూచి, మహాబలుడైన ఇంద్రజిత్తు ఆ వానరోత్తముని రాజునకు రాక్షసగణములకు చూపించెను."

||శ్లోకము 48.55||

తం మత్తమివ మాతంగ బద్ధం కపివరోత్తమమ్|
రాక్షసా రాక్షసేంద్రాయ రావణాయ న్యవేదయన్||58.55||

స|| మత్తం మాతంగం ఇవ బద్ధం కపివరోత్తమం తం రాక్షసః రాక్షసేంద్రాయ రావణాయ న్యవేదయత్||

||శ్లోకార్థములు||

మత్తం మాతంగం ఇవ-
మదించిన మాతంగము వలె
బద్ధం కపివరోత్తమం తం -
బంధింపబడిన ఆ వానరోత్తముని
రాక్షసః రాక్షసేంద్రాయ రావణాయ-
రాక్షసుడు రాక్షసాధిపతి అగు రావణునికి
న్యవేదయత్ - సమర్పించెను

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"మదించిన మాతంగము వలె బంధింపబడిన వానరోత్తముని ఆ రాక్షసుడు రాక్షసాధిపతి అగు రావణునికి సమర్పించిరి." ||48.55||

||శ్లోకము 48.56||

కోఽయం కస్య కుతోవాఽత్ర కిం కార్యం కో వ్యపాశ్రయః|
ఇతి రాక్షసవీరాణాం తత్ర సంజజ్ఞిరే కథాః||48.56||

స|| కః అయం| కస్య కుతః వా అత్ర| కిం కార్యం | కః వ్యపాశ్రయః| ఇతి రాక్షవీరాణాం కథాః సంజిజ్ఞిరే||

||శ్లోకార్థములు||

కః అయం - ఇతడు ఎవడు?
కస్య కుతః వా అత్ర - ఎవరివాడు? ఎక్కడినుంచి ఇక్కడికి వచ్చిన వాడు?
కిం కార్యం - ఏ కార్యము కొరకు?
కః వ్యపాశ్రయః - ఇతడి వెనక ఎవరున్నారు?
ఇతి రాక్షవీరాణాం కథాః సంజిజ్ఞిరే - అని రాక్షస వీరులు తమలో తాము అనుకొనిరి

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"ఇతడు ఎవడు? ఎవరివాడు? ఎక్కడినుంచి ఇక్కడికి వచ్చిన వాడు? ఏ కార్యము కొరకు? ఇతడి వెనక ఎవరున్నారు', అని రాక్షస వీరులు తమలో తాము అనుకొనిరి." ||48.56||

||శ్లోకము 48.57||

హన్యతాం దహ్యతాం వాఽపి భక్ష్యతామితి చాపరే|
రాక్షసాః తత్ర సంక్రుద్ధాః పరస్పర మథాఽబ్రువన్||48.57||

స|| అథ అపరే రాక్షసాః సంకృద్ధాః హన్యతామ్ దహ్యతాం చాపి భక్ష్యతాం ఇతి పరస్పరం అబ్రువన్ ||

||శ్లోకార్థములు||

అథ అపరే రాక్షసాః సంకృద్ధాః -
ఇంకా కొంతమంది రాక్షసులు కోపోద్రిక్తులై
హన్యతామ్ దహ్యతాం చాపి -
'హతమార్చండి', 'దహనము చేయండి' అని కూడా
భక్ష్యతాం ఇతి పరస్పరం అబ్రువన్ -
'భక్షించండి' అని ఒకరికొకరు చెప్పుకొనసాగిరి

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"ఇంకా కొంతమంది రాక్షసులు కోపోద్రిక్తులై ఇతనిని 'హతమార్చండి', 'దహనము చేయండి', 'భక్షించండి' అని ఒకరికొకరు చెప్పుకొనసాగిరి."||48.57||

||శ్లోకము 48.58||

అతీత్య మార్గం సహసా మహాత్మా స తత్ర రక్షోఽధిపపాదమూలే|
దదర్శ రాజ్ఞః పరిచారవృద్దాన్ గృహం మహారత్న విభూషితం చ||48.58||

స|| మహాత్మా సః సహసా మార్గం అతీత్య తత్ర రాజ్ఞః మహారత్నవిభూషితం గృహం రక్షోధిపపాదమూలే పరిచారవృద్ధాన్ దదర్శ||

||శ్లోకార్థములు||

మహాత్మా సః సహసా మార్గం అతీత్య-
అ మహాత్ముడు తొందరగా రాజమార్గమును దాటి
తత్ర రాజ్ఞః మహారత్నవిభూషితం గృహం -
ఆ రాజుయొక్క మహారత్నములతో అలంకరింపబడిన రాజగృహమును
రక్షోధిపపాదమూలే పరిచారవృద్ధాన్ దదర్శ-
రాక్షసాధిపుని పాదములవద్ద ఆసీనులైన వృద్ధపరిచారకులను చూచెను

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"అ మహాత్ముడు తొందరగా రాజమార్గమును దాటి ఆ రాజుయొక్క మహారత్నములతో అలంకరింపబడిన రాజగృహమును, రాక్షసాధిపుని పాదములవద్ద ఆసీనులైన వృద్ధపరిచారకులను చూచెను."||48.58||

||శ్లోకము 48.59||

స దదర్శ మహాతేజా రావణః కపిసత్తమమ్|
రక్షోభిర్వికృతాకారైః కృష్యమాణ మితస్తతః||48.59||

స|| మహతేజాః సః రావణః వికృతాకారైః రక్షోభిః ఇతః తతః కృష్యమానం కపిసత్తమం దదర్శ||

||శ్లోకార్థములు||

మహతేజాః సః రావణః - మహాతేజము గల ఆ రావణుడు
వికృతాకారైః రక్షోభిః ఇతః తతః కృష్యమానం -
వికృతాకారముకల రాక్షసులచేత అక్కడికి లాగబడి తీసుకు రాబడిన
కపిసత్తమం దదర్శ - కపిసత్తముని చూచెను

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"మహాతేజము గల ఆ రావణుడు వికృతాకారముకల రాక్షసులచేత అక్కడికి లాగబడి తీసుకు రాబడిన కపిసత్తముని చూచెను". ||48.59||

||శ్లోకము 48.60||

రాక్షసాధిపతిం చాపి దదర్శ కపిసత్తమః|
తేజోబలసమాయుక్తం తపంతమివ భాస్కరమ్||48.60||

స|| కపిసత్తమః చ తేజోబలసమాయుక్తం తపంతం భాస్కరం ఇవ రాక్షసాధిపతిం దదర్శ||

||శ్లోకార్థములు||

కపిసత్తమః చ -
ఆ వానరోత్తముడు కూడా
తేజోబలసమాయుక్తం -
తేజో బలములతో కూడిన
తపంతం భాస్కరం ఇవ -
భాస్కరుని వలె విరాజిల్లు చున్
రాక్షసాధిపతిం దదర్శ -
రాక్షసాధిపతిని చూచెను

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"ఆ వానరోత్తముడు కూడా తేజో బలములతో భాస్కరుని వలె విరాజిల్లు చున్న రాక్షసాధిపతిని చూచెను." ||48.60||

||శ్లోకము 48.61||

సరోషసంవర్తిత తామ్రదృష్టిః దశాననః తం కపిమన్వవేక్ష్య|
అథోపవిష్యాన్ కులశీలవృద్ధాన్ సమాదిశత్తం ప్రతిమంత్రిముఖ్యాన్||61||

|| సః దశాననః రోషసంవర్తితతామ్రదృష్టిః తం కపిం అన్వేక్ష్య అథ ఉపవిష్టాన్ కులశీలబద్ధాన్ మంత్రిముఖ్యాన్ తంప్రతి సమాదిశత్ ||

||శ్లోకార్థములు||

సః దశాననః రోషసంవర్తితతామ్రదృష్టిః -
అ దశాననుడు రోషముతో ఎఱ్ఱబడిన కళ్ళుగలవాడై
తం కపిం అన్వేక్ష్య - ఆ కపిని చూచి
అథ ఉపవిష్టాన్ కులశీలబద్ధాన్ -
అక్కడ ఉపావిశులైన అనుభవశీలులైన
మంత్రిముఖ్యాన్ తంప్రతి సమాదిశత్ -
మంత్రిముఖ్యులను ఆ వానరుని గురించి అడిగెను

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"అ దశాననుడు రోషముతో ఎఱ్ఱబడిన కళ్ళుగలవాడై ఆ కపిని చూచి , ఉపావిశులైన అనుభవశీలులైన మంత్రిముఖ్యులను ఆ వానరుని గురించి అడిగెను." ||48.61||

||శ్లోకము 48.62||

యథాక్రమం తైః స కపిర్విపృష్టః కార్యార్థమర్థస్య చ మూలమాదౌ|
నివేదయామాస హరీశ్వరస్య దూతః సకాశాత్ అహమాగతోఽస్మి||48.62||

స||తైః యథాక్రమం కార్యార్థం అర్ధస్య మూలం విపృష్టః సః కపిః హరీశ్వరస్య సకాశాత్ ఆగతః అస్మి ఇతి నివేదయామాస||

||శ్లోకార్థములు||

తైః యథాక్రమం - వారిచేత యథాక్రమముగా
కార్యార్థం అర్ధస్య మూలం విపృష్టః -
వచ్చినకార్యము దాని మూలము గురించి అడగబడగా
సః కపిః - ఆ వానరుడు
హరీశ్వరస్య సకాశాత్ ఆగతః అస్మి -
కపిరాజు యొక్క కార్యము వలన వచ్చిన వాడను
ఇతి నివేదయామాస - అని పలికెను.

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"వారిచేత యథాక్రమముగా వచ్చినకార్యము దాని మూలము గురించి అడగబడగా ఆవానరుడు " కపిరాజు యొక్క కార్యము వలన వచ్చిన వాడను " అని పలికెను."||48.62||

ఇత్యార్షే శ్రీమద్రామాయణే ఆదికావ్యే వాల్మీకీయే
చతుర్వింశత్ సహస్రికాయాం సంహితాయామ్
శ్రీమత్సుందరకాండే అష్టచత్త్వారింశస్సర్గః ||

|| ఓమ్ తత్ సత్||