|| Om tat sat ||

సుందరకాండ.
అథ ఏకోనపంచాశస్సర్గః||

"విస్మయం పరమం గత్వా", అంటే ఎంతో ఆశ్చర్యపడి అని . రాజ సభలోకి తీసుకు రాబడిన హనుమంతుడు ఆశ్చర్యపడ్డాడన్నమాట. ఎప్పుడన్నా అనుకొనబడనిది చూస్తే ఆశ్చర్యపోతాము. రాజసభలోకి తీసుకురాబడిన హనుమ చూచినది రావణుని. రావణుని చూచి హనుమ ఆశ్చర్యపడ్డాడన్నమాట

ఆ రావణుడు ఎలా వున్నాడో ఈ సర్గలో వింటాము.

ఇక నలభైతొమ్మిదవ సర్గలో శ్లోకాలు అర్థతాత్పర్యాలతో.

||శ్లోకము 49.01||

తతః స కర్మణా తస్య విస్మితో భీమవిక్రమః|
హనుమాన్రోషతామ్రాక్షో రక్షోఽధిపమవైక్షత||49.01||

స|| తతః సః భీమవిక్రమః హనుమాన్ రోషతామ్రాక్షః తస్య కర్మణా విస్మితః రక్షోధిపం అవైక్షత||

రామ టీకాలో - తస్య ఇన్ద్రజితస్య కర్మణావిస్మితః రావణస్య కర్మణా సీతాపహరణక్రియయా క్రోధతామ్రాక్షః।

గోవిన్దరాజ టీకాలో- రావణేనాగన్తవ్యం ఇతి మయా యత్నః కృతః। స తు నీతిజ్ఞ ఆసనస్థ ఏవ ఇన్ద్రజిన్ముఖేన మాం నిబధ్య ఆనీతవాన్ ఇతి ఆనయన కర్మణా జాత విశ్మయ ఇత్యర్థః ।

|| శ్లోకార్థములు||

తతః సః భీమవిక్రమః హనుమాన్ -
అప్పుడు ఆ భయంకరమైన పరాక్రమము గల హనుమంతుడు
రోషతామ్రాక్షః - రోషముతో కూడిన ఎఱ్ఱని కళ్లతో
తస్య కర్మణా విస్మితః- వారి కర్మలచే విస్మితుడై
రక్షోధిపం అవైక్షత- ఆ రాక్షసాధిపతిని చూసెను

|| శ్లోకతాత్పర్యము||

అప్పుడు ఆ భయంకరమైన పరాక్రమము గల హనుమంతుడు రోషముతో కూడిన ఎఱ్ఱని కళ్లతో ఆ రాక్షసాధిపతిని చూసెను. ||49.01||

ఇక్కడ తస్య కర్మణా అన్నపదానికి ఇన్ద్రజితస్య కర్మణా అంటే ఇన్ద్రజితుడు తనని బంధించి తీసుకు రావణుని వద్దకు తీసుకు రావడము పై విస్మయము చెందినవాడు అని - రోషతామ్రాక్షః అన్న పదానికి రావణ సీతాపహరణము వలన క్రోధము వచ్చిన వాడు అని చెప్పవచ్చు

||శ్లోకము 49.02||

భ్రాజమానం మహార్హేణ కాంచనేన విరాజతా |
ముక్తజాలావృతే నాథ మకుటేన మహాద్యుతిమ్ ||49.02||

స|| మహార్హేణ కాంచనేన విరాజితా అథ ముక్తాజాలవృతేనముకుటేన భ్రాజమానం మహాద్యుతిమ్||

|| శ్లోకార్థములు||

మహార్హేణ కాంచనేన విరాజితా -
మేలిమి బంగారముతో చేయబడిన
అథ ముక్తాజాలవృతేన ముకుటేన భ్రాజమానం -
ముత్యములచే పొదగబడిన కిరీటమును ధరించి వెలిగిపోతున్న
మహాద్యుతిమ్ -
అత్యంత తేజస్సుతో వెలిగిపోతున్న ( రావణుని చూచెను)

|| శ్లోకతాత్పర్యము||

"మేలిమి బంగారముతో చేయబడిన ముత్యములచే పొదగబడిన కిరీటమును ధరించి యున్నదెదీప్యమానముగా వెలిగిపోతున్న ( రావణుని చూచెను) ." ||49.02||

||శ్లోకము 49.03||

వజ్రసంయోగసంయుక్తై ర్మహర్హమణివిగ్రహైః |
హైమై రాభరణైశ్చిత్రై ర్మనసేవ ప్రకల్పితైః ||49.03||

స|| వజ్రసంయోగ సంయుక్తైః మహార్హమణివిగ్రహైః మనసా ప్రకల్పితైరివ చిత్రైః హేమైః ఆభరణైః ||

|| శ్లోకార్థములు||

వజ్రసంయోగ సంయుక్తైః - వజ్రములతో కూడిన
మహార్హమణివిగ్రహైః - మణులతో కూడిన
మనసా ప్రకల్పితైరివ - మనసా నిర్మితమైనట్లున్న
చిత్రైః హేమైః ఆభరణైః-
చిత్రవిచిత్రమైన బంగారు ఆభరణములతో ( భాసించు చుండెను)

|| శ్లోకతాత్పర్యము||

"వజ్రములతో కూడిన మణులతో కూడిన మనసా నిర్మితమైన చిత్రవిచిత్రమైన ఆభరణములను ధరించి ( భాసించు చుండెను)" .||49.03||

||శ్లోకము 49.04||

మహర్హక్షౌమసంవీతం రక్తచందనరూషితం |
స్వనులిప్తం విచిత్రాభిర్వివిధాభిశ్చ భక్తిభిః ||49.04||

స|| మహార్హక్షౌమ సంవీతం రక్తచందన రూషితం విచిత్రాభిః వివిధాబిశ్చ భక్తిభిః స్వానులిప్తం ||

|| శ్లోకార్థములు||

మహార్హక్షౌమ సంవీతం -
అతి మూల్యమైన పట్టు వస్త్రములను ధరించి
రక్తచందన రూషితం -
ఎఱ్ఱని చందనము రాసుకొని
విచిత్రాభిః వివిధాబిశ్చ-
విచిత్రమైన అనేక రకముల
భక్తిభిః స్వానులిప్తం -
ఆ భరణములవంటి బొమ్మలు రాసికొని ఉన్న( రావణుని చూచెను)

|| శ్లోకతాత్పర్యము||

"అతి మూల్యమైన పట్టు వస్త్రములను ధరించి , ఎఱ్ఱని చందనము రాసుకొని విచిత్రమైన అనేక రకముల ఆ భరణములవంటి బొమ్మలు రాసికొని ఉన్న ( రావణుని చూచెను)." ||49.04||

||శ్లోకము 49.05||

వివృతైర్దర్శనీయైశ్చ రక్తాక్షైర్భీమదర్శనైః |
దీప్త తీక్ష్ణమహాదంష్ట్రైః ప్రలంబదశనచ్ఛదైః ||49.05||

శిరోభిర్దశభిర్వీరం భ్రాజమానం మహౌజసం |
నానావ్యాళసమాకీర్ణైః శిఖరైరివ మందరమ్ ||49.06||

స|| దర్శనీయైః రక్తాక్షైః భీమదర్శనైః దీప్తతీక్ష్ణమహాదంష్ట్రైః ప్రలంబదసనచ్ఛదైః దశభిః శిరోభిః విచిత్రైః ననావ్యాలసమాకీర్ణైః శిఖరైః మందరం ఇవ భ్రాజమానం మహౌజసం వీరం (దదర్శ)||

రామ టీకాలో- సమస్త పాఠే భ్రాజమానం ఇతి ఉత్తరేణ అన్వయః। నానావ్యాలసమాకీర్ణైః అనేక సర్ప వ్యాప్తైః శిఖరైః మందరమివ ప్రలంబదశనైః దర్శిభిః శిరోభిశ్చ భ్రాజమానం।

|| శ్లోకార్థములు||

దర్శనీయైః భీమదర్శనైః రక్తాక్షైః -
దర్శనీయమైన భయము కలిగించు ఎఱ్ఱని కళ్లతో
దీప్తతీక్ష్ణమహాదంష్ట్రైః -
వెలుగుతూవున్న వాడి దంతములతో
ప్రలంబదసనచ్ఛదైః -
వేలాడుతూ వున్న పెదవులు గల
విచిత్రైః నానావ్యాలసమాకీర్ణైః -
విచిత్రమైన కౄరమృగములతో నిండిన
మందరం ఇవ శిఖరైః -
మందరపర్వత శిఖరములవలె నున్న
దశభిః శిరోభిః - పది తలలతో
భ్రాజమానం - విరాజిల్లు తున్న
మహౌజసం వీరం (దదర్శ)-
మహత్తరమైన ఔజస్సు కల వీరుని (చూచెను)

|| శ్లోకతాత్పర్యము||

"దర్శనీయమైన భయము కలిగించు ఎఱ్ఱని కళ్లతో, వెలుగుతూవున్న వాడి దంతములతో, వేలాడుతూ వున్న పెదవులు గల వాడు. కౄరమృగములతో నిండిన మందరపర్వత శిఖరములవలె నున్న పది తలలతో విరాజిల్లు తున్న మహత్తరమైన ఔజస్సు కల వీరుని చూచెను. " ||49.05,06||

వాడి దంతములు, వేలాడుతూవున్న పెదవులు, పది తలలు అవన్నీ కలిపి పాములతో మృగాలతో కూడిన మందరపర్వతములోని శిఖరములవె ఉన్నాయి అని ఉపమానము.

||శ్లోకము 49.07||

నీలాంజనచయప్రఖ్యం హారేణోరసి రాజతా |
పూర్ణ చంద్రాభవక్త్రేన సబలాకమివాంబుదమ్ ||49.07||

స|| నీలాంజనచయప్రఖ్యం ఉరసి రాజతా హారేణ పూర్ణచంద్రాభవ వక్త్రేణ బలాకం అంబుదం ఇవ ||

|| శ్లోకార్థములు||

నీలాంజనచయప్రఖ్యం -
నల్లని కాటుక పర్వతములావున్న
ఉరసి రాజతా హారేణ -
అతని వక్షః స్థలము ముత్యాలహారముచే వెలిగించబడి
పూర్ణచంద్రాభవ వక్త్రేణ -
పూర్ణచంద్రుని పోలిన ముఖము
బలాకం అంబుదం ఇవ -
( ఆ ముత్యాలహారము తో అతడు) నల్లని మేఘములలో కొంగలు ఎగురుతున్నరీతి కనిపించుచుండెను

|| శ్లోకతాత్పర్యము||

నల్లని కాటుక పర్వతములావున్న అతని వక్షః స్థలముపై ముత్యాలహారముచే వెలిగించబడి, పూర్ణచంద్రుని బోలి ముఖముతో, ఆ ముత్యాలహారము తో కూడిన రావణుడు కొంగలతో కూడిన నల్లని మేఘముల వలె నుండెను. ||49.07||

||శ్లోకము 49.08||

బాహుభిర్బద్ధకేయూరైః చందనోత్తమరూషితైః |
భ్రాజమానాంగదైః పీనైః పంచశీర్షైరివోరగైః ||49.08||

స|| బద్ధకేయూరైః చందనోత్తమరుషితైః భ్రాజమానాంగదైః పీనైః పంచశీర్షైః ఉరగైరివ బాహుభిః ||

|| శ్లోకార్థములు||

బద్ధకేయూరైః -
కేయూరములతో కట్టబడిన
చందనోత్తమరుషితైః -
ఉత్తమచందన పూతలతో
భ్రాజమానాంగదైః పీనైః బాహుభిః-
అలరారుతున్న బలిష్ఠమైన బాహువులతో
పంచశీర్షైః ఉరగైరివ -
ఇదు తలలు గల సర్పము వలెనుండెను

|| శ్లోకతాత్పర్యము||

"కేయూరములతో కట్టబడి న బాహువులతో , ఉత్తమచందన పూతలతో అలరారుతున్న అంగములు కల ఆ రావణుడు ఇదు తలలు గల సర్పము వలెనుండెను." ||49.08||

||శ్లోకము 49.09||

మహతి స్ఫాటికే చిత్రే రత్నసంయోగసంస్కృతే |
ఉత్తమాస్తరణాస్తీర్ణే సూపవిష్టం వరాననే ||49.09||

స|| రత్నసంయోగ సంస్కృతే చిత్రే ఉత్తమాస్తరణాస్తీర్ణే శ్ఫాటికే మహతి వరాసనే సూపవిష్టం ||

|| శ్లోకార్థములు||

రత్నసంయోగ సంస్కృతే -
రత్నములతో పొదగబడిన
చిత్రే ఉత్తమాస్తరణాస్తీర్ణే -
రత్నకంబళము మీద వున్న
స్ఫాటికే మహతి వరాసనే -
స్ఫటికముతో కూడిన మహత్తరమైన సైంహాసనముపై
సూపవిష్టం - కూర్చునివున్న ( రావణుని చూచెను)

|| శ్లోకతాత్పర్యము||

రత్నములతో పొదగబడిన రత్నకంబళము మీద వున్న ఉత్తమమైన ఆసనము మీద కూర్చుని ఉన్న (రావణుని చూచెను). ||49.09||

||శ్లోకము 49.10||

అలంకృతాభిరత్యర్థం ప్రమదాభిః సమంతతః|
వాలవ్యజనహస్తాభి రారాత్సముపసేవితమ్||49.10||

స|| అత్యర్థం అలంకృతాభిః వ్యాలవ్యజనహస్తాభిః ప్రమదాభిః సమంతతః ఆరాత్ సముపసేవితం||

|| శ్లోకార్థములు||

అత్యర్థం అలంకృతాభిః-
అత్యంతముగా అలంకరింపబడిన
వ్యాలవ్యజనహస్తాభిః-
వింజామరలు చేతిలో పుచ్చుకొని
ప్రమదాభిః సమంతతః -
సుందరీమణులతో చుట్టబడివున్న
ఆరాత్ సముపసేవితం -
దగ్గరలోనే సేవింపబడుతున్న
( రావణుని చూచెను)

|| శ్లోకతాత్పర్యము||

అలంకరింపబడిన అత్యంత సుందరీమణులు వింజామరలు చేతిలో పుచ్చుకొని వీచుచూ , సేవింపబడుతున్న ( రావణుని చూచెను) ||49.10||

||శ్లోకము 49.11,12||

దుర్ధరేణ ప్రహస్తేన మహాపార్శ్వేన రక్షసా|
మంత్రిభిర్మంత్రతత్త్వజ్ఞైర్నికుంభేన చ మంత్రిణా||49.11||

సుఖోపవిష్టం రక్షోభిః చతుర్భిః బలదర్పితైః |
కృత్స్నః పరివృతోలోకః చతుర్భిరివసాగరైః ||49.12||

స|| దుర్ధరేణ ప్రహస్తేన రక్షసా మహాపార్శ్వేన మంత్రిణా నికుంభేన మంత్రతత్వజ్ఞైః మంత్రిభిః బలదర్పితైః చతుర్భిః రక్షోభిః సుఖోపవిష్టం చతుర్భిః సాగరైః పరివృతం కృత్స్నం లోకమ్ ఇవ||

|| శ్లోకార్థములు||

దుర్ధరేణ ప్రహస్తేన -
దుర్ధరుడు ప్రహస్తుడు
మహాపార్శ్వేన నికుంభేన రక్షసా మంత్రిణా -
మహాపార్శ్వుడు నికుంభుడు అనబడు రాక్షస మంత్రులు
మంత్రతత్వజ్ఞైః బలదర్పితైః మంత్రిభిః -
మంత్ర తత్వజ్ఞులు బలగర్వముతో కూడిన మంత్రులచేత
చతుర్భిః రక్షోభిః సుఖోపవిష్టం -
నలుగురు రాక్షసులతో సుఖముగా పరివేష్టితుడైన
చతుర్భిః సాగరైః పరివృతం -
నాలుగు సముద్రములతో చుట్టబడిన
కృత్స్నం లోకమ్ ఇవ -
సమస్త భూమండలము వలె నుండెను

|| శ్లోకతాత్పర్యము||

దుర్ధరుడు ప్రహస్తుడు మహాపార్శ్వుడు నికుంభుడు అనబడు నలుగురు బలదర్పిత రాక్షసులు మంత్రులు తత్వజ్ఞులు చే సుఖముగా పరివేష్టింపబడిన రావణుడు నాలుగు సముద్రములతో ఆవృతమైవున్న భూమండలము వలె ఉండెను. ||49.11,12||

||శ్లోకము 49.13||

మంత్రిభిర్మంత్రతత్త్వజ్ఞై రన్యైశ్చ శుభబుద్ధిభిః |
అన్వాస్యమానం రక్షోభిః సురైరివ సురేశ్వరమ్ ||49.13||

స|| మంత్ర తత్వజ్ఞైః శుభబంధుభిః మంత్రిభిః అన్యైః రక్షోభిః సురైః సురేశ్వరం ఇవ అన్వాస్యమానం ||

|| శ్లోకార్థములు||

మంత్ర తత్వజ్ఞైః శుభబుద్ధిభిః -
మంత్ర తత్వజ్ఞులు శుభము కోరు బుద్ధిమంతులు
మంత్రిభిః అన్యైః రక్షోభిః -
మంత్రులు ఇతర రాక్షసులచే (పరివేష్టితుడైన)
సురైః అన్వాస్యమానం సురేశ్వరం ఇవ -
సురలచేత సేవింపబడుచున్న సురేశ్వరుని వలె ( కానవచ్చెను)

|| శ్లోకతాత్పర్యము||

"మంత్ర తత్వజ్ఞులు శుభము కోరు బుద్ధిమంతులు, మంత్రులు ఇతర రాక్షసులచే పరివేష్టితుడైన రావణుడు సురలచేత సేవింపబడు సురేశ్వరుని వలె (కానవచ్చెను)."||49.13||

||శ్లోకము 49.14||

అపశ్యత్ రాక్షపతిం హనుమానతితేజసం |
విష్ఠితం మేరుశిఖరే సతోయమివ తోయదమ్ ||49.14||

స|| హనుమాన్ అతితేజసం మేరుశిఖరే విష్ఠితం సతోయం తోయదం ఇవ రాక్షసపతిం అపశ్యత్ ||

|| శ్లోకార్థములు||

హనుమాన్ అతితేజసం -
హనుమంతుడు అతి తేజస్సుకల
మేరుశిఖరే విష్ఠితం -
మేరు శిఖరము మీద నున్న
సతోయం తోయదం ఇవ రాక్షసపతిం -
జలముతో నిండిన మేఘము వలె
అపశ్యత్ -
కానవచ్చిన రావణుని చూచెను

|| శ్లోకతాత్పర్యము||

"హనుమంతుడు అతి తేజస్సుకల రావణుడు సమున్నత సింహాసనము మీద కూర్చుని మేరు శిఖరము మీద నున్న జలముతో నిండిన మేఘము వలె కానవచ్చిన రావణుని చూచెను."||49.14||

||శ్లోకము 49.15||

సతైసంపీడ్యమానోఽపి రక్షోభిర్భీమవిక్రమైః |
విస్మయం పరమం గత్వా రక్షోఽధిపమవైక్షత ||49.15||

స|| సః భీమవిక్రమైః రక్షోభిః సంపీడ్యమానోపి పరమం విస్మయం గత్వా రక్షోధిపం అవైక్షత||

|| శ్లోకార్థములు||

సః భీమవిక్రమైః -
ఆ వానరుడు భయంకరమైన పరాక్రమము గలవారి చే
రక్షోభిః సంపీడ్యమానోపి -
రాక్షసులచేత పీడింపబడినప్పటికీ
పరమం విస్మయం గత్వా -
అతి విస్మయముతో
రక్షోధిపం అవైక్షత -
ఆ రాక్షసాధిపతిని చూచెను

|| శ్లోకతాత్పర్యము||

"ఆ వానరుడు భయంకరమైన పరాక్రమము గల రాక్షసుల చేత పీడింపబడినప్పటికీ అతి విస్మయముతో ఆ రాక్షసాధిపతిని చూచెను." ||49.15||

||శ్లోకము 49.16||

భ్రాజమానం తతో దృష్ట్వా హనుమాన్రాక్షసేశ్వరమ్ |
మనసా చింతయామాస తేజసా తస్య మోహితా ||49.16||

స|| తతః హనుమాన్ భ్రాజమానం తస్య తేజసా రాక్షసేశ్వరం దృష్ట్వా తస్య తేజసా మోహితః మనసా చింతయామాస||

|| శ్లోకార్థములు||

తతః హనుమాన్ -
ఆప్పుడు ఆ హనుమంతుడు
భ్రాజమానం రాక్షసేశ్వరం దృష్ట్వా -
తేజస్సుతో వెలిగిపోతున్న రాక్షసాధిపతిని చూచి
తస్య తేజసా మోహితః -
అతని తేజస్సుతో మోహపడి
మనసా చింతయామాస -
మనస్సులో అలోచించసాగెను.

|| శ్లోకతాత్పర్యము||

"ఆప్పుడు ఆ హనుమంతుడు తేజస్సుతో వెలిగిపోతున్న రాక్షసాధిపతిని చూచి అతని తేజస్సుతో మోహపడి మనస్సులో అలోచించసాగెను." ||49.16||

అలా కనిపిస్తున్న రావణుని, ఒక పక్క రాక్షసులచేత పీడింపబడుతున్నప్పటికీ హనుమంతుడు అతి విస్మయముతో చూశాడుట.

'విస్మయం పరమం గత్వా ' అంటే, అలా అతి విస్మయములో పడి
ఆ హనుమంతుడు తేజస్సుతో వెలిగిపోతున్న రాక్షసాధిపతిని చూచి అతని తేజస్సుతో మోహపడి మనస్సులో అలోచించసాగెను.

||శ్లోకము 49.17||

అహో రూప మహోధైర్య మహోసత్త్వ మహోద్యుతిః|
అహో రాక్షసరాజస్య సర్వలక్షణ యుక్తతా ||49.17||

స||| రాక్షసరాజస్య రూపం అహో| ధైర్యం అహో| సత్త్వం అహో| ద్యుతిః అహో| సర్వలక్షణయుక్తతా అహో ||

|| శ్లోకార్థములు||

రాక్షసరాజస్య రూపం అహో -
అహా ఈ రాక్షసాధిపతికి ఏమి రూపము
ధైర్యం అహో - ఏమి ధైర్యము
సత్త్వం అహో - ఏమి సత్త్వము
ద్యుతిః అహో - ఏమి కాంతి
సర్వలక్షణయుక్తతా అహో -
అన్ని లక్షణములు కలవాడు కదా

|| శ్లోకతాత్పర్యము||

"అహా ఈ రాక్షసాధిపతికి ఏమి రూపము ! ఏమి ధైర్యము ! ఏమి సత్త్వము ! ఏమి కాంతి ! అన్ని లక్షణములు కలవాడు కదా !" ||49.17||

||శ్లోకము 49.18||

యద్యధర్మో న బలవాన్ స్యాదయం రాక్షసేశ్వరః |
స్యా దయం సురలోకస్య సశక్రస్యాపి రక్షితా ||49.18||

స|| అయం బలవాన్ అధర్మః న స్యాత్ యది అయం రాక్షసేశ్వరః సశక్రస్య సురలోకస్యాపి రక్షితా స్యాత్ ||

రామ టీకాలో- అయం బలవాన్ రాక్షసేశ్వరో యద్యధర్మవాన్ న స్యాత్ శక్రస్య ఇత్యాది ప్రాగ్వత్ । అధర్మహతత్వాత్ స్వ ప్రజానామపి నాశక ఏవేతి భావః॥

|| శ్లోకార్థములు||

అయం బలవాన్ రాక్షసేశ్వరః -
ఈ బలవంతుడు అయిన రాక్షసరాజు
అధర్మః న స్యాత్ యది -
ధర్మమునకు విరోధి కాకపోయినచో
సశక్రస్య సురలోకస్యాపి -
ఇంద్రునితో కూడిన సురలోకముకూడా
రక్షితా స్యాత్ - పాలించెడి వాడు కదా

|| శ్లోకతాత్పర్యము||

ఈ బలవంతుడు అయిన రాక్షసరాజు ధర్మమునకు విరోధి కాకపోయినచో, ఇంద్రుని సురలోకముకూడా పాలించువాడయ్యెడివాడు కదా. ||49.18||

||శ్లోకము 49.19||

అస్య క్రూరైర్నృశంసైశ్చ కర్మభిర్లోకకుత్సితైః |
సర్వే బిభ్యతి ఖల్వస్మాల్లోకాః సామరదానవాః ||49.19||
అయం హ్యుత్సహతే క్రుద్ధః కర్తుమేకార్ణవం జగత్ |

స|| క్రూరైః నృశంసైశ్చ లోకకుత్సితైః అస్యకర్మభిః సామరదానవాః సర్వే లోకాః అస్మాత్ బిభ్యతి హి| అయం కృద్ధః జగత్ ఏకార్ణవమ్ కర్తుం ఉత్సహతే హి |

రామ టీకాలో- కృద్ధః అయం జగత్ ఏకార్ణవం కర్తుమ్ ఉత్సహతే సమర్థః భవతి ఇతి।

|| శ్లోకార్థములు||

క్రూరైః నృశంసైశ్చ -
కౄరమైన కర్మలతో
లోకకుత్సితైః అస్యకర్మభిః -
లోకనిందితమైన ఇతని కర్మల వలన
సామరదానవాః సర్వే లోకాః -
అమరులు దానవులు తో కూడిన లోకములన్నీ
అస్మాత్ బిభ్యతి హి -
ఇతనికి భయపడుతున్నాయి.
అయం కృద్ధః జగత్ ఏకార్ణవమ్ -
ఈ కృద్ధుడు ప్రపంచమును సముద్రములో
కర్తుం ఉత్సహతే హి -
ముంచివేయుటకు సమర్థుడు.

|| శ్లోకతాత్పర్యము||

"కౄరమైన కర్మలతో లోకనిందితమైన ఇతని కర్మల వలన అమరులు దానవులు వున్న లోకములన్నీభయపడుతున్నాయి. ఈ కృద్ధుడు ఒక్కడే లోకములను ప్రళయములో ముంచివేయుటకు సమర్థుడు".||49.19||

||శ్లోకము 49.20||

ఇతిచింతాం బహువిధా మకరోన్మతిమాన్ కపిః |
దృష్ట్వా రాక్షసరాజస్య ప్రభావమమితౌజసః ||49.20||

స|| అమితౌజసః రాక్షసరాజస్య ప్రభావం దృష్ట్వా మతిమాన్ హరిః ఇతి బహువిధాం చింతాం అకరోత్ ||

|| శ్లోకార్థములు||

అమితౌజసః రాక్షసరాజస్య -
అమిత ఔజస్సుతో కూడిన రాక్షసరాజు యొక్క
ప్రభావం దృష్ట్వా - ప్రభావము చూచి
మతిమాన్ హరిః -
బుద్ధిమంతుడైన హనుమంతుడు
ఇతి బహువిధాం చింతాం అకరోత్ -
అనేక విధములుగా చింతించెను

|| శ్లోకతాత్పర్యము||

అలాగ రాక్షసరాజు యొక్క అమిత ప్రభావము చూచి బుద్ధిమంతుడైన హనుమంతుడు అనేక విధములుగా చింతించెను. ||49.20||

ఇది ఈ సర్గలో జరిగిన కథ

ఈ విధముగా హనుమంతుడు చూచినవెంటనే మనస్సు చలించి, లేక ఆశ్చర్యపోయి మెచ్చుకొని, ఆ తరువాత వచ్చిన ఆలోచనలతో తన మార్గములో సాగిపోవడము చాలాసార్లు చూస్తాము.

సుందరకాండలో మొదటలోనే వింటాము త్రికూట శిఖరముపై వున్న లంకానగరము అమరావతిలావున్నదని. అలాగే లంకానగరములో సీతాన్వేషణలో వున్న హనుమ లంకానగరము చూచి, ఇది స్వర్గమా దేవలోకమా అని ఆశ్చర్యపోయాడని. రావణుని భార్యలను చూస్తూ వారందరిలో అతనిపై ప్రేమలేనివారు ఎవ్వరూ లేరు అని, బలాత్కారముగా పొందబడినవారు ఎవరూ లేరని వింటాము. రావణుని అనేక విధములుగా పొగడడము వింటాము. రావణుని తేజస్సు పరాక్రమము గురించి వింటాము. పొగిడిన ప్రతిచోటా "అయ్యో ఈ ( సీతాపహరణ) అధర్మానికి వడికట్ట కుండా ఉంటే, ఆ రావణుడు సురలోకానికి కూడా అధిపతి అయివుండేవాడు" అని కూడా వింటాము.

అంటే వాల్మీకి మనకి చెపుతున్నది ఎన్ని సుకృతాలు చేసినా, ఒక అధర్మము చేస్తే దాని ఫలితము అనుభవించవలసినదే, అని మారు మారు చెపుతున్నాడన్న మాట.

ఇత్యార్షే శ్రీమద్రామాయణే ఆదికావ్యే వాల్మీకీయే
చతుర్వింశత్ సహస్రికాయాం సంహితాయామ్
శ్రీమత్సుందరకాండే ఏకోనపంచాశస్సర్గః ||

||ఓమ్ తత్ సత్||