|| Om tat sat ||

సుందరకాండ.
అథ చతుర్థః సర్గః
శ్లోకార్థ తాత్పర్యాలతో

నాలుగవ సర్గ జరిగినది ఇలా చెప్పవచ్చు.

కపిరాజుహితము కోరు ఆ హనుమంతుడు కామరూపిణీ అగు లంకిణిని తన పరాక్రమముతో జయించి శ్రేష్ఠమైన నగరమును ద్వారములేని చోటనుంచి తన ఎడమపాదమును శత్రువుతలపై పెట్టినట్లు లంకానగరము లో ఎడమపాదము ముందు పెట్టి ఆ నగరములో ప్రవేశించెను. అక్కడ అనేకమంది అప్రమత్తమైన రక్షకులగు రాక్షసులను చూచెను. ఆ మహాకపి బంగారుమయమైన ముఖద్వారము గల , పర్వతశిఖరముపైనున్న , తామరపూవులతో కూడియున్నతటాకములతో వున్న, చుట్టబడిన ప్రాకారములతో నున్న రాక్షసాధిపతి భవనమును చూచెను. అపుడు వేలకొలది రాక్షస రక్షకులచే రక్షింపబడుచున్న ఆ రాక్షసాధిపతి గృహమును ఆ మహాకపి రహస్యముగా ప్రవేశించెను.

అది జరిగిన కథ. ఇక శ్లోకార్థములు.

॥శ్లోకము 4.01॥

శ్లో|| స నిర్జిత్య పురీం శ్రేష్ఠాం లఙ్కాం తాం కామరూపిణీ|
విక్రమేణ మహాతేజా హనుమాన్ కపిసత్తమః||1||
అద్వారేణ మహాబాహుః ప్రాకారమభిపుప్లువే |

స|| కపిసత్తమః మహాబాహుః హనుమాన్ తాం లఙ్కాం కామరూపిణీం విక్రమేణ నిర్జిత్య సః అద్వారేణ శ్రేష్ఠాం పురీం ప్రాకారం అభిపుప్లువే ||

॥శ్లోకార్థములు॥

హనుమాన్ కపిసత్తమః మహాబాహుః -
కపిసత్తముడు మాహాబాహువులు కల హనుమ
తాం లఙ్కాం కామరూపిణీం -
ఆ కామరూపిణీ అగు లంకిణిని
విక్రమేణ నిర్జిత్య - పరాక్రమముతో జయించి
సః శ్రేష్ఠాం పురీం -
అతడు శ్రేష్టమైన లంకానగరము యొక్క
అద్వారేణ ప్రాకారం అభిపుప్లువే -
ద్వారములేనిచోట ప్రాకారము దాటి ప్రవేశించెను

॥శ్లోకాతాత్పర్యము॥

ఆ కపిసత్తముడు మహాబాహువు అగు హనుమంతుడు కామరూపిణీ అగు లంకిణిని తన పరాక్రమముతో జయించి శ్రేష్ఠమైన నగరమును ద్వారములేని చోటనుంచిప్రవేశించెను.॥4.01॥

తిలక టీకాలో - శత్రోః పురం గ్రామం వా గృహం ' అద్వారేణ ప్రవిశేత్ శతృవినాశాయ' ఇతి నీతిస్మృతేః '- అంటే శతృనాశనము కొఱకు అద్వారము ద్వారా ప్రవేశించవలెనని నీతి స్మృతిలో చెప్పబడినది అని. ఇక్కడ హనుమ కూడా శతృనాశనము కొఱకు అద్వారము ద్వారా ప్రవేశించెను అన్నమాట.

॥శ్లోకము 4.02॥

ప్రవిశ్య నగరీం లఙ్కాం కపిరాజహితంకరః||2||
చక్రేఽథ పాదం సవ్యం చ శత్రూణాం స తు మూర్థని|

స|| కపిరాజహితం కరః నగరీం లఙ్కాం ప్రవిశ్య సః శత్రూణాం మూర్ధని సవ్యం పాదం చక్రే తు||

॥శ్లోకార్థములు॥

సః కపిరాజహితం కరః - కపిరాజు హితము కోరు అతడు
నగరీం లఙ్కాం ప్రవిశ్య- లంకా నగరము ప్రవేశిస్తూ
శత్రూణాం మూర్ధని - శతృవుల తలపై
సవ్యం పాదం చక్రే తు - తన ఎడమ పాదమును ఉంచెను

॥శ్లోకతాత్పర్యము॥

తా|| కపిరాజుహితము కోరు ఆ హనుమంతుడు తన ఎడమపాదమును శత్రువుతలపై పెట్టినట్లు లంకానగరము లో ( ఎడమపాదము ముందు) పెట్టి ప్రవేశించెను.

గోవిందరాజులవారి రామాయణతిలకలో " అద్వారేణ ప్రవిశేత్ శతృవినాశాయ" అని నీతి శాస్త్రములో చెప్పబడినది అని రాశారు. శత్రువుల గృహములో లేక పురములో ప్రవేశించునప్పుడు శతృవినాశము కొఱకు ముఖ్యద్వారములో కాకుండా ప్రక్కనించి పోవలెను అని నీతిశాస్త్రములో ఉన్నది అని రాశారు.

ఎడమ కాలు ఎందుకు పెట్టాలి? ఆది విశదీకరిస్తూ గోవిందరాజులవారు ఎడమకాలు ముందు పెడితే అది శతృవుల తలపై పెట్టినట్లు అవుతుందని విజయ సూచకమని , అది రాజశాస్త్రము ప్రకారము అని రాశారు. దాని మీద ఇంకా బృహస్పతి చెప్పిన మాట కూడా రాస్తారు.-"ప్రయాణకాలే చ గృహప్రవేశే వివాహకాలేపి దక్షిణాఘ్రిం| కృత్వా అగ్రతః శతృ పురప్రవేశే వామం నిదధ్యాచరణం నృపాలః | " అంటే ప్రయాణము మొదలెట్టినపుడు, వివాహకాలములో గృహప్రవేశము చేసినపుడు, కుడి కాలు ముందు పెట్టాలి. శతృ పురములో ప్రవేశించునపుడు రాజు ఎడమకాలు ముందుపెట్టవలెను అని.

॥శ్లోకము 4.03,04॥

ప్రవిష్ఠ సంపన్నో నిశాయాం మారుతాత్మజః||3||
స మహాపథమాస్థాయ ముక్తపుష్ప విరాజితమ్|
తతస్తు తాం పురీం లఙ్కాం రమ్యాం అభియయౌ కపిః||4||

స|| సత్త్వసంపన్నః సః మారుతాత్మజః నిశాయామ్ ముక్తాపుష్పవిరాజితం మహాపథమ్ ఆస్థాయ ప్రవిష్ఠః|| తతః తాం రమ్యాం నగరీం లఙ్కాం అభియయౌ||

॥శ్లోకార్థములు॥

సత్త్వసంపన్నః సః మారుతాత్మజః
- బలిష్ఠుడైన ఆ మారుతాత్మజుడు
నిశాయామ్ - రాత్రి చీకటిలో
ముక్తాపుష్పవిరాజితం మహాపథమ్ ఆస్థాయ
- ముత్యములతో పుష్పములతో విరాజిల్లు చున్న మహామార్గము చేరి
ప్రవిష్ఠః - ప్రవేసించెను
తతః తాం రమ్యాం నగరీం లఙ్కాం -
అప్పుడు ఆ రమ్యమైన లంకానగరమును
అభియయౌ - చుట్టూ వెళ్ళెను.

॥శ్లోకతాత్పర్యము॥

ఆ విధముగా ఆ చీకటి రాత్రిలో , బలిష్ఠుడైన ఆ మారుతాత్మజుడు ముత్యములతో పుష్పములతో విరాజిల్లు మహామార్గముచేరి లంకలో ప్రవేశించెను.
అప్పుడు అతడు ఆ రమ్యమైన లంకానగరమును చుట్టూ వెళ్ళెను.

॥శ్లోకము 4.05॥

హసితోత్కృష్ణనినదై స్తూర్యఘోషపురస్సరైః|
వజ్రాంకుశనికాశైశ్చ వజ్రజాలవిభూషితైః||5||
గృహమేఘైః పురీ రమ్యా బభాసే ద్యౌ రివాంబుధైః|

స|| హసితోత్కృష్ట నినదైః తూర్యఘోషపురః సరైః వజ్రాంకుశనికాశైశ్చ వజ్రజాల విభూషితైః మేఘాఇవ గృహైః రమ్యా పురీ అమ్బుదైః ద్యౌః ఇవ బభాసే||

॥శ్లోకార్థములు॥

హసితోత్కృష్ట నినదైః -
నవ్వుల సందడితో నిండిన
తూర్యఘోషపురః సరైః -
వాద్యఘోషలతో నిండిన
వజ్రాంకుశనికాశైశ్చ -
వజ్రములతో అలంకరింపబడిన ప్రతిమలు కల
వజ్రజాలవిభూషితైః -
వజ్రములతో అలంకరింపబడిన జాలలుగల
మేఘాఇవ గృహైః రమ్యా పురీ -
మేఘములవలె నున్న గృహములతో రమ్యముగావున్న ఆ నగరము
అమ్బుదైః ద్యౌః ఇవ బభాసే -
మేఘములతో వున్న ఆకాశములాగ ప్రకాశించెను

॥శ్లోకతాత్పర్యము॥

నవ్వులసందడితో, వాద్యఘోషలతో నిండిన, వజ్రములతో అలంకరింపబడిన గవాక్షములు గల మేఘములను అందుకుంటున్న గృహములతో నున్న ఆ లంకానగరము మేఘములతో ఉన్న ఆకాశములాగ ప్రకాశించెను.

ఇక్కడ వర్ణనలలో విశేషాలు టికాత్రయము ద్వారా ఇంకా బాగా విదితమౌతాయి. రామ తిలక టీకాలో ఇది ఇలా చెప్పబడినది,- హసితానామట్టహాసానాం ఉత్కృష్ట నినదైః మహాస్వనైః;వజ్రనిర్మితైః జాలైః గవాక్షైః పక్షి ప్రవేశనివారక ఆవరణవిశేషైః వా విభూషితైః శోభితైః గృహమేఘైః మేఘాకార గృహైశ్చరమ్యా పురీ అంబరైః అమ్బరవర్తిగృహాకారమేఘైః ద్యౌః ఇవ బభాసే॥

॥శ్లోకము 4.06,7॥

ప్రజజ్వాల తదా లఙ్కా రక్షోగణగృహై శ్శుభైః||6||
సితాభ్రసదృశైశ్చిత్రైః పద్మస్వస్తికసంస్థితైః|
వర్థమాన గృహైశ్చాపి సర్వత స్సువిభూషితా||7||

స|| తతః సితాభ్రసదృశైః శుభైః చిత్రైః పద్మస్వస్థిక సంస్థితైః రాక్షస గణ గృహైః వర్ధమాన గృహైశ్చాపి సర్వతః లఙ్కా సువిభూషితా||

॥శ్లోకార్థములు॥

తతః శుభైః సితాభ్రసదృశైః -
అప్పుడు మంగళకరమైన, తెల్లని మేఘములతో సదృశమైన గృహములతో,
చిత్రైః పద్మస్వస్థిక సంస్థితైః -
చిత్రపటములతో, పద్మము స్వస్తిక చిహ్నములు కల
రాక్షస గణ గృహైః -
రాక్షస గణముల గృహములతో
వర్ధమాన గృహైశ్చాపి -
ఐశ్వర్యము వర్ధిల్లడానికి తగిన గృహములతో
సర్వత లఙ్కా స్సువిభూషితా -
అన్ని చోట్లా లంకానగరము ప్రకాశించుచుండెను

॥శ్లోకతాత్పర్యము॥

(ఆ లంకానగరము) తెల్లని మేఘములతో సమానమైన గృహములతో, శుభకరమైన పద్మాకారము స్వస్తికాకారము గల రాక్షస గణముల గృహములతో, అన్నిచోటలా వర్ధిల్లగల భవనములతో భూషితమై యున్నది.

తిలక టీకాలో వర్ధమాన గ్ిహములను గురించి ఈ విధముగా చెప్పబడినది , - - వర్ధమానగృహైః వర్ధమాననామసంస్థానవత్ గృహైః -'చతుః శాలం చతుర్ద్వారం సర్వతో భద్ర సంజ్ఞితమ్। దక్షిణ ద్వార రహితం వర్ధమానం ధనప్రదమ్ ।ప్రాగ్ద్వారరహితం స్వస్తికాఖ్యం పుత్రధనప్రదమ్ ।ఇత్యుక్తేః॥ ఇవన్నీ గృహములు వృద్ధి చెందడానికి కావలసిన లక్షణములు. అ చిహ్నములు గల ఇళ్ళతో లంకానగరము సీభించుచుండెను అన్నమాట.

॥శ్లోకము 4.08॥

తాం చిత్రమాల్యాభరణాం కపిరాజహితంకరః|
రాఘవార్థం చరన్ శ్రీమాన్ దదర్శచ ననంద చ ||8||

స|| కపిరాజహితం కరః శ్రీమాన్ చిత్రమాల్యాభరణామ్ తాం (పురీమ్) రాఘవార్థమ్ చరన్ దదర్శచ ననంద చ||

॥శ్లోకార్థములు॥

కపిరాజహితం కరః శ్రీమాన్ -
కపిరాజు హితము కోరు
చిత్రమాల్యాభరణామ్ తాం -
చిత్రమైన మాలలతో అలంకరింపబడిన ఆ నగరమును
రాఘవార్థం చరన్-
రాఘవకార్య నిమిత్తమై తిరుగుచూ
దదర్శచ ననంద చ -
చూచెను ఆనందించెను కూడా

॥శ్లోకతాత్పర్యము॥

ఆ కపిరాజు హితము కోరువాడు ( అగు హనుమంతుడు) రాఘవుని కార్యము చేయుటకై తిరుగుచూ ఆ నగరము చూచి ఆనంద పడెను.

॥శ్లోకము 4.09॥

శ్లో|| భవనాద్భవనం గచ్ఛన్ దదర్శ పవనాత్మజః|
వివిధాకృతిరూపాణి భవనాని తతస్తతః||9||

స|| భవనాత్ భవనం గచ్ఛన్ పవనాత్మజః తతః తతః వివిధాకృతి రూపాణి భవనాని దదర్శ||

॥శ్లోకార్థములు॥

భవనాత్ భవనం గచ్ఛన్ -
భవనము నుండి ఇంకొ కభవనము వెళ్ళుచూ
పవనాత్మజః - వాయుపుతృడు
వివిధాకృతి రూపాణి భవనాని దదర్శ -
వివిధరకములైన భవనములు చూచెను

॥శ్లోకతాత్పర్యము॥

ఒక భవనమునుంచి ఇంకో భవనము వెళ్ళుతూ ఆ పవనాత్మజుడు వివిధాకృతిగల భవనములను చూచెను.

॥శ్లోకము 4.10॥

శుశ్రావ మథురం గీతం త్రిస్థానస్వరభూషితమ్ |
స్త్రీణాం మదసమృద్ధానాం దివిచాప్సరసామివ ||10||

స|| (సః) దివి అప్సరసామివ మదసమృద్ధానామ్ స్త్రీణామ్ త్రిస్థాన స్వరభూషితాం మధురం గీతమ్ శుశ్రావ||

॥శ్లోకార్థములు॥

దివి అప్సరసామివ - స్వర్గములో ని అప్సరసలవలె
మదసమృద్ధానామ్ స్త్రీణామ్- మత్తెక్కిన స్త్రీలు
త్రిస్థాన స్వరభూషితాం - మూడు స్థానములుగల స్వరములతో (పాడిన)
మధురం గీతమ్ శుశ్రావ -మధురమైన గీతములను వినెను

॥శ్లోకతాత్పర్యము॥

దేవలోకములోని అప్సరసలవలె ఆ నగర స్త్రీలు మూడు స్థానములుగల స్వరములతో మధురముగా పాడుతున్న పాటలు విన్నాడు.

మూడు స్థానములుగల స్వరములు అంటే - ఉరః కంఠ శిరోరూపస్థాన త్రయ జనిత మన్దమధ్యమతారాస్వన విశేషైః - ఉదరము కంఠము శిరస్సు లో జనించిన మంద మధ్యమ తారా స్వరములు అని అంటారు టికా త్రయములో.

॥శ్లోకము 4.11॥

శుశ్రావ కాఞ్చీనినదం నూపురాణాం చ నిస్స్వనమ్|
సోపాననినదాంశ్చైవ భవనేషు మహాత్మనామ్ ||11||
అస్ఫోటితనినాదాంశ్చ క్ష్వేళితాంశ్చ తతస్తతః|

స|| (సః) మహాత్మనామ్ భవనేషు కాంచీనినదమ్ నూపురాణాం నిస్స్వనమ్ సోపాననినదాంశ్చైవ అస్ఫోటితనినాదాంశ్చ తతః తతః క్ష్వేళితాంశ్చ శుశ్రావ||

॥శ్లోకార్థములు॥

మహాత్మనామ్ భవనేషు - మహాత్ముల భవనములనుండి
కాంచీనినదమ్ - నడుముకట్టిన గజ్జెలసందడి
నూపురాణాం నిస్స్వనమ్ - కాలికి కట్టిన గజ్జెలసందడి
సోపాననినదాంశ్చైవ - సోపానములమీద పాదముల సవ్వడి
అస్ఫోటితనినాదాంశ్చ - తప్పట్ల ధ్వని
తతః తతః క్ష్వేళితాంశ్చ శుశ్రావ - అక్కడక్కడ హాస్యోక్తుల ధ్వని వినబడెను

॥శ్లోకతాత్పర్యము॥

మహాత్ముల భవనములనుంచి కాలికి కట్టిన గజ్జెలసందడి, నడుముకట్టిన గజ్జెల సందడి, అక్కడక్కడ సోపానములమీద పాదముల సవ్వడి, తప్పట్ల ధ్వని, అక్కడక్కడ హాస్యోక్తుల ధ్వని వినబడెను.

॥శ్లోకము 4.12, 13॥

శుశ్రావ జపతాం తత్ర మంత్రాన్ రక్షోగృహేషువై||12||
స్వాధ్యాయనిరతాంశ్చైవ యాతుధానాన్ దదర్శ సః|
రావణ స్తవసంయుక్తాన్ గర్జతో రాక్షసానపి||13||

స|| (సః) తత్ర రక్షోగృహేషు జపతాం మంత్రాన్ శుశ్రావ ||స్వాధ్యాయనిరతాం యాతుధానాన్ చ రావణస్తవ సంయుక్తాన్ గర్జతః రాక్షసాన్ అపి దదర్శ ||

॥శ్లోకార్థములు॥

తత్ర రక్షోగృహేషు -
అక్కడ రాక్షస గృహములనుండి
జపతాం మంత్రాన్ శుశ్రావ -
జపించబడుతున్న మంత్రములను వినెను
స్వాధ్యాయనిరతాం యాతుధానాన్ చ -
తమంతట తామే వేదాధ్యయనము చేయుచున్న
రావణస్తవ సంయుక్తాన్ -
రావణస్తవము చేయుచూ
గర్జతః రాక్షసాన్ అపి దదర్శ -
గర్జించుచున్న రాక్షసులను కూడా చూచెను.

॥శ్లోకతాత్పర్యము॥

అక్కడ రాక్షసుల గృహములనుంచి జపించబడుచున్న మంత్రములను కూడా విన్నాడు. తమంతట తామే వేదాధ్యయనము చేయుచున్న రాక్షసులను చూచెను. అలాగే రావణస్తవము చేయుచూ గర్జించుచున్న వారిని కూడా చూచెను.

॥శ్లోకము 4.14॥

రాజమార్గం సమావృత్య స్థితం రక్షో బలం మహత్|
దదర్శ మధ్యమే గుల్మే రావణస్య చరాన్బహూన్||14||

స|| (సః) మధ్యమే గుల్మే రాజమార్గం సమావృత్య స్థితం మహత్ రక్షోబలం రావణస్య బహూన్ చరాన్ దదర్శ||

॥శ్లోకార్థములు॥

మధ్యమే గుల్మే - నగర మధ్యములో
రాజమార్గం సమావృత్య స్థితం - రాజమార్గములమీద సమీకరింపబడి వున్న
మహత్ రక్షోబలం - మహత్తరమైన రాక్షస బలగమును
రావణస్య బహూన్ చరాన్ దదర్శ - రావణుని యొక్క చారులను చూచెను

॥శ్లోకతాత్పర్యము॥

నగరమధ్యములో రాజమార్గముల మీద మహత్తరమైన రాక్షసుల సైన్యమును , అనేకమంది రావణుని గూఢచారులను కూడా చూచెను.

॥శ్లోకము 4.15॥

దీక్షితాన్ జటిలాన్ ముణ్డాన్ గోఽజినాంబరవాససః|
దర్భముష్టిప్రహరణాన్ అగ్నికుణ్డాయుధాన్ స్తథా||15||

స|| (సః) దీక్షితాన్ జటిలాన్ ముణ్డాన్ గోజీనామ్బరవాససః దర్భముష్టిప్రహారణాన్ తథా అగ్నికుణ్డాయుధాన్ తథా ( దదర్శ)||

॥శ్లోకార్థములు॥

దీక్షితాన్ జటిలాన్ ముణ్డాన్ -
దీక్షలో నున్నవారిని, జటాజూటధారులను, గుండుచేసుకున్నవారిని
గోజీనామ్బరవాససః -
ఎద్దుచర్మము ధరించినవారిని
దర్భముష్టిప్రహారణాన్ తథా -
ధర్భలు చేతులో వుంచుకొనిన వారిని
అగ్నికుణ్డాయుధాన్ తథా - యజ్ఞయాగాదులకు కావలసిన పాత్రలు తీసుకుపోవుచున్న వారిని

॥శ్లోకతాత్పర్యము॥

దీక్షలో నున్నవారిని, జటాజూటధారులను, గోజీనాంబరము వేసికొని , ధర్భలు చేతులో వుంచుకొనిన, యజ్ఞయాగాదులకు కావలసిన పాత్రలు తీసుకుపోవుచున్న బ్రాహ్మణులను చూచెను.

॥శ్లోకము 4.16॥

కూటముద్గరపాణీంశ్చ దణ్డాయుధధరానపి|
ఏకాక్షాన్ ఏకకర్ణాంశ్చ లంబోదరపయోధరాన్||16||

స|| (సః) కూటముద్గరపాణీం చ దండాయుధధరాన్ (రాక్షసాన్) అపి , ఏకాక్షాన్ ఏక కర్ణాం చ లంబోధరాన్ పయోధరాన్ (దదర్శ)||

॥శ్లోకార్థములు॥

కూటముద్గరపాణీం చ - చేతిలో ఇనుపగుదియ ఉన్నవారిని
దండాయుధధరాన్ అపి - అలాగే దండాయుధము కలవారిని
ఏకాక్షాన్ ఏక కర్ణాం చ - ఒకే కన్ను ఉన్నవారిని, ఒకే చెవి వున్నవారిని,
లంబోధరాన్ పయోధరాన్ చ - పెద్దపొట్టగలవారినీ, పెద్ద స్తనములు గలవారినీ
(దదర్శ) - చూచెను

॥శ్లోకతాత్పర్యము॥

చేతిలో ఇనుపగుదియ ఉన్నవారిని, అలాగే దండాయుధము కలవారిని , ఒకే కన్ను ఉన్నవారిని,ఒకే చెవి వున్నవారిని, పెద్దపొట్టగలవారినీ, పెద్ద స్తనములు గలవారినీ చూచెను.

॥శ్లోకము 4.17॥

కరాళాన్ భుగ్నవక్త్రాంచ వికటాన్ వామనాంస్తథా|
ధన్వినః ఖడ్గినశ్చైవ శతఘ్నీ ముసలాయుధాన్||17||

స|| (సః) కరాళాన్ భుఘ్నవక్త్రాం చ వికటాన్ తథా వామనాన్ చ ధన్వినః ఖడ్గినః చ శతఘ్నీ ముసలాయుధాన్ చ (దదర్శ)

॥శ్లోకార్థములు॥

కరాళాన్ భుఘ్నవక్త్రాం చ - భయంకరమైన ముఖము గలవారిని
వికటాన్ తథా వామనాన్ చ - వికృతరూపముగలవారిని, వామనులను
ధన్వినః ఖడ్గినః చ - ధనస్సు ఖడ్గము ధరించిన వారిని,
శతఘ్నీ ముసలాయుధాన్ చ - శతఘ్నులను ముసలాయుధములను ధరించిన వారినీ కూడా ( చూచెను)

॥శ్లోకతాత్పర్యము॥

వికృతరూపముగలవారిని, భయంకరమైన ముఖము గలవారిని, వామనులను, ఖడ్గము ధరించిన వారిని, ధనస్సు, ముసలాయుధములను శతఘ్నులను ధరించిన వారిని కూడా చూచెను.

॥శ్లోకము 4.18॥

పరిఘోత్తమహస్తాంశ్చ విచిత్ర కవచోజ్జ్వలాన్|
నాతిస్థూలాన్ నాతికృశాన్ నాతిదీర్ఘాతిహ్రస్వకాన్||18||

స|| (సః) పరిఘోత్తమహస్తాం చ విచిత్రకవచోజ్జ్వలాన్ న అతిస్థూలాన్ న అతికృశాన్ న అతిదీర్ఘా న అతిహ్రస్వకాన్ (దదర్శ)||

॥శ్లోకార్థములు॥

॥శ్లోకతాత్పర్యము॥

తా|| పరిఘలు లాగ వున్న చేతులు గలవారిని , విచిత్రమైనకవచములు ధరించినవారిని , మరీ స్థూలము కాకుండా మరీ సన్నముగా కాకుండా మరీ పొడుగా కాకుండా మరీ పొట్టిగా కాకుండా ఉన్నవారిని చూచెను.

He saw Rakshasas with hands which are like iron bolts holding wonderful shields, not too fat , not too thin, not too tall or short.

॥శ్లోకము 4.19॥

నాతిగౌరాన్ నాతికృష్ణాన్ నాతికుబ్జాన్న వామనాన్|
విరూపాన్ బహురూపాంశ్చ సురూపాంశ్చ సువర్చసః||19||
ధ్వజీన్ పతాకినశ్చైవ దదర్శ వివిధాయుధాన్

స|| (సః) న అతిగౌరాన్ న అతి కృష్ణాన్ న అతికుబ్జాన్ న వామనాన్ బహురూపాం చ సురూపాం చ సువర్చసః ధ్వజీన్ పతాకినశ్చ వివిధాయుధాన్ దదర్శ||

॥శ్లోకార్థములు॥

న అతిగౌరాన్ న అతి కృష్ణాన్ - మరీ తెల్లగా కాకుండా మరీ నల్లగా కాకుండా
న అతికుబ్జాన్ న వామనాన్ -
మరీ కుబ్జారూపములో లేని వారిని, వామనులు కానివారిని.
బహురూపాం చ సురూపాం చ -
బహువిధములుగా సుందర రూపము గలవారిని
సువర్చసః ధ్వజీన్ పతాకినశ్చ -
మంచి వర్ఛస్సు గలవారిని, ధ్వజములు పతాకములు పట్టుకున్నవారిని
వివిధాయుధాన్ దదర్శ -
అనేక రకములైన ఆయుధములు ధరించిన వారిని

॥శ్లోకతాత్పర్యము॥

మరీ తెల్లగా కాకుండా మరీ నల్లగా కాకుండా మరీ కుబ్జారూపములో లేని వారిని, వామనులను. బహువిధములుగా విరూపము గలవారిని , సుందరరూపము గలవారిని మంచి వర్ఛస్సు గలవారిని, ధ్వజములు పతాకములు పట్టుకున్నవారిని అనేక రకములైన ఆయుధములు ధరించిన వారిని చూచెను.

॥శ్లోకము 4.20, 21॥

శ్లో|| శక్తివృక్షాయుధాంశ్చైవ పట్టిసాశనిధారిణః||20||
క్షేపణీపాశహస్తాంశ్చ దదర్శ స మహాకపిః|
స్రగ్విణస్త్వనులిప్తాంశ్చ వరాభరణ భూషితాన్||21||

స|| సః మహాకపిః శక్తివృక్షాయుధాశ్చైవ పట్టిసాశనిధారిణః క్షేపణీ పాశహస్తాంచ స్రగ్విణస్త్వనులిప్తాంచ వరాభరణ భూషితాన్ దదర్శ||

॥శ్లోకార్థములు॥

సః మహాకపిః - ఆ మహావానరుడు
శక్తివృక్షాయుధాశ్చైవ -
శక్తివృక్షములు ఆయుధముగా ధరించినవారిని
పట్టిసాశనిధారిణః - పట్టిశములు అశనములను పదునైన శూలములను ధరించిన వారిని
క్షేపణీ పాశహస్తాంచ - క్షేపణులను పాశములను చేతిలో ధరించినవారికని
స్రగ్విణస్త్వనులిప్తాంచ - మాలలు ధరించి సుగంధ ద్రవ్యములను రాసుకున్నవారిని
వరాభరణ భూషితాన్ (దదర్శ)- మంచి ఆభరణములు ధరించినవారిని కూడా (చూచెను)

॥శ్లోకతాత్పర్యము॥

తా|| ఆ మహాకపి శక్తివృక్షములు ఆయుధముగా ధరించినవారిని, పట్టిశములు అశనములను పదునైన శూలములను, పాశములను చేతిలో ధరించినవారిని చూచెను. సుగంధ ద్రవ్యములను రాసుకున్నవారిని, మంచి ఆభరణములు ధరించినవారిని కూడా చూచెను.

॥శ్లోకము 4.22॥

శ్లో|| నానావేష సమాయుక్తాన్ యథా స్వైరగతాన్ బహూన్ |
తీక్ష్ణశూలధరాంశ్చైవ వజ్రిణస్య మహాబలాన్||22||

స|| (సః) నానావేషసమాయుక్తాన్ స్వైరగతాన్ యథా బహూన్ తీక్ష్ణశూలధరాం చ వజ్రిణస్య మహాబలాన్ (దదర్శ)||

॥శ్లోకార్థములు॥

నానావేషసమాయుక్తాన్ - అనేక వేషములు ధరించినవారిని
స్వైరగతాన్ యథా - స్వేచ్ఛానుసారము తిరుగుచున్నవారిని
బహూన్ తీక్ష్ణశూలధరాం చ - అలాగే తీక్ష్ణమైన శూలములు పట్టుకోని
వజ్రిణస్య మహాబలాన్ - వజ్రాయుధము పట్టుకొని తిరుగుచున్న మహాబలులను (చూచెను)

॥శ్లోకతాత్పర్యము॥

తా|| అనేక రకములైన వేషములు ధరించినవారిని, తమ స్వేచ్ఛానుసారము తిరుగుచున్నవారిని అలాగే తీక్ష్ణమైన శూలములు పట్టుకోని , వజ్రాయుధము పట్టుకొని తిరుగుచున్న మహాబలులను చూచెను.

॥శ్లోకము 4.23॥

శతసాహస్ర మవ్యగ్ర మారక్షం మధ్యమం కపిః|
రక్షోధిపతినిర్ధిష్ఠం దదర్శాంతఃపురాగ్రతః ||23||

స|| కపిః అన్తఃపుర అగ్రతః రక్షోధిపతినిర్దిష్టం శతసాహస్రం అవ్యగ్రం మధ్యమం ఆరక్షం దదర్శ||

॥శ్లోకార్థములు॥

అన్తఃపుర అగ్రతః - అంతః పురము ముందర
రక్షోధిపతినిర్దిష్టం - రాక్షసరాజు చే ఆజ్ఞాపింపబడిన
శతసాహస్రం అవ్యగ్రం- లక్ష అప్రమత్తులైన
మధ్యమం ఆరక్షం దదర్శ - మధ్యమ శ్రేణి కి చెందిన రక్షకులను
కపిః దదర్శ - ఆ వానరుడు చూచెను.

॥శ్లోకతాత్పర్యము॥

తా|| ఆ కపివరుడు అంతఃపురము ముందు రాక్షసాధిపతిచే ఆజ్ఞాపింపబడి వందలవేల అప్రమత్తమైన మధ్యమ శ్రేణి రక్షకులను చూచెను.

తిలక టీకాలో, - అధిపతినా రావణేన నిర్దిష్టమ్ ఆజ్ఞాపితమ్ అవ్యగ్రం వ్యగ్రతారహితమ్ ారక్షం సమంతాద్రక్షకమ్ మధ్యమం మధ్యకక్షావర్తీ సతసాహస్రం లక్ష సంఖ్యాకమ్ అంతః పురాగ్రతః అంతః పురాగ్రే ప్రాప్తః కపిః దదర్శ; అని రాయబడినది.

॥శ్లోకము 4.24, 25॥

స తదా తద్గృహం దృష్ట్వా మహాహాటకతోరణమ్|
రాక్షసేంద్రస్య విఖ్యాతమద్రి మూర్ధ్ని ప్రతిష్టితమ్||24||
పుండరీకావతంసాభిః పరిఘాభిరలంకృతమ్|
ప్రాకారావృత మత్యంతం దదర్శ స మహాకపిః||25||

స|| సః మహాకపిః మహాహాటకతోరణం అద్రిమూర్ధ్ని ప్రతిష్టితం విఖ్యాతం పుణ్డరీకావతంసాభిః పరిఖాభిః అలంకృతామ్ అత్యన్తం ప్రాకారావృతాం దృష్ట్వా తదా రాక్షసేంద్రస్య తత్ గృహమ్ దదర్శ||

॥శ్లోకార్థములు॥

సః మహాకపిః - ఆ మహాకపి
మహాహాటకతోరణం - బంగారుమయమైన ముఖద్వారమును
అద్రిమూర్ధ్ని ప్రతిష్టితం విఖ్యాతం - పర్వతశిఖరముపై ప్రతిష్టించబడిన , విఖ్యాతిచెందిన
పుణ్డరీకావతంసాభిః - తెల్లని తామరపూవులతో కూడియున్న
పరిఖాభిః అలంకృతామ్ - తటాకములతో అలంకరింపబడిన
అత్యన్తం ప్రాకారావృతం దృష్ట్వా - అన్ని వేపులా చుట్టబడి యున్న ప్రాకారములములను చూచి
తదా రాక్షసేంద్రస్య తత్ గృహమ్ దదర్శ -
అప్పుడు రాక్షస రాజుయొక్క ఆ గృహమును చూచెను

॥శ్లోకతాత్పర్యము॥

పర్వతశిఖరముపై ప్రతిష్టించబడిన బంగారుమయమైన ముఖద్వారమును, తామరపూవులతో కూడియున్నతటాకములతో అలంకరింపబడిన ప్రాకారములను చూచి, అప్పుడు ఆ మహాకపి విఖ్యాతిచెందిన రాక్షసాధిపతి భవనమును చూచెను.

॥శ్లోకము 4.26॥

త్రివిష్ఠపనిభం దివ్యం దివ్యనాద వినాదితమ్|
వాజిఘోషితసంఘుష్టం నాదితంభూషణైస్తథా||26||

స|| మహాకపిః దివ్యం త్రివిష్టపనిభం, దివ్యనాద వినాదితమ్, వాజిహేష్టితసంఘుష్టమ్ తథా భూషణైః నాదితం

॥శ్లోకార్థములు॥

దివ్యం త్రివిష్టపనిభం - దివ్యమైన స్వర్గములావున్న
దివ్యనాద వినాదితమ్ - దివ్యమైన నాద నినాదములతో మ్రోగుచున్న
వాజిహేష్టితసంఘుష్టమ్ - గుఱ్ఱపు సంకిళ్ళతో నిండిన
తథా భూషణైః నాదితం - ఆభరణపు సవ్వడులతో నున్న

॥శ్లోకతాత్పర్యము॥

అది దివ్యమైన స్వర్గములావున్న, దివ్యమైన నాద నినాదములతో మ్రోగుచున్నది. గుఱ్ఱపు సంకిళ్ళతో నిండినది. ఆభరణపు సవ్వడులతో నున్నది.

॥శ్లోకము 4.27॥

రథైర్యానైర్విమానైశ్చ తథా హయగజై శ్శుభైః|
వారణైశ్చ చతుర్దంతై శ్శ్వేతాభ్రనిచయోపమైః ||27||

స|| రథైః యానైః విమానైశ్చ శుభైః హయగజైః శ్వేతాభ్రనిచయోపమైః చతుర్థన్తైః వారణైశ్చ (భూషితం)॥

॥శ్లోకార్థములు॥

రథైః యానైః విమానైశ్చ - రధములు వాహనములు విమానములతో
తథా శుభైః హయగజైః - అలాగే శుభకరమైన గుఱ్ఱములు ఏనుగులు తో నిండిన,
శ్వేతాభ్రనిచయోపమైః - తెల్లని మేఘసముదాయము వంటి
చతుర్థన్తైః వారణైశ్చ -నాలుగుదంతములు కల ఏనుగులతో

॥శ్లోకతాత్పర్యము॥

రధములు వాహనములు విమానములతో అలాగే శుభకరమైన గుఱ్ఱములు ఏనుగులు తో నిండిన, తెల్లని మేఘసముదాయము వంటి నాలుగుదంతములు కల ఏనుగులతో వున్న

॥శ్లోకము 4.28॥

భూషితం రుచిర ద్వారం మత్తైశ్చ మృగపక్షిభిః|
రక్షితం సుమహావీర్యై ర్యాతుధానై స్సహస్రశః||
రాక్షసాధిపతేర్గుప్త మావివేశ మహాకపిః||28||

స|| భూషితం మత్తైః మృగపక్షిభిః రుచిరద్వారమ్ సుమహావీర్యైః సహస్రశః యాతుధానైః రక్షితం రాక్షసాధిపతేః గుప్తం మహాకపిః ఆవివేశ||

॥శ్లోకార్థములు॥

భూషితం మత్తైః మృగపక్షిభిః
- మత్తెక్కిన మృగములు పక్షులతో అలంకరింపబడిన
రుచిరద్వారమ్ - అందమైన ద్వారము
సుమహావీర్యైః సహస్రశః యాతుధానైః రక్షితం - వేలకొలదీ మహావీరులైన రాక్షసులచేత రక్షింపబడుతున్న
రాక్షసాధిపతేః గుప్తం - రాక్షసాధిపతి గృహములో రహస్యముగా
మహాకపిః ఆవివేశ - మహాకపి ప్రవేశించెను

॥శ్లోకతాత్పర్యము॥

మత్తెక్కిన మృగములు పక్షులతో అలంకరింపబడిన అందమైన ద్వారము గల , వేలకొలది రాక్షస రక్షకులచే రక్షింపబడుచున్న రాక్షసాధిపతి గృహమును ఆ మహాకపి రహస్యముగా ప్రవేశించెను.

॥శ్లోకము 4.29॥

సహేమజాంబూనదచక్రవాళమ్
మహార్హముక్తామణిభూషితాంతమ్|
పరార్థ్యకాలాగరుచందనాక్తమ్
స రావణాంతఃపురమ్ ఆవివేశ||29||

స||సః సహేమ జామ్బూనద చక్రవాళమ్ మహార్హమణిభూషితాంతమ్ పరార్థ్యకాలాగరుచన్దనాక్తమ్ రావణాంతః పురం ఆవివేశ||

॥శ్లోకార్థములు॥

సహేమ జామ్బూనద చక్రవాళమ్ - చుట్టూ బంగారుమయమైన
మహార్హమణిభూషితాంతమ్ - విలువైన మణులతో అలంకరింపబడిన
పరార్థ్యకాలాగరుచన్దనాక్తమ్ - చాలామంచి అగరు చందనములతో వెదజల్లబడిన
రావణాంతః పురం ఆవివేశ - రావణాంతః పురమును ప్రవేశించెను

॥శ్లోకతాత్పర్యము॥

ఆ హనుమంతుడు చుట్టూ బంగారుమయమైన , విలువలేని మణులతో అలంకరింపబడిన చాలామంచి అగరు చందనముల పూయబడిన రావణ అంతః పురమును ప్రవేశించెను.

ఈ శ్లోకముతో నాలుగొవ సర్గ సమాప్తము అవుతుంది.

ఈ సర్గలో హనుమ లంకాప్రవేశము వర్ణిస్తూ వాల్మీకి ఒక మాట చెపుతాడు
" అద్వారేణ మహాబాహుఃప్రాకార మభిపుప్లువే" అని.

ఈ వాక్యములోని "అద్వారేణ" , "మహాబాహు", "ప్రాకారము" అని మూడు మాటలూ ముఖ్యమైనవి.

" అద్వారేణ మహాబాహుఃప్రాకార మభిపుప్లువే" అంటే, శత్రువుల పట్టణములోప్రవేశించుచున్నప్పుడు ముఖ్య ద్వారము ద్వారా ప్రవేశించరాదు అన్న రాజనీతిని పరిపాలించి హనుమ తన స్వామికి శత్రువగు రావణుని పట్టణము "అద్వారము" గా ఉన్నచోట ప్రవేశించెను. ఇది సామాన్యము, మామూలు.

ఇందులో జ్ఞానియగు మహాపురుషుడుజన్మించు విధానము చూపించబడినది. జ్ఞానుల జన్మ సామాన్య మానవుల జన్మవంటిది కాదు. జ్ఞానులు అంటే ఆత్మస్వరూపము నెరిగిన వారు. అంటే ఆత్మ అన్నది దేహము కంటే వేరు అని తెలిసికొనిన వారు, అట్టివారు భగవత్స్వరూపము దర్శించిన వారవుతారు. అట్టి వారు జన్మించునది కర్మభోగమునకు కాదు. వారు భగవదాజ్ఞా నిర్వహణకు జన్మిస్తారు.

ఆదే మాట భగవద్గీతలో కూడా కృష్ణుడు చెపుతాడు (గీత 3-20). జనకుడు మున్నగువారు నిష్కామ కర్మద్వారా మోక్షముపొంది కూడా లోకసంగ్రహము కొఱకు కర్మ చేస్తూ వున్నారు. అంటే జ్ఞానులు లోక సంగ్రహము కొఱకు, భగవదాజ్ఞా నిర్వహణకు పూనుకుంటారు ఆన్నమాట.

ఇక్కడ హనుమ లంకిణీని జయించెను. ఆమె లోనకు వెళ్ళుటకు అనుమతినిచ్చెను. హనుమ ద్వారము ద్వారా ప్రవేశింపవచ్చును. కాని హనుమ ప్రవేశింపలేదు. ప్రాకారము దూకి ప్రవేశించెను.

లంక శరీరము. శరీరములో ప్రవేశించు ద్వారము, కర్మ అనుభవించవలసిన వారికే. అనుభవించవలసిన కర్మ లేని వారు ( జ్ఞానులు) ఆ ద్వారము ద్వారా ప్రవేశించ నక్కరలేదు. అది చెప్పడానికే వాల్మీకి హనుమ "అద్వారము" ద్వారా ప్రవేశించెను అని చెప్పెను. మరి అనుభవించవలసిన కర్మ లేని వారు ( జ్ఞానులు) జన్మ ఎత్తుట ఎందుకు? భగవదాజ్ఞచే జీవులను తరింపచేయుటకు. అది ముందు చెప్పిన మాటే. హనుమ జ్ఞాని. హనుమ జ్ఞాని అగుటచే ద్వారముగుండా కాక ప్రక్కనుండి ప్రవేశించెను. అది 'అద్వారము' ఆన్నమాటకి భావము

"అద్వారేణ" అనుమాటకి ఇంకో భావము కూడా వుంది.

ఇక్కడ 'అ' అంటే భగవంతుడు; ద్వారేణ - ద్వారములో నిమిత్తముగా ప్రవేశించెను.
అనగా భవంతుని ఆజ్ఞచే భగవంతుని కార్యము మీద హనుమంతుడు ప్రవేశించెను అని ఇంకో అర్థము. హనుమంతుడు భగవంతుని కార్యము పై అంటే సీతా అన్వేషణకై లంకలో ప్రవేశించెను అన్నది మనకి తెలిసినదే.

"అద్వారము" అన్నమాటని ఇంకోవిధముగా చూడవచ్చు.

ముఖ్యద్వారము అన్నమాట మీద మనకు వినపడేవి ఆడంబరము పటాటోపము. కార్యపరాయణా తత్పరులు- అంటే కార్యమే సాధించవలనని ఆ కార్యములోనే నిమగ్నమై ఉన్నవారికి, ముఖ్యద్వారము పోవడము వలన కలిగే ఆడంబరములు పటాటోపములు అక్కరలేని వారు. అట్టివారు ఆ ముఖ్యద్వారము ద్వారా వదిలి పక్కనుంచి ఆడంబరము లేకుండా వెళ్ళడము సహజమే. ఆ మాటే " అద్వారేణ" లో స్ఫురిస్తుంది. అది కూడా సబబే.

ఇక రెండవ మాట "మహాబాహు"గురించి.

హనుమ మహాబాహువులు కలవాడు. బాహువులు కర్మము చేయుటకు సాధనములు. వాటి మహత్వము పొడవుగానుండుట బలిష్ఠముగా నుండుటయే కాదు. చేసిన కర్మ ఒక బంధము కాకుండా, అంటే బంధము కాకుండా వుండునట్లు చేయగల బాహువులు కలవాడు మహాబాహుడు. అంటే ఫలసంగకర్తృత్వములను విడచి కర్మను ఆచరించగలవాడు, ఆచరించువాడు.
అట్టివాడు కర్మమును ఆచరించుచున్ననూ ఆ కర్మలచేత బంధింపబడడు. అందుకనే అతడు మహాబాహువులు కలవాడు అని.

ఇక మూడవమాట "ప్రాకారము" గురించి

హనుమ ప్రాకారము దూకెను. అది బంగారు ప్రాకారము. మనచుట్టు వుండు భోగములు విషయములే మన బంగారు ప్రాకారము. వానిని లో బంధింపబడకుండా వాటిని దాటి వెళ్ల గలిగిన వాడు జ్ఞాని. అలాప్రాకారము దూకి వెళ్ళిన హనుమ జ్ఞాని.

అలాగ అద్వారేణ మహాబాహు ప్రాకారము అన్నవి మూడు జ్ఞాని యొక్క లక్షణాలు మనకు సూచిస్తున్నాయి. ఈ మూడూ హనుమంతుని లక్షణములని మనకు తెలిసినదే. అది అప్పలాచార్యులవారి భాష్యము.

వాల్మీకి చెప్పిన మూడు మాటలు అందరికి వర్తిస్తాయి. మానవులు కూడా కర్మ ఫలములను విడిచి మహాబాహువులు కలవారై,
కార్యాచరణ తత్పరులై మహాద్వారము కాక అద్వారముద్వారా వెళ్ళి, విషయభోగ లాలసులు కాక, అ బంగారు ప్రాకారమును దాటి విజయము సాధించకలుగుతారు అని కూడా స్ఫురిస్తుంది.

శతృవుల స్థానములో ఎడమ కాలు ముందు పెట్టడము విజయ సూచకము

లంకలో ప్రవేశించిన హనుమంతుడు ఈ శుభ సూచకములతో ఇక ముందుకు సాగుతాడు

ఇత్యార్షే శ్రీమద్రామాయణే ఆదికావ్యే వాల్మీకీయే
చతుర్వింశత్ సహస్రికాయాం సంహితాయామ్
శ్రీమత్సుందరకాండే చతుర్థస్సర్గః||

అంటితో నాలుగొవ సర్గ సమాప్తము

||ఓమ్ తత్ సత్||

||ఓమ్ తత్ సత్||