|| Om tat sat ||

సుందరకాండ.
ఏభై ఒకటవ సర్గ

'హనుమంతుని హితోపదేశము'

రావణసభకి తీసుకు రాబడిన హనుమ, తను చెప్పవలసిన మాటలు, ' సత్యం రాక్షస రాజేంద్ర" అంటూ, హితోపదేశము లాగా రావణునికి ఆ సభలో చెపుతాడు. అలాగ చెప్పడములో రాముని గురించి, "శక్తో రామో" అంటే ఆ శక్తి గల రాముడు అని అంటాడు . ఏమిటా శక్తి ? "పునరేవా తథా స్రష్టుం" అంటే మళ్ళీ పునసృష్టి చేయ గలశక్తి. దేనిని పున సృష్టి చేయడము? "సభూతాన్ స చరాచరాన్ సర్వలోకాన్" అంటే సమస్తభూతములతోనూ, సమస్త చరాచరములతో కూడియున్న అన్ని లోకములను ఒక్కమారు ఉపసంహరించి మరల సృష్టించ గలశక్తి కలవాడుట.

ఇది రాముని గురించి హనుమ చెపుతున్నమాటలు. నిజానికి ఆ శక్తి ఎవరిది ? పరమాత్ముడిది.

జగత్ సృష్టి స్థితి ప్రళయములను చేయువాడు అతడే. అతడే మహాయశస్సు కలవాడు. శ్రుతులలో - "న తస్యే శే కశ్చన తస్య నామ మహద్యశః" అంటూ పరమాత్మకు "మహద్యశః" అని పేరుగలదు అని చెప్పబడినది. ఇక్కడ మహా యశాః అని కూడా అంటూ అంటే రాముడే ఆ పరమాత్మ అని హనుమ సూచిస్తున్నాడన్నమాట. అదే ఈ సర్గలో వింటాము

ఇక్కడ హనుమంతుని మాటలు వింటున్నప్పుడు , రాములవారు మొట్టమొదట ఋష్యమూక పర్వతము దగ్గర హనుమంతుని చూచినప్పుడు హనుమంతుని గురించి లక్ష్మణునికి చెప్పిన మాటలు, మళ్ళీ మళ్ళీ చెవులలో వినిపిస్తాయి.

రాములవారు ఇలా అంటారు:
"నానృగ్వేద వినీతస్య నాయుజుర్వేదధారిణః|
నా సామవేద విదుషః శక్యమేవం సుభాషితుమ్||
నూనం వ్యాకరణం కృతమ్ అనేన .. "|

అంటే "నాలుగు వేదములు చదివిన వారు తప్ప, ఇంకాఎవరూ ఈ విధముగా మాట్లాడలేరు. ఇతడు వ్యాకరణము కూడా క్షుణ్ణముగా గ్రహించినవాడు. ఇంతసేపు మాట్లాడినా ఒక్క పొల్లు పోలేదు. ఇతడు తనమాటలతో నాహృదయము హరించాడు". ఇది రాములవారి నుంచి హనుమంతునికి లభించిన మొట్టమొదటి బహుమతి.

సుందరకాండలో హనుమ పరాక్రమము, బుద్ధి, జ్ఞానము గురించి చాలా విన్నాము. హనుమ ఇక్ష్వాకు వంశము గురించి కీర్తించినపుడు, సీతమ్మకి రాముని గుణములు చెప్పినప్పుడు, హనుమ వాక్చాతుర్యము మనము విన్నాము. ఈ సర్గలో రాముని దూతగా రావణునికి ఇచ్చే సందేశములో కూడా, మనకి హనుమవాక్చాతుర్యము కనిపిస్తుంది.

ఇక ఏభై ఒకటవ సర్గలో శ్లోకాలు, అర్థ తాత్పర్యాలతో.

||శ్లోకము 51.01||

తం సమీక్ష్య మహాసత్త్వం సత్త్వవాన్ హరిసత్తమః|
వాక్య మర్థవదవ్యగ్రః తం ఉవాచ దశాననమ్||51.01||

స|| సత్త్వవాన్ హరిసత్తమః మహాసత్త్వం తం దశాననమ్ అవ్యగ్రః అర్థవత్ వాక్యం తం ఉవాచ||

||శ్లోకార్థములు||

సత్త్వవాన్ హరిసత్తమః -
బలవంతుడూ వానరోత్తముడు అంటే హనుమంతుడు
మహాసత్త్వం తం దశాననమ్ -
మహాబలపరాక్రము గలవాడు అయిన అ దశాననునితో
అవ్యగ్రః అర్థవత్ వాక్యం -
మెల్లిగా అర్థముతో కూడిన వచనములతో
తం ఉవాచ - వానికి ఇట్లు చెప్పెను

|| శ్లోకతాత్పర్యము||

"బలవంతుడూ వానరోత్తముడు అయిన హనుమంతుడు, అ మహాబలపరాక్రము గలవాడు అయిన దశాననునితో మెల్లిగా అర్థముతో కూడిన వచనములతో ఇట్లు పలికెను". ||51.01||

||శ్లోకము 51.02||

అహం సుగ్రీవసన్దేశాత్ ఇహ ప్రాప్తః తవాలయమ్|
రాక్షసేంద్ర హరీశస్త్వాం భ్రాతా కుశలమబ్రవీత్||51.02||

స|| రాక్షసేంద్ర అహం సుగ్రీవ సందేశాత్ ఇహ తవ ఆలయం ప్రాప్తః| హరీశః భ్రాతా త్వాం కుశలం అబ్రవీత్||

||శ్లోకార్థములు||

రాక్షసేంద్ర అహం సుగ్రీవ సందేశాత్ -
ఓ రాక్షసేంద్రా నేను సుగ్రీవుని సందేశముతో
ఇహ తవ ఆలయం ప్రాప్తః-
ఇక్కడ నీ ఆలయమునకు వచ్చితిని
హరీశః భ్రాతా - వానరాధిపతి సోదరసమానుడు
త్వాం కుశలం అబ్రవీత్-
నీ కుశలములను అడుగుచున్నాడు

|| శ్లోకతాత్పర్యము||

"ఓ రాక్షసేంద్రా నేను సుగ్రీవుని సందేశముతో నీ ఆలయమునకు వచ్చితిని. వానరాధిపతి సోదరసమానుడు నీ కుశలములను అడుగుచున్నాడు." ||51.02||

||శ్లోకము 51.03||

భ్రాతుః శృణు సమాదేశం సుగ్రీవస్య మహాత్మనః |
ధర్మార్థోపహితం వాక్య మిహచాముత్ర చ క్షమమ్ ||51.03||

స|| భ్రాతుః మహాత్మనః సుగ్రీవస్య సమాదేశం ఇహ చ అముత్ర చ దర్మార్థ ఉపహిత వాక్యం క్షమమ్ శృణు |

||శ్లోకార్థములు||

భ్రాతుః మహాత్మనః సుగ్రీవస్య -
సోదర సమానుడు మహాత్ముడు అయిన సుగ్రీవునియొక్క
సమాదేశం ఇహ చ అముత్ర చ -
సందేశము నీకు ఇహ పరములలో కూడా
దర్మార్థ ఉపహిత క్షమమ్ -
ధర్మము తో కూడిన స్రేయస్సు కలిగించు
వాక్యం శృణు - వాక్యములను వినుము

|| శ్లోకతాత్పర్యము||

"సోదర సమానుడు మహాత్ముడు అయిన సుగ్రీవుని వద్దనుంచి వచ్చిన సందేశము, నీకు ఇహ పరములలో శ్రేయస్సు కలిగించునది ధర్మము తో కూడినది. అది వినుము" ||51.03||

||శ్లోకము 51.04||

రాజా దశరథో నామ రథకుజ్ఞరవాజిమామ్ |
పితేవ బంధుర్లోకస్య సురేశ్వర సమద్యుతిః ||51.04||

స|| రథకుంజిరవాజిమాన్ బంధుః లోకస్య పితేవ సురేశ్వరద్యుతిః దశరథః నామ రాజా ||

||శ్లోకార్థములు||

రథకుంజిరవాజిమాన్ -
రథములు ఏనుగులు సమృద్ధిగాగలవాడు
బంధుః లోకస్య పితేవ -
లోకబంధువు, తండ్రిలాంటి వాడు
సురేశ్వరద్యుతిః -
ఇంద్రునితో సమానమైన తేజము కలవాడు
దశరథః నామ రాజా - దశరథుడనే పేరుగల రాజు

|| శ్లోకతాత్పర్యము||

"దశరథుడనే పేరుగల రాజు రథములు ఏనుగులు సమృద్ధిగాగలవాడు. లోకబంధువు. ప్రజలకు తండ్రిలాంటి వాడు. ఇంద్రునితో సమానమైన తేజము కలవాడు." ||51.04||

||శ్లోకము 51.05,06||

జ్యేష్ఠః తస్య మహాబాహుః పుత్రః ప్రియకరః ప్రభుః |
పితుర్నిర్దేశాన్నిష్క్రాంతః ప్రవిష్ఠో దండకావనమ్ ||51.05||

లక్ష్మణేన సహభ్రాత్రా సీతాయా చాపి భార్యయా |
రామో నామ మహాతేజా ధర్మ్యం పన్థానమాశ్రితః ||51.06||

స|| తస్య జ్యేష్ఠ పుత్రః ప్రియకరః ప్రభుః రామః నామ మహాతేజా ధర్మ్యం పమ్థానమాశ్రితః పితుః నిర్దేశాత్ నిష్క్రాంతః | లక్ష్మనేన సహభ్రాతా భార్యయా సీతా చ అపి ప్రవిష్ఠః దండకావనమ్ ||

||శ్లోకార్థములు||

తస్య జ్యేష్ఠ పుత్రః - ఆయన జ్యేష్ఠపుత్రుడు
ప్రియకరః ప్రభుః రామః నామ -
ప్రియము చేయువాడు ప్రభువు రాముడనే పేరుగలవాడు
మహాతేజా ధర్మ్యం పన్థానమాశ్రితః -
మహాతేజము కలవాడు. ధర్మమార్గమును అనుసరిస్తూ
పితుః నిర్దేశాత్ నిష్క్రాంతః -
తండ్రి ఆదేశముతో వనవాసమున కు వెళ్ళెను
లక్ష్మణేన సహభ్రాతా -
తమ్ముడైన లక్ష్మణునితో
భార్యయా సీతా చ అపి - భార్య సీతతో
ప్రవిష్ఠః దండకావనమ్ -
దండకావనము ప్రవేశించెను

|| శ్లోకతాత్పర్యము||

"ఆయన జ్యేష్ఠపుత్రుడు ప్రియము చేయువాడు నా ప్రభువు రాముడనే పేరుగలవాడు. మహాతేజము కలవాడు. ధర్మమార్గమును అనుసరిస్తూ తండ్రి ఆదేశముతో వనవాసమున కు వెళ్ళెను. తన తమ్ముడైన లక్ష్మణునితో భార్య సీతతో దండకావనము ప్రవేశించెను." ||51.05,6||

||శ్లోకము 51.07||

తస్య భార్యా వనే నష్టా సీతా పతిమనువ్రతా |
వైదేహస్య సుతా రాజ్ఞో జనకస్య మహాత్మనః ||51.07||

స|| సీతా మహాత్మనః రాజ్ఞో వైదేహస్య జనకస్య సుతా సీతా పతివ్రతా తస్య భార్యా వనే నష్టా ||

||శ్లోకార్థములు||

మహాత్మనః రాజ్ఞో వైదేహస్య -
మహాత్ముడైన విదేహమహరాజుయొక్క
జనకస్య సుతా సీతా -
జనకుని యొక్క కూతురు
పతివ్రతా తస్య భార్యా సీతా -
ఆయన భార్య పతివ్రత అయిన సీత
వనే నష్టా - వనములో కనిపించకుండా పోయినది

|| శ్లోకతాత్పర్యము||

"ఆయన భార్య మహాత్ముడైన విదేహమహరాజుయొక్క కూతురు పతివ్రత సీత వనములో కనిపించకుండా పోయినది." ||51.07||

||శ్లోకము 51.08||

సమార్గమాణస్తాం దేవీం రాజపుత్త్రః సహానుజః |
ఋష్యమూకమనుప్రాప్తః సుగ్రీవేణ సమాగతః ||51.08||

స|| తాం దేవీం మార్గమాణః సః రాజపుత్రః అనుజః సహ ఋష్యమూకం అనుప్రాప్తః సుగ్రీవేణ సమాగతః||

||శ్లోకార్థములు||

తాం దేవీం మార్గమాణః -
ఆ దేవిని వెతుకుతూ
సః రాజపుత్రః అనుజః సహ -
ఆ రాజపుత్రుడు అనుజునితోకూడి
ఋష్యమూకం అనుప్రాప్తః -
ఋష్యమూక పర్వతప్రాంతమునకి వచ్చి
సుగ్రీవేణ సమాగతః -
సుగ్రీవునితో కలిసిరి

|| శ్లోకతాత్పర్యము||

"ఆ దేవిని వెతుకుతూ ఆ రాజపుత్రులు ఋష్యమూక పర్వతప్రాంతమునకి వచ్చి సుగ్రీవునితో కలిసిరి." ||51.08||

||శ్లోకము 51.09||

తస్య తేన ప్రతిజ్ఞాతం సీతాయాం పరిమార్గణమ్ |
సుగ్రీవస్యాపి రామేణ హరిరాజ్యం నివేదితమ్ ||51.09||

స|| తేన తస్య సీతాయాం పరిమార్గణం ప్రతిజ్ఞాతం| రామేణ సుగ్రీవస్యా అపి హరిరాజ్యం నివేదితుం ( ప్రతిజ్ఞాతం)||

రామ టీకాలో - తస్య రామస్య సమీపే సీతాయాః పరిమార్గణే తేన సుగ్రీవేణ ప్రతిజ్ఞాతం , రామేణాపి సుగ్రీవస్య హరిరాజ్యం నివేదితుం ప్రతిజ్ఞాతమ్|

||శ్లోకార్థములు||

సీతాయాం పరిమార్గణం -
సీతయొక్క అన్వేషణకు
తేన తస్య ప్రతిజ్ఞాతం -
అతని చేత వారికి ప్రతిజ్ఞ చేయబడినది
రామేణ సుగ్రీవస్యా అపి -
రామునిచేత సుగ్రీవునియొక్క
హరిరాజ్యం నివేదితుం అపి ( ప్రతిజ్ఞాతం) -
వానరరాజ్యము కట్టబెట్టుటకు (ప్రతిజ్ఞ చేయబడినది )

|| శ్లోకతాత్పర్యము||

"ఆ సుగ్రీవుడు వారి సీతాన్వేషణకు ప్రతిజ్ఞాబద్ధుడయ్యెను. రాముడు కూడా వానరరాజ్యము కట్ట బెట్టుటకు ప్రతిజ్ఞాబద్ధుడయ్యెను."||51.09||

||శ్లోకము 51.10||

తతః తేన మృథే హత్వా రాజపుత్త్రేణ వాలినమ్ |
సుగ్రీవః స్థాపితో రాజ్యే హర్యృక్షాణాం గణేశ్వరః ||51.10||

స|| తతః తేన రాజపుత్రేణ వాలినం మృథే హత్వా సుగ్రీవః హర్యృ క్షాణాం రాజ్యే గణేశ్వరః స్థాపితః||

రామ టీకాలో- తతః ప్రతిజ్ఞాకరణానన్తరం తేన రామేణ వాలినం హత్వా హర్యక్షాణాం గణేశ్వరః తద్యోగ్యః సుగ్రీవః రాజ్యే స్థాపితః||

||శ్లోకార్థములు||

తతః తేన రాజపుత్రేణ -
అప్పుడు ఆ రాజపుత్రుని చేత
వాలినం మృథే హత్వా -
వాలిని యుద్ధములో హతమార్చి
సుగ్రీవః హర్యృ క్షాణాం రాజ్యే -
సుగ్రీవుని వానర రాజ్యములో గణములకు
గణేశ్వరః స్థాపితః-
గణములకు అధిపతిగా స్థాపింపబడెను

|| శ్లోకతాత్పర్యము||

"అప్పుడు ఆ రాజపుత్రుడు వాలిని యుద్ధములో హతమార్చి సుగ్రీవుని వానరగణములకు అధిపతిగా స్థాపించెను". ||51.10||

||శ్లోకము 51.11||

త్వయా విజ్ఞాతపూర్వశ్చవాలీ వానరపుంగవః |
రామేణ నిహత సజ్ఞ్ఖ్యేశరేణైకేన వానరః ||51.11||

స|| వాలీ వానరపుంగవః త్వయా విజ్ఞాతపూర్వః చ | వానరః రామేణ సంఖ్యే ఏకేన శరేన నిహతః||

||శ్లోకార్థములు||

వాలీ వానరపుంగవః -
వానరపుంగవుడైన వాలి
త్వయా విజ్ఞాతపూర్వః చ -
గురించి నీకు విదితమే
వానరః రామేణ సంఖ్యే -
ఆ వానరుడు రాముని చేత యుద్ధములో
ఏకేన శరేన నిహతః-
ఒకే బాణముతో హతమార్చబడెను

|| శ్లోకతాత్పర్యము||

"వానరపుంగవుడైన వాలి గురించి నీకు విదితమే. ఆ వానరుడు రాముని చేత ఒకే బాణముతో హతమార్చబడెను." ||51.11||

||శ్లోకము 51.12||

స సీతా మార్గమాణే వ్యగ్రః సుగ్రీవసత్యసంగరః |
హరీన్ సంప్రేషయామాస దిశః సర్వా హరీశ్వరః ||51.12||

స|| సుగ్రీవః సత్య సంగరః హరీశ్వరః స సీతా మార్గమాణే వ్యగ్రః దిశః సర్వాన్ హరీన్ సంప్రేషయామాస ||

||శ్లోకార్థములు||

సుగ్రీవః సత్య సంగరః -
సుగ్రీవుడు మాటతప్పని వాడు
స సీతా మార్గమాణే హరీశ్వరః వ్యగ్రః -
సీతాన్వేషణ చింతతో వానరాధిపుడు
సర్వాన్ దిశః హరీన్ సంప్రేషయామాస -
వానరులను అన్ని దిక్కులలో పంపసాగెను

|| శ్లోకతాత్పర్యము||

"వానరాధిపుడు మాటతప్పని వాడు సీతాన్వేషణ చింతతో వానరాధిపుడు వానరులను అన్ని దిక్కులలో పంపసాగెను." ||51.12||

||శ్లోకము 51.13||

తాం హరీణాం సహస్రాణి శతాని నియుతాని చ |
దిక్షు సర్వాసు మార్గన్తే హ్యథశ్చోపరిచామ్బరే ||51.13||

స|| హరీణాం సహస్రాణి శతాని నియుతాని చ తామ్ సర్వాసు దిక్షు అథశ్చ ఉపరి అంబరే చ మార్గంతే||

||శ్లోకార్థములు||

హరీణాం సహస్రాణి శతాని నియుతాని చ -
వందల వేలకొలదీ వానరులు పంపబడిరి
తామ్ సర్వాసు దిక్షు -
అమెను అన్ని దిక్కులలో
అథశ్చ ఉపరి అంబరే చ -
పైన కిందా ఆకాశమార్గములలో
మార్గంతే - వెదుకుచున్నారు

|| శ్లోకతాత్పర్యము||

"వందల వేలకొలదీ వానరులు సీతాన్వేషణము కై అన్ని దిశలలో నూ ఆకాశములో పాతాళములోనూ వెదుకుచున్నారు." ||51.13||

||శ్లోకము 51.14||

వైనతేయసమాః కేచిత్కేచిత్ తత్రానిలోపమాః |
అసంగతయః శీఘ్రా హరివీరా మహాబలాః ||51.14||

స|| హరివీరాః మహాబలాః అసంగతయః శీఘ్రాః కేచిత్ వైనతేయసమాః కేచిత్ అనిలోపమాః|

||శ్లోకార్థములు||

హరివీరాః మహాబలాః -
వానర వీరులు మహాబలులు
అసంగతయః శీఘ్రాః -
ఆటంకములులేకుండా శీఘ్రముగా వెళ్ళువారు
కేచిత్ వైనతేయసమాః -
కొందరు గరుత్మంతునితోసమానులు
కేచిత్ అనిలోపమాః -
కొందరు వాయుదేవునితో సమానులు

|| శ్లోకతాత్పర్యము||

"ఆ వానర వీరులు కొందరు మహాబలులు ఏమీ ఆటంకములులేకుండా శీఘ్రముగా వెళ్ళువారు. కొందరు గరుత్మంతునితోసమానులు. కొందరు వాయుదేవునితో సమానులు." ||51.14|

||శ్లోకము 51.15||

అహం తు హనుమాన్నామ మారుతస్య ఔరసస్సుతః |
సీతాయాస్తు కృతే తూర్ణం శతయోజనమాయతమ్ ||51.15||
సముద్రం లంఘయిత్వైవ తాం దిద్రుక్షురిహాగతః |

స|| అహం హనుమాన్ నామ మారుతస్య ఔరస సుతః | సీతాయాస్తు కృతే తూర్ణమ్ శతయోజనం ఆయతం సముద్రం లంఘయిత్వైవ దిదృక్షు రిహాగతః |

||శ్లోకార్థములు||

అహం హనుమాన్ నామ -
నేను హనుమంతుడను పేరుగలవాడను
మారుతస్య ఔరస సుతః -
మారుతియొక్క ఔరసపుత్రుడను
సీతాయాస్తు కృతే తూర్ణమ్ దిదృక్షు -
సీతమ్మను చూచుటకై త్వరగా
శతయోజనం ఆయతం సముద్రం -
వందయోజనములు విస్తీర్ణముగల సముద్రమును
లంఘయిత్వైవ ఇహాగతః -
దాటి ఇచటికి వచ్చితిని

|| శ్లోకతాత్పర్యము||

"నేను హనుమంతుడను పేరుగలవాడను మారుతియొక్క ఔరసపుత్రుడను. సీతాదేవి కొఱకై వందయోజనములు విస్తీర్ణముగల సముద్రమును దాటి ఇచటికి వచ్చితిని." ||51.15||

||శ్లోకము 51.16,17||

భ్రమతా చ మయా దృష్టా గృహే తే జనకాత్మజా ||51.16||
తద్భవాన్ దృష్టధర్మార్థః తపః కృత పరిగ్రహః |
పరదారాన్ మహాప్రాజ్ఞ నోపరోద్ధుం త్వమర్హసి ||51.17||

స|| భ్రమతా మయా తే గృహే జనకాత్మజా దృష్టా| భవాన్ దృష్టధర్మార్థః |తపః కృతపరిగ్రహః | తత్ మహాప్రాజ్ఞ త్వం పరదారాన్ ఉపరోద్ధం న అర్హసి ||

గోవిన్దరాజ టీకాలో - దృష్ఠధర్మార్థః శాస్త్రేణ విదితధర్మార్థ స్వరూప ఇత్యర్థః| తపః కృతపరిగ్రహః తపసి విషయే కృత స్వీకారః యద్వా తపసా స్వయం పరిగ్రహః|

||శ్లోకార్థములు||

భ్రమతా తే గృహే జనకాత్మజా -
తిరుగుతూ నీ గృహములో జనకాత్మజ
మయా దృష్టా - నాచేత చూడబడినది
భవాన్ దృష్టధర్మార్థః -
నీవు ధర్మము తెలిసినవాడవు
తపః కృతపరిగ్రహః -
తపస్సు కూడా చేసినవాడవు
తత్ మహాప్రాజ్ఞ - అట్టి ఓ బుద్ధిశాలీ
త్వం పరదారాన్ ఉపరోద్ధం న అర్హసి -
పరస్త్రీలను నిర్బంధించుట నీకు తగని పని

|| శ్లోకతాత్పర్యము||

"తిరుగుతూ ఉన్న నాచేత నీ గృహములో జనకాత్మజ చూడబడినది. నీకు ధర్మము తెలిసినదే. తపస్సు కూడా చేసినవాడవు. ఓ బుద్ధిశాలీ నీకు పరస్త్రీలను నిర్బంధించుట నీకు తగని పని". ||51.16,17||

||శ్లోకము 51.18||

న హి ధర్మ విరుద్ధేషు బహ్వాపాయేషు కర్మసు |
మూలఘాతిషు సజ్జన్తే బుద్ధిమన్తో భవద్విథాః ||51.18||

స|| భవద్భిః బుద్ధిమానః ధర్మవిరుద్ధేషు బహ్వాపయేషు మూలఘాతిషు కర్మసు న సజ్జంతే హి ||

||శ్లోకార్థములు||

భవద్భిః బుద్ధిమానః -
బుద్ధిమంతుడైన నీలాంటి వారిచేత
ధర్మవిరుద్ధేషు బహ్వాపయేషు -
ధర్మవిరుద్ధమైన అపాయకరమైన
మూలఘాతిషు కర్మసు -
నాశనముకు దారితీయు పనులను
న సజ్జంతే హి- చేపట్టబడవు కదా

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"బుద్ధిమంతుడైన నీలాంటి వారిచేత ధర్మవిరుద్ధమైన కార్యములు, నాశనమునకు మూలకారణములగు కార్యములు చేబట్టబడవు కదా." ||51.18||

||శ్లోకము 51.19||

కశ్చ లక్ష్మణముక్తానాం రామకోపానువర్తినామ్ |
శరణామగ్రతః స్థాతుం శక్తో దేవాసురేష్వపి ||51.19||

స|| లక్ష్మణముక్తానాం రామకోపానువర్తినామ్ శరాణాం అగ్రతః స్థాతుం దేవాసురేష్వపి కః శక్తః||

||శ్లోకార్థములు||

లక్ష్మణముక్తానాం -
లక్ష్మణునిచే వదిలబడిన
రామకోపానువర్తినామ్ శరాణాం -
రాముని కోపమును అసురించి వదలబడిన శరముల
అగ్రతః స్థాతుం - ముందు నిలబడగలగుటకు
దేవాసురేష్వపి కః శక్తః -
దేవాసురలలో కూడా ఎవరికి సాధ్యము

||శ్లోకతాత్పర్యము||

"దేవతలూ అసురులు ఎవరూ రాముని కోఫమును అసురించి లక్ష్మణునిచే వదిలిన శరపరంపరధాటికి నిలబడలేరు." ||51.19||

||శ్లోకము 51.20||

న చాపి త్రిషు లోకేషు రాజన్ విద్యేత కశ్చన |
రాఘవస్య వ్యళీకం యః కృత్వా సుఖమవాప్నుయాత్ ||51.20||

స|| రాజన్ రాఘవస్య వ్యలీకం కృత్వా సుఖం అవాప్నుయాత్ త్రిషు లోకేషు కశ్చన న విద్యేత్ ||

||శ్లోకార్థములు||

రాజన్ రాఘవస్య వ్యలీకం కృత్వా -
ఓ రాక్షసేంద్రా రామునికి అపకారము చేసి
సుఖం అవాప్నుయాత్ -
సుఖము పొందగలవాడు
త్రిషు లోకేషు కశ్చన న విద్యేత్ -
ఈ ముల్లోకములలో ఎవరూ లేరు

|| శ్లోకతాత్పర్యము||

"ఓ రాక్షసేంద్రా రామునికి అపకారము చేసి సుఖము పొందగలవాడు ఈ ముల్లోకములలో ఎవరూ లేరు".||51.20||

||శ్లోకము 51.21||

తత్త్రికాలహితం వాక్యం ధర్మ్యమర్థానుబన్ది చ |
మన్యస్వ నరదేవాయ జానకీ ప్రతిదీయతామ్ ||51.21||

స|| తత్ త్రికాలహితం ధర్మ్యం అర్థానుబంధి చ వాక్యం మన్యస్వ| నరదేవాయ జానకీ ప్రతిదీయతామ్||

తిలక టీకాలో - తత్తస్మాత్ త్రికాలహితమ్ సీతాదానేన పూర్వ అపరాధనాశత్వాత్ వర్తమానైశ్వర్యాఅవిరోధాత్ భావిశుభహేతుత్వాత్ త్రికాలహితమ్|

||శ్లోకార్థములు||

తత్ త్రికాలహితం -
అందుకని త్రికాలహితమైన
ధర్మ్యం అర్థానుబంధి చ -
ధర్మార్థములను అనుసరించు
వాక్యం మన్యస్వ - మాటలను వినుము
నరదేవాయ జానకీ ప్రతిదీయతామ్ -
ఆ నరదేవునకు సీతను అప్పగించుము

|| శ్లోకతాత్పర్యము||

"అందుకని త్రికాలహితమైన ధర్మమును అనుసరించు నా ఈ మాటలను వినుము. ఆ నరదేవునకు సీతను అప్పగించుము." ||51.21||

||శ్లోకము 51.22||

దృష్ఠా హీయం మయా దేవీ లబ్దం య దిహ దుర్లభమ్ |
ఉత్తరం కర్మ యత్ శేషం నిమిత్తం తత్ర రాఘవః ||51.22||

స|| మయా ఇయమ్ దేవీ దృష్టాహి యత్ దుర్లభం ఇహ లబ్ధం | ఉత్తరం యత్ కర్మ శేషం తత్ర రాఘవః నిమిత్తం||

యద్వానరకోటిభిరపి దుర్లభం సీతా దర్శనం తత్ మయా లబ్ధం

||శ్లోకార్థములు||

మయా ఇయమ్ దేవీ దృష్టా హి -
నేను ఈ దేవిని చూడడము అయినది
యత్ దుర్లభం ఇహ లబ్ధం -
ఏది దుర్లభమో అది పొందబడినది
ఉత్తరం యత్ కర్మ శేషం -
తరువాత మిగిలిన కర్మ ఏదో
తత్ర రాఘవః నిమిత్తం-
అది రాఘవునిపై వుండును

|| శ్లోకతాత్పర్యము||

"ఎవరికీ సాధ్యముకాని ఈ దేవిని చూడడమనే కార్యమును నేను సాధించితిని. ఇక పై చేయవలసిన కర్మ రాఘవునిపై వుండును". ||51.22||

||శ్లోకము 51.23||

లక్షితేయం మయా సీతా తథా శోకపరాయణా |
గృహ్యాయాం నాభిజానాసి పజ్ఞ్చాస్యామివ పన్నగీం ||51.23||

స|| తథా శోకపరాయణా ఇయం సీతా మయా లక్షితా పంచాస్యం పన్నగీం ఇవ యాం గృహ్య నాభిజానాసి ||

||శ్లోకార్థములు||

తథా శోకపరాయణా ఇయం -
ఈ శోకసముద్రములో మునిగియున్న
సీతా మయా లక్షితా -
నా చేత చూడబడిన సీత
యాం గృహ్య - నీ చేత తీసుకో బడిన
పంచాస్యం పన్నగీం ఇవ నాభిజానాసి -
ఇదు తలల పాము వంటిది అని గ్రహించకుండా ఉన్నావు

|| శ్లోకతాత్పర్యము||

"ఈ శోకసముద్రములో మునిగియున్న నా చేత చూడబడిన సీత , నీ చేత నిర్బంధించబడిన ఈమె ఇదు తలల పాము వంటిది అని నీవు గ్రహించకుండా ఉన్నావు". ||51.23||

||శ్లోకము 51.24||

నేయం జరయితుం శక్యా సాసురైరమరైరపి |
విషసంసృష్ట మత్యర్థం భుక్తమన్నమివౌజసా ||51.24||

స|| అత్యర్థం విషసంసృష్టం భుక్తం అన్నం ఇవ ఇయం సాసురైః అమరైః అపి ఓజసా జరయితుం న శక్యా ||

రామటీకాలో - అత్యర్థమత్యన్తం విషసంస్పృష్టం ఓజసా భుక్తం అన్నమివ ఇయం సీతా జరయితుం గోపయితుం అత్యర్థః న శక్యా|

||శ్లోకార్థములు||

అత్యర్థం విషసంసృష్టం -
చాలా విషముతో కూడిన
భుక్తం అన్నం ఇవ -
తినబడిన అన్నము వలె
ఇయం సాసురైః అమరైః అపి -
ఈమె సురాసురులకు కూడా
ఓజసా జరయితుం న శక్యా -
జీర్ణము చేసుకొనుటకు పడదు

|| శ్లోకతాత్పర్యము||

"విషముతో కూడిన అన్నము తిని జీర్ణించుకొనుట ఎలా సాధ్యముకాదో అలాగ సురాసురులకు కూడా, ఆమెను బంధములో ఉంచుట కూడా సాధ్యము కాదు." ||51.24||

||శ్లోకము 51.25||

తపః సన్తాపలబ్దస్తే యోఽయం ధర్మపరిగ్రహః |
న స నాశయితుం న్యాయ ఆత్మ ప్రాణపరిగ్రహః ||51.25||

స|| తపః సంతాపలబ్ధః తే యః అయం ధర్మపరిగ్రహః ఆత్మప్రాణపరిగ్రహః సః నాశయితుం న న్యాయ్యః||

రామటీకాలో - తపః సంతాపేన తపసః కరణేన లబ్ధః యః కర్మ పరిగ్రహః ధర్మ సాధకః మహైశ్వర్యం ఇత్యర్థః , సః యశ్చ ఆత్మ ప్రాణ పరిగ్రహః వ ప్రాణస్య పరిగ్రహః చిరజీవత్వం ఇత్యర్థః స చ నాశయితుం విధ్వంసయితుమ్ న న్యాయః।

||శ్లోకార్థములు||

తపః సంతాపలబ్ధః తే -
తపోబలముచే నీచే పోందబడిన
యః అయం ధర్మపరిగ్రహః -
ధర్మకార్యములచే పొందబడిన
ఆత్మప్రాణపరిగ్రహః సః -
ప్రాణరక్షణ వరములను
నాశయితుం న న్యాయ్యః-
నాశనము చేసికొనుట నీకు భావ్యము కాదు

|| శ్లోకతాత్పర్యము||

"తపోబలముచే ధర్మకార్యముల పరిపాలనచే పోందబడిన ప్రాణరక్షణ వరములను నాశనము చేసికొనుట నీకు భావ్యము కాదు." ||51.25||

||శ్లోకము 51.26||

అవధ్యతాం తపోభిర్యాం భవాన్ సమనుపశ్యతి |
ఆత్మనః సాసురైర్దేవైర్హేతుః తత్రాప్యయం మహాన్ ||51.26||

స|| భవాన్ తపోభిః ఆత్మనః సాసురైః దేవైః యామ్ అవధ్యతాం సమనుపశ్యసి తత్రాపి అయం మహాన్ హేతుః ||

రామ టీకాలో - నను మమ వరహేతుక అవధ్యత్వాత్ కథం విధాత ఇత్యత్ ఆహ అవధ్యతామ్ ఇతి। తపోభిః తపహేతుక వరప్రాప్త్యా సురాదిభిః ఆత్మనో అవధ్యతాం యాం భవాన్ అనుపశ్యతి తత్ర అయం మహాన్ హేతుః కారణం।

||శ్లోకార్థములు||

భవాన్ తపోభిః -
నీ తపోబలముచేత
సాసురైః దేవైః యామ్ -
సురాసురులు ఎవరిచేతనూ
ఆత్మనః అవధ్యతాం సమనుపశ్యసి -
నీవు అవధ్యుడవు అని అనుకుంటున్నావో
తత్రాపి అయం మహాన్ హేతుః -
అక్కడకూడా ఇది ఒక కారణము

|| శ్లోకతాత్పర్యము||

"నీ తపోబలముచేత నీవు అవధ్యుడవు అని కల ధైర్యము సరికాదు . దానికో కారణము ఉంది."||51.26||

||శ్లోకము 51.27||

సుగ్రీవో నహి దేవోఽయం నాసురో న చ రాక్షసః |
న దానవో న గంధర్వో న యక్షో న చ పన్నగః ||51.27||
తస్మాత్ ప్రాణపరిత్రాణం కథం రాజన్ కరిష్యసి |

స|| సుగ్రీవః అయం దేవః న| న అసురః | న రాక్షసః | న దానవః| న గంధర్వః| న యక్షః | న చ పన్నగః|రాజన్ తస్మాత్ ప్రాణ పరిత్రాణం కథం కరిష్యసి||

రామ టీకాలో - హేతుం ఆహ। సుగ్రీవ ఇతి। అయం సుగ్రీవV రాఘవశ్చ దేవాదిః న \ కింతు సుగ్రీవో హరీశ్వరః రాఘవశ్చ మానుషః నిత్యమనుప్యః ఏతేన ఆభ్యాం త్వ అభయదానం నాస్తీతి సూచితం తస్మాత్ ప్రాణ పరిత్రాణాం కథం కరిష్యసి॥

||శ్లోకార్థములు||

సుగ్రీవః అయం దేవః న -
ఈ సుగ్రీవుడు దేవుడు కాదు
న అసురః న రాక్షసః -
అసురుడుకాదు. రాక్షసుడు కాదు
న దానవః న గంధర్వః -
దానవుడు కాదు. గంధర్వుడు కాదు
న యక్షః న చ పన్నగః -
యక్షుడు కాదు. పన్నగుడు కాదు
రాజన్ తస్మాత్ ప్రాణ పరిత్రాణం కథం కరిష్యసి -
ఓ రాజా అందువలన నీ ప్రాణము ఎలా కాపాడుకుందువు?

|| శ్లోకతాత్పర్యము||

"ఈ సుగ్రీవుడు దేవుడు కాదు. అసురుడుకాదు. రాక్షసుడు కాదు, దానవుడు కాదు. గంధర్వుడు కాదు. యక్షుడు కాదు. పన్నగుడు కాదు. ఓ రాజా అందువలన నీ ప్రాణము ఎలా కాపాడుకుందువు?" ||51.27||

||శ్లోకము 51.28||

న తు ధర్మోపసంహారం అధర్మఫలసంహితమ్ ||51.28||
తదేవ ఫలమన్వేతి ధర్మశ్చాధర్మనాశనః |

స|| ధర్మోపసంహారం అధర్మఫలసంహితం న తు తత్ ఫలమేవ అన్వేతి ।ధర్మశ్చ అధర్మ నాశనః న||

రామ టీకాలో - నను తపో బలాత్ మమ విధ్వంసః న ఏవ భవిష్యతి ఇత్యత ఆహ - నత్వితి। యః అధర్మ ఫలసంహితః అధర్మసిద్ధిం ప్రాప్తః అధర్మకారీ ఇత్యర్థః , తం ధర్మోపసంహారం ధర్మవన్తం అపి నాన్వేతి ప్రాప్నోతి ధర్మఫలం శేషః , కింతు తదధర్మ ఫలమేవ అన్వేతి। నను సర్వేషాం కించిత్ అధర్మవత్వసత్వాత్ ధర్మఫలప్రాప్తిః కేషామ్ చిదపి న స్యాత్ ఇత్యత ఆహ - ధర్మో విపుల సత్కర్మ అనుష్ఠానమ్ అధర్మ నాశనః అల్ప అధర్మ విధ్వంసకః ఏతేన తవ అధర్మస్య ఆధిక్యాత్ ధర్మ ఫలం నైవ భవిష్యతీ ఇత్యర్థః॥

||శ్లోకార్థములు||

ధర్మోపసంహారం -
ధర్మము చేసిననూ
అధర్మఫలసంహితం తు -
అధర్మము చేసినవాడు
తత్ ఫలమేవ అన్వేతి -
దాని ఫలమే పొందును
ధర్మశ్చ అధర్మ నాశనః న -
ధర్మము వలన అధర్మము నాశనమవ్వదు.

|| శ్లోకతాత్పర్యము||

"ధర్మము చేసిననూ, అధర్మము చేసినవాడు దాని ఫలమే పొందును
ధర్మము వలన అధర్మము నాశనమవ్వదు." ||51.28||

ఇక్కడ వాల్మీకి, హనుమ ద్వారా, మనకి ధర్మము అధర్మము గురించి విశదీకరిస్తాడు.

చేసిన అధర్మమునకు ప్రాయశ్చిత్త రూపముగా చేయబడిన ధర్మము, అధర్మమును ఆపుతుంది. అందుకే హనుమ సీతామ్మవారిని రామునికి అప్పగించమని ఉపదేశిస్తాడు రావణునికి. అలా చేయనంతవరకూ ఆ అధర్మ ఫలము అనుభవించవలసినదే.

ధర్మము ధర్మఫలమునే ఇచ్చును. ధర్మము ఫలము ఇచ్చుచున్నంత కాలము అధర్మ ఫలము అంటదు. కాని ధర్మము చేసి సంపాదించిన పుణ్యము, చేసిన అధర్మమును నాశనము చేయలేదు. ధర్మ ఫలము అయిన తరువాత చేసిన అధర్మము యొక్క ఫలము కూడా అనుభవించవలసి వచ్చును.

అదే మాట హనుమ రావణునికి మళ్ళీ చెపుతాడు

||శ్లోకము 51.29||

ప్రాప్త ధర్మఫలం తావత్ భవతా నాత్ర న సంశయః ||51.29||
ఫలమస్యాప్యధర్మ్యస్య క్షిప్రమేవ ప్రపత్స్యసే |

స|| భవతా ధర్మఫలం ప్రాప్తం తావత్ అత్ర సంశయః న | అస్య అధర్మస్య ఫలం అపి క్షిప్రమేవ ప్రపత్స్యసే||

తిలక టీకాలో- నను మత్తపసో మే ధర్మం వ్యర్థమేవ న ఇత్యాహ ప్రాప్తం ఇతి। తావత్ ఇతః పూర్వం ఏవ ధర్మ ఫలం ప్రాప్తం అతః అస్య అపహరణ రూపస్య అధర్మస్య ఫలం క్షిప్రం ప్రపత్స్యసే ।

||శ్లోకార్థములు||

భవతా ధర్మఫలం ప్రాప్తం -
నీ చేత ధర్మఫలము పొందబడినది
తావత్ అత్ర సంశయః న -
అందులో సందేహము లేదు
అస్య అధర్మస్య ఫలం అపి -
ఈ అధర్మముయొక్క ఫలము కూడా
క్షిప్రమేవ ప్రపత్స్యసే -
త్వరలో పొందెదవు

|| శ్లోకతాత్పర్యము||

" నీ చేత ధర్మఫలము పొందబడినది అందులో సందేహము లేదు. ఈ అధర్మముయొక్క ఫలము కూడా త్వరలో పొందెదవు".||51.29||

||శ్లోకము 51.30||

జనస్థానవథం బుద్ధ్వా బుద్ధ్వా వాలివథం ప్రతి ||51.30||
రామసుగ్రీవ సఖ్యం చ బుద్ధ్యస్వ హిత మాత్మనః |

స|| జనస్థానవధం బుద్ధ్వా తథా వాలివథం బద్ధ్వా రామసుగ్రీవ సఖ్యం చ ఆత్మనః జితం బుద్ధ్యస్వ||

||శ్లోకార్థములు||

జనస్థానవధం బుద్ధ్వా -
జనస్థానములో రాక్షస సంహారము తెలిసికొని
తథా వాలివథం బద్ధ్వా -
వాలి వధ గురించి తెలిసికొని
రామసుగ్రీవ సఖ్యం చ -
రామ సుగ్రీవుల సఖ్యము కూడా (తెలిసికొని)
ఆత్మనః జితం బుద్ధ్యస్వ -
నీవు జయించబడినట్లే అని తెలిసికొనుము

|| శ్లోకతాత్పర్యము||

"జనస్థానములో రాక్షస సంహారము తెలిసికొని , వాలి వధ గురించి తెలిసికొని, రామ సుగ్రీవుల సఖ్యము గురించి తెలిసికొని, నీవు జయించబడినట్లే అని తెలిసికొనుము."||51.30||

||శ్లోకము 51.31||

కామం ఖ ల్వహ మప్యేకః సవాజిరథకుజ్ఞరామ్ ||51.31||
లంకాం నాశయితుం శక్తస్తస్యైష తు న నిశ్చయః |

స|| అహం ఏకః అపి సవాజిరథకుంజరామ్ లంకాం నాశయితుం కామం శక్తాః ఖలు | ఏషః తు నిశ్చయః న||

తిలక టీకాలో - స్వామ్యాజ్ఞాం వినా తదనుష్ఠానం అశక్యమితి భావః॥

||శ్లోకార్థములు||

అహం ఏకః అపి -
నేను ఒక్కడినే కూడా
సవాజిరథకుంజరామ్ లంకాం -
రథ తురగ గజముల సేనలతో కూడిన ఈ లంకను
నాశయితుం కామం శక్తాః ఖలు -
నాశనము చేయగల శక్తి కలవాడను.
ఏషః తు నిశ్చయః న -
అది నానిశ్చయము కాదు

|| శ్లోకతాత్పర్యము||

"నేను ఒక్కడినే రథ తురగ గజముల సేనలతో కూడిన ఈ లంకను నాశనము చేయగల శక్తి కలవాడను. అందులో సందేహము లేదు". ||51.31||

అంటే స్వామి ఆజ్ఞ లేకుండా నాశనము చేయను అని హనుమ భావము.

||శ్లోకము 51.32||

రామేణ హి ప్రతిజ్ఞాతం హర్యృక్షగణసన్నిధౌ ||51.32||
ఉత్సాదనమమిత్రాణాం సీతాయైస్తు ప్రధర్షితా |

స|| రామేణ హర్యక్షుగణ సన్నిధౌ యైః సీతా ప్రధర్షితా అమిత్రాణాం ఉత్సాదనం ప్రతిజ్ఞాతం హి ||

||శ్లోకార్థములు||

రామేణ హర్యక్షుగణ సన్నిధౌ -
రాముడు వానర భల్లూక గణముల సమక్షములో
యైః సీతా ప్రధర్షితా -
ఎవరి చేత సీత అపహరింపబడినదో
అమిత్రాణాం ఉత్సాదనం -
ఆ శత్రువులను నాశనము చేయుటకు
ప్రతిజ్ఞాతం హి - ప్రతిజ్ఞ చేశెను

|| శ్లోకతాత్పర్యము||

"రాముడు వానర భల్లూక గణముల సమక్షములో సీతను అపహరించిన శత్రువులను నాశనము చేసెదనని ప్రతిజ్ఞ చేశెను." ||51.32||

||శ్లోకము 51.33||

అపకుర్వన్ హి రామస్య సాక్షాదపి పురందరః ||51.33||
న సుఖం ప్రాప్నుయాదన్యః కిం పునస్త్వద్విధో జనః |

స|| రామస్య అపకుర్వన్ సాక్షాత్ పురందరః అపి సుఖం న ఆప్నుయాత్ | త్వత్ విధః కిం పునః||

||శ్లోకార్థములు||

రామస్య అపకుర్వన్ -
రాముని కి అపకారము చేసి
సాక్షాత్ పురందరః అపి -
సాక్షాత్తు పురందరుడు కూడా
సుఖం న ఆప్నుయాత్ -
సుఖముపొందలేడు
త్వత్ విధః కిం పునః -
నీలాంటి వారిగురించి చెప్పనవసరము లేదు

|| శ్లోకతాత్పర్యము||

"రాముని కి అపకారము చేసి సాక్షాత్తు పురందరుడు కూడా సుఖముపొందలేడు. అప్పుడు నీలాంటి వారిగురించి చెప్పనవసరము లేదు." ||51.33||

||శ్లోకము 51.34||

యాం సీతే త్యభిజానాసి యేయం తిష్టతి తే వశే ||51.34||
కాళరాత్రీతి తాం విద్ధి సర్వలంకావినాశినీం |

స|| యాం సీతా ఇతి అభిజానాసి యా ఇయమ్ తే వశే తిష్ఠతి తాం సర్వలంకావినాశినీం కాళరాత్రి ఇతి విద్ధి||

||శ్లోకార్థములు||

యాం సీతా ఇతి అభిజానాసి -
నీవు సీత అని ఎవరిని తెలిసికున్నావో
యా ఇయమ్ తే వశే తిష్ఠతి -
ఏ సీత నీ నిర్బంధములో ఉన్నదో
తాం సర్వలంకావినాశినీం -
ఆమెను సర్వలంకా వినాశినిగా
కాళరాత్రి ఇతి విద్ధి -
కాళరాత్రిగా తెలిసికొనుము

|| శ్లోకతాత్పర్యము||

"నీవు సీత అని ఎవరిని తెలిసికున్నావో , ఏ సీత నీ నిర్బంధములో ఉన్నదో ఆమెను సర్వలంకా వినాశినిగా కాళరాత్రిగా తెలిసికొనుము." ||51.34||

||శ్లోకము 51.35||

తదలం కాలపాశేన సీతావిగ్రహరూపిణా ||51.35||
స్వయం స్కన్థావసక్తేన క్షమమాత్మని చిన్త్యతాం |

స|| తత్ సీతా విగ్రహరూపిణా స్కన్ధావసక్తేన కాలపాశేన స్వయం ( న ఘ్రియతాం ) | అలం ఆత్మని క్షేమమ్ చిన్త్యతామ్ ||

రామటీకాలో - స్వయం స్కన్ధావసక్తేన స్కన్ధయోర్ధృతేన సీతా విగ్రహ రూపిణా కాలపాశేన న ఘ్రియతాం ఇత్యర్థః । తత్ర హేతుః ఆత్మని అత్మార్థం క్షేమం చిన్త్యతామ్॥

||శ్లోకార్థములు||

తత్ సీతా విగ్రహరూపిణా -
ఆ సీతా రూపములో నున్న
స్కన్ధావసక్తేన కాలపాశేన స్వయం (న ఘ్రియతాం )-
మెడచుట్టూవున్న కాలపాశమును స్వయముగా (లాగవద్దు)
అలం ఆత్మని క్షేమమ్ చిన్త్యతామ్ -
నీ ఆత్మ రక్షన గురించి అలోచించుము చాలు

|| శ్లోకతాత్పర్యము||

"ఆ సీతా రూపములో నున్న కాలపాశమును నీ మెడకు కట్టుకోకు. నీ క్షేమము గురించి ఆలోచించుకొనుము". ||51.35||

||శ్లోకము 51.36||

సీతాయా స్తేజసా దగ్ధాం రామ కోపప్రపీడితామ్ ||51.36||
దహ్యమానా మిమాం పశ్య పురీం సాట్టప్రతోళికాం |

స|| సీతాయా తేజసా దగ్ధామ్ రామకోపప్రపీడితామ్ దహ్యమానాం సాట్టప్రతోలికాం ఇమాం పురీం పశ్య ||

దగ్ధాం - దహ్యమానాం

||శ్లోకార్థములు||

సీతాయా తేజసా దగ్ధామ్ -
సీత యొక్క తేజస్సుతో దగ్ధమగు
రామకోపప్రపీడితామ్ దహ్యమానాం -
రాముని కోపముతో దగ్ధమగు
సాట్టప్రతోలికాం ఇమాం పురీం పశ్య-
సాట్టప్రాకారములతో కూడిన ఈ నగరము చూడుము

|| శ్లోకతాత్పర్యము||

"సీత యొక్క తేజస్సుతో రాముని కోపముతో దగ్ధమగు సాట్టప్రాకారములతో కూడిన ఈ నగరము చూడుము" ||51.36||

||శ్లోకము 51.37||

స్వాని మిత్త్రాణి మన్త్రీంశ్చ
జ్ఞాతీన్ భాతౄన్ సుతాన్ హితాన్ ||51.37||
భోగాన్దారాం శ్చ లంకాం చ
మా వినాశముపానయ |

స|| స్వాని మిత్రాణి మంత్రీంశ్చ జ్ఞాతీన్ భాతౄన్ సుతాన్ హితాన్ భోగాన్ దారాంశ్చ లంకాం చ వినాశం మా ఉపానయ||

||శ్లోకార్థములు||

స్వాని మిత్రాణి మంత్రీంశ్చ -
నీ మిత్రులు మంత్రులు బంధువులు
జ్ఞాతీన్ భాతౄన్ సుతాన్ హితాన్ -
తమ్ములు పిల్లలూ హితులు భార్యలు
భోగాన్ దారాంశ్చ లంకాం చ -
భోగములతో కూడిన ఈ లంకా
వినాశం మా ఉపానయ -
నాశనమునకు కారణము కాకుము

|| శ్లోకతాత్పర్యము||

"నీ మిత్రులు మంత్రులు బంధువులు తమ్ములు పిల్లలూ హితులు భార్యలు భోగములతో కూడిన ఈ లంకా నాశనమునకు కారణము కాకుము".||51.37||

||శ్లోకము 51.38||

సత్యం రాక్షస రాజేంద్ర శృణుష్వ వచనం మమ ||51.38||
రామదాసస్య దూతస్య వానరస్య చ విశేషతః |

స|| రాక్షస రాజేంద్ర మమ దూతస్య వానరస్య విశేషతః రామదాసస్య సత్యం వచనం శృణుస్వ ||

||శ్లోకార్థములు||

రాక్షస రాజేంద్ర -
ఓ రాక్షస రాజేంద్ర
దూతస్య వానరస్య విశేషతః రామదాసస్య -
దూతను వానరుడను ప్రత్యేకముగా రాముని దాసుడను అగు
మమ సత్యం వచనం శృణుస్వ-
నా సత్యమైన మాటలను వినుము

|| శ్లోకతాత్పర్యము||

"ఓ రాక్షస రాజేంద్ర దూతను వానరుడను ప్రత్యేకముగా రాముని దాసుడను అగు నా సత్యమైన మాటలను వినుము." ||51.38||

||శ్లోకము 51.39||

సర్వాన్ లోకాన్ సుసంహృత్య సభూతాన్ స చరాచరాన్ ||51.39||
పునరేవ తథా స్రష్ఠుం శక్తో రామో మహాయశాః|

స|| రామః మహాయశః సర్వాన్ లోకాన్ సభూతాన్ స చరాచరాన్ సుసంహృత్య పునరేవ తథా స్రష్టుం శక్తః ||

గోవిన్దరాజులవారి టీకాలో చదవతగిన వ్యాఖ్య - "రామదాసస్యేతి అనేన రామ సామర్థ్యం ఉక్తం | దూతస్యేతి అనేన హితోపదేశాధికారః | వానరస్యేతి మాద్యస్థ్యమ్ || లోకాన్ భూః ఆదీన్ | సభూతాన్ పృథివ్యాప్తేజోవాకాశరూప పఙ్ఛమహాభూతయుక్తాన్ | సచరాచరాన్ చతుర్ముఖద్వారా స్రుష్టజఙ్గమయుక్తాన్ | సంహృత్య ఫలయావసానే రుద్రద్వారా స్వయం చ సంహృత్య | పునః కల్పాదౌ తథైవ, 'ధాతా యథా పూర్వమకల్పయత్' ఇతి శృత్యుక్తరీత్యాస్రష్టుమ్ సమర్థః | తత్ర ప్రమాణః మహాయశా ఇతి| 'న తస్యేశే కశ్చన తస్య నామ మహాద్యశః' ఇతి హి శ్రుతిః || శ్రుతిస్మృతిషు తథా ప్రసిద్ధః ఇత్యర్థః"

||శ్లోకార్థములు||

రామః మహాయశః -
మహాయశస్సుగల రాముడు
సర్వాన్ లోకాన్ సభూతాన్ స చరాచరాన్ -
సమస్త చరాచర భూతములతో కూడిన లోకములను
సుసంహృత్య - నశింపచేసి
పునరేవ తథా స్రష్టుం శక్తః -
మరల సృష్టించ గల శక్తి కలవాడు

|| శ్లోకతాత్పర్యము||

" మహాయశస్సుగల రాముడు సమస్త చరాచర భూతములతో కూడిన లోకములను నశింపచేసి మరల సృష్టించ గల శక్తి కలవాడు" .||51.39||

ఇవి హనుమంతుడు రావణుని ఉద్దేశించి చెప్పిన మాటలు.

ఇక్కడ 'మహాయశాః' అంటూ రాముని యశస్సు కీర్తిస్తూ, సృష్టిని నశింపచేసి మళ్ళీ సృష్టించగలడని చెపుతూ, హనుమ రాముడు పరమాత్మయే అని సూచిస్తాడు.

జగత్ సృష్ఠి స్థితి ప్రళయములను చేయువాడు పరమాత్మ. శ్రుతులలో పరమాత్మ గురించి " న తస్యే శే కశ్చన తస్య నామ మహద్యశః" అని చెపుతూ పరమాత్మకు "మహద్యశః" అని పేరుగలదు అని చెప్పబడినది. ఇక్కడ హనుమ మహాయశాః అంటూ రాముడే ఆ "మహద్యశః" అని చెపుతాడు. శ్రుతులని చదివిన రావణునికి ఈ మాటతో అర్ధమౌతుంది అని హనుమ చెప్పాడన్నమాట. అదేమాట గోవిన్దరాజులవారి వ్యాఖ్యలోకూడా వుంది.

అటువంటి రామునితో తలపడకూ అంటూ హనుమ ఇంకాచెపుతాడు

"విష్ణువుతో సమానమైన పరాక్రమము గల రాముని తో యుద్ధము చేయుగలవారు, దేవతల అసురుల యక్షరాక్షస గణములలో గాని, విద్యాధరులు గంధర్వులు సిద్ధులలోనూ కిన్నరులలో గాని, అన్ని భూతములలో, అన్నిలోకములలో, అన్ని కాలములలో, ఎవరూ ఎక్కడా లేరు" అని. 'సర్వలోకములకు ఈశ్వరుడైన రాజసింహుడు రాముని యెడల, ఈ విధముగా అప్రియమైన పని (సీతాపహరణము) చేసిన నీ జీవితము దుర్లభము' అని కూడా చెపుతాడు.

||శ్లోకము 51.40-43||

దేవాసుర నరేన్ద్రేషు యక్షరక్షోగణేషు చ ||51.40||
విధ్యాధరేషు సర్వేషు గన్ధర్వేషూరగేషు చ |

సిద్ధేషు కిన్నరేన్ద్రేషు పతత్రిషు చ సర్వతః ||51.41||
సర్వభూతేషు సర్వత్ర సర్వకాలేషు నాస్తి సః |
యో రామం ప్రతియుధ్యేత విష్ణుతుల్య పరాక్రమమ్ ||51.42||

స|| విష్ణుతుల్యపరాక్రమం రామం ప్రతియుధ్యేత దేవాసురనరేంద్రేషు యక్షరక్షోగణేషు చ సర్వేషు విద్యాధరేషు గన్ధర్వేషు ఉరగేషు చ సిద్ధేషు చ కిన్నరేన్ద్రేషు సర్వతః పతత్రిషు సర్వభూతేషు సర్వత్ర సర్వకాలేషు నాస్తి||

||శ్లోకార్థములు||

విష్ణుతుల్యపరాక్రమం -
విష్ణువుతో సమానమైన పరాక్రమము గల
రామం ప్రతియుధ్యేత -
రాముని తో యుద్ధము చేయుగల
దేవాసురనరేంద్రేషు యక్షరక్షోగణేషు చ -
దేవతలూ అసురులు యక్షరాక్షస గణములు
సర్వేషు విద్యాధరేషు గన్ధర్వేషు ఉరగేషు చ -
అందరూ విద్యాధరులు గంధర్వులు, ఉరగములలో
సిద్ధేషు చ కిన్నరేన్ద్రేషు -
సిద్ధులలోనూ కిన్నరులలో
సర్వతః పతత్రిషు సర్వభూతేషు -
సమస్త భూతములలో పక్శులలో
సర్వత్ర సర్వకాలేషు నాస్తి -
అన్నిచోటలా అన్ని కాలములలో కూడా లేడు

|| శ్లోకతాత్పర్యము||

"విష్ణువుతో సమానమైన పరాక్రమము గల రాముని తో యుద్ధము చేయుగల దేవతలూ అసురులు యక్షరాక్షస గణములు విద్యాధరులు గంధర్వులు సిద్ధులలోనూ కిన్నరులలో అన్ని భూతములలోనూ అన్నిచోటలా అన్ని కాలములలో కూడా, ఎవరూ ఎక్కడా లేరు". ||51.40,42||

||శ్లోకము 51.43||

సర్వలోకేశ్వర స్యైవం కృత్వా విప్రియ ముత్తమం |
రామస్య రాజసింహస్య దుర్లభం తవ జీవితమ్ ||43||

స|| సర్వలోకేశ్వరస్య రాజసింహస్య రామస్య ఏవం ఉత్తమమ్ విప్రియం కృత్వా తవ జీవితమ్ దుర్లభం ||

||శ్లోకార్థములు||

సర్వలోకేశ్వరస్య -
సర్వలోకములకు ఈశ్వరుడైన
రాజసింహస్య రామస్య -
రాజసింహుడు రామునితో
ఏవం ఉత్తమమ్ విప్రియం కృత్వా -
ఈ విధముగా అప్రియమైన పని చేసిన
తవ జీవితమ్ దుర్లభం -
నీ జీవితము దుర్లభము

|| శ్లోకతాత్పర్యము||

"సర్వలోకములకు ఈశ్వరుడైన రాజసింహుడు రామునితో ఈవిధముగా అప్రియమైన పని చేసిన నీ జీవితము దుర్లభము". ||51.43||

||శ్లోకము 51.44||

దేవాశ్చ దైత్యాశ్చ నిశాచరేన్ద్ర
గంధర్వవిధ్యాధరనాగయక్షాః |
రామస్య లోకత్రయనాయకస్య
స్థాతుం నశక్తాః సమరేషు సర్వే ||51.44||

స|| నిశాచరేంద్ర దేవాశ్చ దైత్యాశ్చ గన్ధర్వవిధ్యాధరనాగయక్షాః సర్వే లోకత్రయనాయకస్య రామస్య సమరేషు స్థాతుం న శక్తాః ||

||శ్లోకార్థములు||

నిశాచరేంద్ర - ఓ నిశాచరేంద్రా
దేవాశ్చ దైత్యాశ్చ - దేవులలో దైత్యులలో
గన్ధర్వవిధ్యాధరనాగయక్షాః సర్వే-
గంధర్వ విధ్యాధరనాగ యక్షులు అందరిలో
లోకత్రయనాయకస్య రామస్య -
ముల్లోకములకు నాయకుడగు రాముని
సమరేషు స్థాతుం న శక్తాః -
ముందర యుద్ధములో నిలబడు శక్తి లేదు

|| శ్లోకతాత్పర్యము||

"ఓ నిశాచరేంద్రా ! దేవులలో దైత్యులలో గంధర్వ విధ్యాధరనాగ యక్షులు అందరిలో ముల్లోకములకు నాయకుడగు రాముని ముందర యుద్ధములో నిలబడు శక్తి లేదు." ||51.44||

||శ్లోకము 51.45||

బ్రహ్మా స్వయంభూశ్చతురాననోవా
రుద్రస్త్రిణేత్రః త్రిపురాన్తకో వా |
ఇన్ద్రో మహేన్ద్రోః సురనాయకో
వా త్రాతుమ్ న శక్తా యుధి రామవధ్యం ||51.45||

స|| యుధి రామవధ్యం స్వయమ్భూః చతురాననః బ్రహ్మా వా త్రినేత్రః త్రిపురాంతకః రుద్రో వా ఇంద్రః సురనాయకః మహేణ్ద్రః వా త్రాతుం న శక్తాః ||

||శ్లోకార్థములు||

యుధి రామవధ్యం -
యుద్ధములో రాముడు వధించువానిని
స్వయమ్భూః చతురాననః బ్రహ్మా వా -
చతురాననుడు అయిన బ్రహ్మ కాని,
త్రినేత్రః త్రిపురాంతకః రుద్రో వా -
త్రినేత్రుడు త్రిపురాంతకుడు అయిన రుద్రునకు గాని
ఇన్ద్రః సురనాయకః మహేన్ద్రః వా -
సురనాయకుడు మహేంద్రుడు అయిన ఇంద్రునకు కాని
త్రాతుం న శక్తాః- రక్షించుటకు శక్యము కాదు

|| శ్లోకతాత్పర్యము||

"యుద్ధములో రాముడు వధించువానిని రక్షించుటకు చతురాననుడు అయిన బ్రహ్మ కాని, త్రినేత్రుడు త్రిపురాంతకుడు అయిన రుద్రునకు గాని, సురనాయకుడు మహేంద్రుడు అయిన ఇంద్రునకు కాని శక్యము కాదు". ||51.45||

ఇది హనుమంతుని హితబోధ. ఇక్కడ రాముడు వధించువానిని రక్షించుట బ్రహ్మ, రుద్ర మహేంద్రులకు సాధ్యముకాదు అని హనుమంతుని మాట. అంటే దీనిలో విష్ణువుకే ఆ పని సాధ్యము అని . అంటే ఇక్కడ రాముడే విష్ణువు అని ధ్వని. రాముడే పరమాత్మఅని కూడా ధ్వని.

హితబోధలో హితము వినే స్థితిలో లేని వానికి, హితబోధ బోధ కాదు. వానికి వినపడేవి అప్రియ వచనములే.

అలాగ అప్రియమైన హేతుబద్ధమైన హనుమంతుని, నిర్భయమైన మాటలు వినిన రావణుడు, ఆ హనుమంతుని యొక్క వధకు ఆజ్ఞ ఇచ్చెను.

||శ్లోకము 51.46||

స సౌష్టవో పేత మదీనవాదినః
కపేర్నిశమ్యాప్రతిమోఽప్రియం చ|
దశాననః కోపవివృత్తలోచనః
సమాదిశత్ తస్య వథం మహాకపేః||51.46||

స|| అప్రతిమః సః దశాననః అదీనవాదినః కపేః సౌష్టవోపేతం అప్రియం వచః నిశమ్య కోపవివృతలోచనః తస్య మహాకపేః వధం సమాదిశత్ ||

||శ్లోకార్థములు||

అప్రతిమః సః దశాననః -
సాటిలేని ఆ దశకంఠుడు
అదీనవాదినః కపేః -
నిర్భయమైన వానరుని
సౌష్టవోపేతం అప్రియం -
అప్రియమైన హేతుబద్ధమైన
వచః నిశమ్య - మాటలు విని
కోపవివృతలోచనః -
కోపముతో మండుతున్న కళ్ళు కలవాడై
తస్య మహాకపేః వధం సమాదిశత్ -
ఆ మహాకపి యొక్క వధకు ఆజ్ఞ ఇచ్చెను

|| శ్లోకతాత్పర్యము||

"అప్రియమైన హేతుబద్ధమైన అ వానరుని నిర్భయమైన మాటలు వినిన సాటిలేని దశకంఠుడు ఆ మహాకపి యొక్క వధకు ఆజ్ఞ ఇచ్చెను." ||51.46||

ఈ రావణుని ఆజ్ఞతో ఎభై ఒకటవ సర్గ సమాప్తము.

హనుమంతుడు , 'దాసోఽహం కౌసలేన్ద్రస్య' అంటూ, తనని తాను వర్ణించుకోవడము నలభై రెండవ సర్గలో విన్నాము. ఆ దాసుని ముఖ్యలక్షణము రామకథా గానము. ఆ రామకథ చెప్పడములో ఎక్కడ ఎలా చెప్పాలో అక్కడ అలా చెపుతాడు. రామకథ, సముద్ర లంఘనములో సురసని దాటి ముందుకు పోవడానికి క్లుప్తముగా, సీతమ్మకి తన ఉనికిని తెలియచేయడానికి అతి మథురముగా, సీతమ్మకి తనగురించి వున్న శంకలు తీర్చడానికి క్షుణ్ణముగా , అతి విపులముగా , లంకలో రాక్షసులలో భయము పుట్తించడానికి ధాటిగా జయమంత్రము ద్వారా చెప్పడము విన్నాము. ఇక్కడ రావణ సభలో రావణునికి హితభోధ చేయడానికి రాముడు అవతార స్వరూపుడు అన్నమాట చెప్పడము విన్నాము. ఆ హితబోధలో ధర్మాధర్మముల గురించి చెప్పినమాటలు పండితుని మాటలు. అవి శ్రీరాములవారి ,' నానృగ్వేదవీనతస్య..' అంటూ చెప్పినమాటలని ఋజువు చేస్తాయి.

ఇత్యార్షే శ్రీమద్రామాయణే ఆదికావ్యే వాల్మీకీయే
చతుర్వింశత్ సహస్రికాయాం సంహితాయామ్
శ్రీమత్సుందరకాండే ఏకపంచాశస్సర్గః ||

|| ఓమ్ తత్ సత్||