Sanskrit Text in Telugu , Kannada, Gujarati, Devanagari, English

|| om tat sat||

Sundarakanda
Sarga 11
( with word meanings sloka summary and commentary)

Tika Traya summarizes the Sarga as follows: "मण्डोदर्यां जातां सीतात्वबुद्धिं युक्तिपर्यालोचनेन निवर्तयन् हनुमान् पानभूमिगतं रावणं परितः प्रसुप्ता नानावस्थाः स्त्रियः अनेक विधानपात्रादिकं च अवलोकयत् । परदार दर्शनजन्यदुरितम् विशञ्कया वशीकृत मनस्कत्वात्तत्संसर्गं निराकुर्वस्तत्रालब्धसीताशुद्धिरन्यत्रान्वेषणंच उपक्रमते।"

The story in the eleventh Sarga can be summarized as follows.

Having been delighted on seeing Mandodari, having mistook Mandodari to be Sita, Hanuman stopped for a moment and thought about Sita again. In separation from Rama,"सा न स्वप्तुं"- meaning she will not be able to sleep; "न भोक्तुं" - meaning she will not able to eat; "नाप्यलंकर्तुम्" - meaning she will not be able to decorate herself. Concluding that it must be somebody else "अन्येयं इति निश्चित्य", Hanuman continued his search for Sita.

With all his determined search, what Hanuman saw was Ravana who was sleeping, having had love games with"रूपसल्लाप शीलेन"- women with pleasing disposition and willing to play, "युक्तगीतार्थभाषिणा"- women who were capable of speaking and singing appropriately. He was being served by "अंगनानां सहस्रेण"- thousands of pretty women.

Moving about, he saw "मृगाणां महिषीणांच वराहाणां च" food made with meat of variety of animals. Wonderful eatables and wonderful drinks were visible everywhere. There the women were sleeping embracing one another. In the deep sleep they are tugging at the clothes of other women. They were in varying postures having participated in acts of love. The place was filled with air blowing gently with pleasant smelling scents, making one succumb to the power of sleep..

Hanuman searched all over in the inner chambers. But he could not find Sita.

Now we will go with word meanings and summary of all Slokas.

|| Sloka 11.01||

अवधूताय च तां बुद्धिं बभूवास्थित तदा।
जगाम चापरां चिंतां सीतां प्रति महाकपिः॥11.1||

स॥ महाकपिः तां बुद्धिं अवधूय अवस्थितः बभूव। सीतां प्रति अपरं चिंतां जगाम॥

Tilaka Tika says- अवधूयच तां बुद्धिं सीतासंभावनयाप्रवृतां कापेय विषयां बुद्धिम् अवधूय त्यक्त्वा अवस्थितः स्थिरतास्वभावे प्रतिष्ठितः सीतां प्रति तद्विषयामितरामन्यां चिन्ताम् पूर्व चिन्ताविघटिकां जगाम।

॥Sloka meanings||

महाकपिः तां बुद्धिं अवधूय -
the great Vanara having rejected his judgement
अवस्थितः बभूव - stood there
सीतां प्रति - about Sita
अपरं चिंतां जगाम - started thinking again.

|| Sloka summary||

"The great Vanara having rejected his judgement stood there and then started thinking about Sita again." ||11.01||

|| Sloka 11.02||

न रामेण वियुक्ता सा स्वप्तु मर्हति भामिनी।
न भोक्तुं नाप्यलंकर्तुं न पानमुपसेवितुम्॥11.02||

स॥ भामिनी रामेणा वियुक्ता स्वप्तुं न अर्हति । भोक्तुं न । न अलंकर्तुं । न पानं उपसेवितुम्॥

॥ Sloka meanings||

भामिनी रामेणा वियुक्ता -
the lovely lady (Sita), separated from Rama
स्वप्तुं न अर्हति - will not sleep
भोक्तुं न - Not eat
न अलंकर्तुं - Not decorate herself
न पानं उपसेवितुम् - Not drink.

|| Sloka summary||

"The lovely lady (Sita), separated from Rama will not sleep. Not eat. Not decorate herself. Not drink." ||11.02||

|| Sloka 11.03||

नान्यं नरमुपस्थातुं सुराणामपि चेश्वरीम्।
न हि रामः समः कश्चित् विद्यते त्रिदशेष्वपि॥11.03||
अन्येयमिति निश्चित्य पानभूमौ चचार सः।

स॥ न अन्यं नरं उपस्थातुं सुराणां ईश्वरम् अपि न । रामः समः त्रिदशेष्वपि न कश्चित् विद्यते॥अयं अन्यः इति निश्चित्य सः पानभूमौ चचार।

॥ Sloka meanings||

न अन्यं नरं उपस्थातुं -
not approach another man
सुराणां ईश्वरम् अपि न -
even if it is the Lord among the Gods
रामः समः -
equal to Rama
त्रिदशेष्वपि न कश्चित् विद्यते -
none even among Gods.
सः अयं अन्यः इति निश्चित्य -
having decided that she is somebody else
पानभूमौ चचार -
started moving about in the banquet hall

|| Sloka summary||

"Not approach another man even if it is the Lord among the Gods. There is none equal to Rama even among Gods. Having decided that she is somebody else he started moving about in the banquet hall." ||11.03||

|| Sloka 11.04,05||

क्रीडिते नापराः क्लान्ता गीतेन च तथाऽपराः॥11.04||
नृत्तेन चापराः क्लान्ताः पान विप्रहतस्तथा।
मुरजेषु मृदङ्गेषु पीठिकासु च संस्थिताः॥11.05||
तथाऽऽस्तरण मुख्येषु संविष्ठा श्चापरा स्त्रियः ।

स॥ अपराः क्लीडितेन क्लांताः तथा अपराः गीतेन (क्लांताः)॥ अपराः नृत्तेन च क्लांताः ।तथा पानविप्रहताः (क्लांताः अपाराः)। ( अपराः स्त्रियः) मुरजेषु मृदंगेषु पीठिकासु च संस्थिताः ॥ तथा अपराः स्त्रियः आस्थरण मुख्येषु संस्थिताः ।

॥ Sloka meanings||

अपराः क्लीडितेन क्लांताः -
some women were exhausted by sporting
अपराः गीतेन (क्लांताः) -
others (exhausted) by singing
अपराः नृत्तेन च क्लांताः -
some others were exhausted by dancing
तथा पानविप्रहताः -
(yet others) worn out due to drinking
मुरजेषु मृदंगेषु पीठिकासु च संस्थिताः -
others resting on Murajas, Tabors, and in hassocks.
तथा अपराः स्त्रियः - other ladies
आस्थरण मुख्येषु संस्थिताः - resting on exquisite beds

|| Sloka summary||

"There are women exhausted by sporting, there are others exhausted by singing. Some others were exhausted by dancing. Yet others worn out due to drinking. There were others resting on Murajas, Tabors, in hassocks. Other ladies were resting on exquisite beds." ||11.04,05||

|| Sloka 11.06,07||

अङ्गनानां सहस्रेण भूषितेन विभूषणैः॥11.06||
रूपसल्लापशीलेन युक्तगीतार्थ भाषिणा।
देशकालाभियुक्तेन युक्तवाक्याभिदायिना॥11.07||
रताभिरतसंसुप्तं ददर्श हरियूथपः।

स॥हरियूथपः विभूषणेन भूषितैः रूपसल्लापशीलेन युक्तगीतार्थभाषिणा देशकालाभियुक्तेन युक्तवाक्याभिधायिना रताभिरतसंसुप्तं सहस्रेण अंगनानां ददर्श॥

Govindaraja says - तत्र सीतया अदर्शनात् पुनरपि रावणस्थानं आगत्य ददर्श इत्याह - अङ्गनानामिति। रूपसल्लापशीलेन स्वसौन्दर्यवर्णन शीलेन रावन रूपविषयाप्रशंसाशीलेन वा युक्तगीतार्थभाषिणा युक्तं उपपन्नम् गीतार्थं भाषितुं शीलं अस्येति युक्तगीतार्थभाषी तेन देशकालाभियुक्तेन देशकालाभिज्ञेन त्यर्थः; अङ्गनानां सहस्रेण रताभिरत संसुप्तमित्यन्वयः रत शब्देन बाह्यसुरतमुच्यते, अभिरत शब्देन करणबन्धाधिकमुच्यते रताभिरतश्वासौ संसुप्तश्च तं तथा स्नानुलिप्तादिवत् समासः क्रीडास्वेदेन सुप्तं इत्यर्थः॥

॥ Sloka meanings||

हरियूथपः ददर्श -
the best among Vanaras saw
विभूषणेन भूषितैः -
well adorned with ornaments
रूपसल्लापशीलेन -
who are good at arguments.
युक्तगीतार्थभाषिणा-
who are well versed in appreciation
देशकालाभियुक्तेन -
who are well aware of the time and place
युक्तवाक्याभिधायिना -
who are good at appropriate expressions
रताभिरतसंसुप्तं -
who were sleeping after dalliance
सहस्रेण अंगनानां -
thousands of women

|| Sloka summary||

"The best among Vanaras saw thousands of women adorned with ornaments who are good at arguments who are well versed in appreciation, who are well aware of the time and place, who are good at appropriate expressions, who were sleeping after dalliance." ||11.06,07||

|| Sloka 11.08||

तासां मध्ये महाबाहुः शुशुभे राक्षसेश्वरः॥11.08||
गोष्ठेमहति मुख्यानां गवां मध्ये यथा वृषः।

स॥ तासां मध्ये महाबाहुः राक्षसेश्वरः यथा महति गोष्ठे गवां मध्ये वृषः इव शुशुभे ॥

॥ Sloka meanings||

तासां मध्ये -
midst of these women
महाबाहुः राक्षसेश्वरः -
king of Rakshasas with powerful arms
महति गोष्ठे गवां मध्ये -
among the cows in a big cowshed.
वृषः इव शुशुभे -
shone like a bull

|| Sloka summary||

"In the midst of these women, the king of Rakshasas with powerful arms shone like a bull among the cows in a big cowshed." ||11.08||

|| Sloka 11.09||

स राक्षसेन्द्र शुश्शुभे ताभिः परिवृतः स्वयम्॥11.09||
करेणुभिर्यथाऽरण्ये परिकीर्णो महाद्विपः।

स॥ ताभि परिवृतः सः राक्षसेंद्रः स्वयं यथा महारण्ये करेणुभिः परिकीर्णः द्विपः इव शुशुभे॥

॥ Sloka meanings||

ताभि परिवृतः -
Surrounded by these women
सः राक्षसेंद्रः स्वयं -
the king of Rakshasas
यथा महारण्ये करेणुभिः परिकीर्णः -
among the female elephants in a big forest
द्विपः इव शुशुभे - shone like a great elephant

|| Sloka summary||

"Surrounded by these women the king of Rakshasas shone like a great elephant among the female elephants in a big forest." ||11.09||

|| Sloka 11.10||

सर्वकामैरुपेतां च पानभूमिं महात्मनः॥11.10||
ददर्श हरिशार्दूलः तस्य रक्षः पतेर्गृहे।

स॥ महात्मनः हरिशार्दूलः सर्व कामैः उपेतां पानभूमिं च तस्य रक्षः पतेः गृहे ददर्श॥

॥ Sloka meanings||

महात्मनः हरिशार्दूलः -
The great one, a tiger among the Vanaras
सर्व कामैः उपेतां -
provided with everything that is desired
पानभूमिं च -
a place for drinking
तस्य रक्षः पतेः गृहे ददर्श -
saw in the palace of the king of Rakshasas.

|| Sloka summary||

"The great one, a tiger among the Vanaras, then saw a banquet hall which is provided with everything that is desired in a place for drinking in the palace of the king of Rakshasas." ||11.10||

|| Sloka 11.11||

मृगाणां महिषाणां च वराहाणांच भागशः॥11.11||
तत्र न्यस्तानि मांसानि पानभूमौ ददर्श सः।

स॥ तत्र पानभूमौ भागशः न्यस्तानि मृगाणां महिषाणां च वराहाणां च मांसानि ददर्श॥

॥ Sloka meanings||

तत्र पानभूमौ -
in that banquet hall
भागशः न्यस्तानि -
separately placed
मृगाणां महिषाणां च वराहाणां च -
of deer, buffaloes and pigs
मांसानि ददर्श - meat was seen

|| Sloka summary||

"There in that banquet hall separately apportioned meat of deer, buffaloes and pigs was seen."||11.11||

|| Sloka 11.12||

रौक्मेषु च विशालेषु भाजनेष्वर्थ भक्षितान्॥11.12||
ददर्श हरिशार्दूलो मयूरान् कुक्कुटांस्तथा।

स॥ हरिशार्दूलः रौक्मेषु विशालेषु भाजनेषु अर्थभक्षितान् मयूरान् तथा कुक्कुटान् ददर्श॥

॥ Sloka meanings||

रौक्मेषु विशालेषु -
in the large golden vessels
अर्थभक्षितान् मयूरान् तथा कुक्कुटान् -
half-eaten peacocks as well as chicken
हरिशार्दूलः ददर्श -
the tiger among the Vanaras saw

|| Sloka summary||

"The tiger among the Vanaras saw large golden vessels with half eaten peacocks as well as chicken." ||11.12||

|| Sloka 11.13||

वराहवार्थ्राणसकान् दधिसौवर्चलायुतान्॥11.13||
शल्यान् मृगमयूरांश्च हनुमानन्ववैक्षत।

स॥ शल्यान् दधिसौवर्चलायुतान् वराहवार्ध्राणसकान् मृगमयूरांश्च हनुमान् अन्ववैक्षत॥

Govindaraja says - वार्ध्राणसाः छगाविशेषाः इति स्मृतेः ।दधिसौवर्चलायुतान् दधिसौवर्चलाभ्यां संस्कृतान् इत्यर्थः। सौवर्चलं रुचकाख्यो लवण विशेषः । शल्यान् श्वाविदः। मृगमयूरादीनां पुनः कथनं प्रदेश भेदात् ।

॥ Sloka meanings||

शल्यान् दधिसौवर्चलायुतान् -
bones marinated with yogurt and special salt
वराहवार्ध्राणसकान् -
meat of pigs and jungle fowls
मृगमयूरांश्च -
as well as deer and peacocks.
हनुमान् अन्ववैक्षत -
Hanuman observed

|| Sloka summary||

"Hanuman observed bones marinated with yogurt and special salt , meat of pigs and jungle fowls as well as deer and peacocks." ||11.13||

|| Sloka 11.14,15||

क्रकरान् विविधान् सिद्धां श्चकोरानर्थभक्षितान्॥11.14||
महिषान् एकशल्यांश्च छांगांश्च कृतनिष्ठितान्।
लेह्यानुच्चावचान् पेयान् भोज्यानि विविधानिच॥11.15||

स॥विविधान् सिद्धान् क्रकरान् चकोरान् महिषान् एकशल्यांश्च छगांश्च उच्चवचान् लेह्यान् पेयान् विविधानि अर्थभक्षितान् भोज्यानि च (हनुमान् अन्ववैक्षत)॥

॥ Sloka meanings||

विविधान् सिद्धान् क्रकरान् -
several types of cooked fowls
चकोरान् महिषान् एकशल्यांश्च -
ruddy geese , buffaloes, fishes,
छगांश्च- goats
उच्चवचान् लेह्यान् पेयान् -
all sorts of food that can be licked and variety of drinks.
विविधानि अर्थभक्षितान् भोज्यानि च -
several types of half-eaten food (he saw)

|| Sloka summary||

"He saw a variety of several types of cooked fowls, half eaten ruddy geese , buffaloes, fishes, goats and all sorts of food that can be licked and variety of drinks as well as several types of half-eaten food." ||11.14,15||

|| श्लोकमु 11.16-17||

हारनूपूर केयूरैः अपविद्धैर्महाधनैः॥11.16||
पानभाजन विक्षिप्तैः फलैश्च विविधैरपि।
कृतपुष्पोपहारा भूः अधिकं पुष्यति श्रियम्॥11.17||

तथा आम्ललवणोत्तंसैः विविधैः रागषाडभैः अपविद्धैः महाधनैः हारनूपुरकेयूरैः पानभाजनविक्षिप्तैः विविधैः फलैश्च कृतपुष्पोपहारा भूः अधिकं श्रियं पुष्यति॥

॥ Sloka meanings||

तथा आम्ललवणोत्तंसैः -
with food seasoned with salt and sour ingredients
रागषाडभैः -
with food made of many types of syrups
अपविद्धैः हारनूपुरकेयूरैः -
with discarded heavy chains, anklets and shoulder straps,
पानभाजनविक्षिप्तैः विविधैः फलैश्च-
with variety of fruits kept in big vessels
कृतपुष्पोपहारा -
with offerings of flowers
भूः अधिकं श्रियं पुष्यति -
the banquet hall looked very splendid

|| Sloka summary||

"The banquet hall, filled with food seasoned with salt and sour ingredients, with many types of syrups, with discarded heavy chains, anklets and shoulder straps, with variety of fruits kept in big vessels, with many offerings of flowers, looked very splendid." ||11.16,17||

|| Sloka 11.18 ||

तत्र तत्र च विन्यस्तैः सुश्लिष्ठैः शयनासनैः ।
पानभूमिर्विना वह्निः प्रदीप्ते वोपलक्ष्यते॥11.18||

स॥पानभूमिः तत्र तत्र विन्यस्तैः सुश्लिष्ठैः शयनासनैः विना वह्निं प्रदीप्तेव उपलक्ष्यते ॥

॥ Sloka meanings||

तत्र तत्र विन्यस्तैः सुश्लिष्ठैः -
here and there with well arranged
शयनासनैः -
with beds and seats
पानभूमिः -
the Banquet Hall
विना वह्निं प्रदीप्तेव -
glowing even without fire

|| Sloka summary||

"The banquet hall with well-arranged beds and seats here and there was glowing even without fire." ||11.18||

|| Sloka 11.19 ||

बहुप्रकारैर्विविधैः वरसंस्कारसंस्कृतैः।
मांसैः कुशलसंपृक्तैः पानभूमिगतैः पृथक्॥11.19||

स॥ बहुप्रकारैः विविधैः वरसंस्कारसंस्कृतैः कुशल संपृक्तैः पृथक् पानभूमि गतैः मांसैः ॥

॥ Sloka meanings||

कुशल संपृक्तैः -
cooked by experts
बहुप्रकारैः विविधैः मांसैः -
variety of meat arranged in many ways
वरसंस्कारसंस्कृतैः मांसैः -
seasoned with many types of ingredients
पानभूमिगतैः पृथक् -
banquet hall was filled

|| Sloka summary||

"With variety of meat arranged in many ways seasoned with many types of ingredients, cooked by experts the banquet hall was filled." ||11.19||

|| Sloka 11.20||

दिव्याः प्रपन्ना विविधाः सुराः कृतसुरा अपि ।
शर्कराऽऽसव माध्वीक पुष्पासव फलासवाः॥11.20||
वासचूर्णैश्च विविधैः मृष्टाः तैः तैः पृथक् पृथक्।

स॥ दिव्याः प्रसन्नाः विविधाः सुराः शर्कराऽऽसव माध्वीक पुष्पासव फलासवाः कृतसुराः अपि तैस्तैः विविधैः वासचूर्णैः पृथक् पृथक् मृष्टाः॥

॥ Sloka meanings||

दिव्याः प्रपन्ना-
wonderful and pleasing
विविधाः सुराः -
many different wines
कृतसुरा अपि -
even though fermented
शर्कराऽऽसव माध्वीक पुष्पासव फलासवाः-
cane sugar juices, honey, juices made from flowers and fruits
विविधैः वासचूर्णैश्च मृष्टाः-
delicious with different spices

|| Sloka summary||

"Wonderful and pleasing wines extracted from sugarcane, honey and flowers though fermented were made delicious with spices". ||11.20||

|| Sloka 11.21,22||

संतता शुशुभे भूमिर्माल्यैश्च बहुसंस्थितैः॥11.21||
हिरण्मयैश्च विविधैर्भाजनैः स्फाटिकैरपि।
जाम्बूनदमयैश्चान्यैः करकैरभिसंवृता॥11.22||

स॥ बहुशंस्थितैः माल्यैश्च संतता हिरण्मयैः स्फाटिकैरपि विविधैः भाजनैः जाम्बूनदमयैः अन्यैः करकैः अभिसंवृता भूमिः शुशुभे ॥

॥ Sloka meanings||

बहुशंस्थितैः माल्यैश्च -
arranged in variety of ways with garlands
हिरण्मयैः स्फाटिकैरपि -
made of gold and crystals
विविधैः भाजनैः -
different kinds of vessels
जाम्बूनदमयैः अन्यैः करकैः -
with other jars made of gold
अभिसंवृता भूमिः शुशुभे-
spread all over the banquet hall shone

|| Sloka summary||

Arranged in variety of ways with garlands, with vessels made of gold and crystals , with other jars made of gold spread all over, the banquet hall looked splendid.

|| Sloka 11.23||

राजतेषु च कुंभेषु जाम्बूनदमयेषु च ।
पानश्रेष्ठं तदा भूरि कपिः तत्र ददर्श ह ॥11.23||

स॥ कपिः तदा राजतेषु जाम्बूनदमयेषु कुंभेषु भूरि पानश्रेष्ठं तत्र ददर्श ह॥

॥Sloka meanings||
राजतेषु जाम्बूनदमयेषु कुंभेषु -
in those vessels made of silver and gold
भूरि पानश्रेष्ठं -
abundant best of wines
कपिः तदा ददर्श -
the Vanara saw

|| Sloka summary||

"The Vanara saw in those vessels made of silver and gold abundant best of wines." ||11.23||

|| Sloka 11.24||

सोऽपश्य च्चातकुंभानि शीधोर्मणिमयानि च।
राजतानि च पूर्णानि भाजनानि महाकपिः॥11.24||

स॥ स महाकपिः पूर्णानि शीधोः शातकुम्भानि मणिमायानि च रजतानि च भाजनानि अपश्यत्॥

॥ Sloka meanings||

स महाकपिः -
the great Vanara
पूर्णानि शीधोः -
filled with wine
शातकुम्भानि मणिमायानि च रजतानि भाजनानि -
vessels made of gold and silver inlaid with gems
अपश्यत् - saw

|| Sloka summary||

"The great Vanara saw vessels filled wine made of gold and silver inlaid with gems also." ||11.24||

|| Sloka 11.25||

क्वचित् अर्थावशेषाणि क्वचि पीतानि सर्वशः।
क्वचिन्नैव प्रपीतानि पानानि स ददर्श ह॥11.25||

स॥ क्वचित् अर्थावशेषाणि क्वचित् सर्वशः पीतानि क्वचित् नैव प्रपीतानि पानानि ददर्श ह॥

॥ Sloka meanings||

क्वचित् अर्थावशेषाणि -
some half filled
क्वचित् सर्वशः पीतानि -
some fully drained
क्वचित् नैव प्रपीतानि पानानि-
some not even touched drinks
ददर्श - saw

|| Sloka summary||

"There he saw some half-filled, some fully drained and some not even touched drinks." ||11.25||

क्वचिद्भक्ष्यांश्च विविधान् क्वचित्पानानि भागशः।
क्वचिदर्थावशेषाणि पश्यन् वै विचचार ह॥11.26||

स॥ क्वचित् विविधान् भक्ष्यांश्च क्वचित् पानानिभागशः क्वचित् अवशेषाणि पश्यन् विचचार ह ॥

॥ Sloka meanings||

क्वचित् विविधान् भक्ष्यांश्च-
in one place many types of eatables
क्वचित् पानानिभागशः -
at another place drinks separately
क्वचित् अवशेषाणि -
another place left over food
पश्यन् विचचार ह -
seeing as he moved about.

|| Sloka summary||

"In one place many types of eatables, at another place drinks separately , yet at another place left over food was seen as he moved about." ||11.26||

|| Sloka 11.27||

क्वचिप्रभन्नैः करकैः क्वचिदालोळितैर्घटैः।
क्वचित्संपृक्तमाल्यानि जलानि फलानि च॥11.27||

स॥ क्वचित् प्रभिन्नैः करकैः क्वचित् आलोलितैः घटैः क्वचित् संप्रुक्तमाल्यानि जलानि च फलानि च (हनुमान् ददर्श)॥

॥ Sloka meanings||

क्वचित् प्रभिन्नैः करकैः-
at one place broken pots
क्वचित् आलोलितैः घटैः -
at another place rolling pots
क्वचित् संप्रुक्तमाल्यानि -
at another place mixed up flower garlands strewn about
जलानि च फलानि च -
with water and fruits too

|| Sloka summary||

"At one place he saw a broken pots at another place rolling pots and yet at another place mixed up flower garlands strewn about along with water and fruits."||11.27||

|| Sloka 11.28||

शयनान् यत्र नारीणां शुभ्राणि बहुधा पुनः।
परस्परं समाश्लिष्य काश्चित् सुप्ता वराङ्गनाः॥11.28||

स॥ अत्र नारीणां शयनानि पुनः बहुधा शुभ्राणि काश्चित् वरांगानाः परस्परं समाश्लिष्य सुप्ताः हनुमान् ददर्श॥

॥ Sloka meanings||

अत्र नारीणां शयनानि -
there some women's
पुनः बहुधा शुभ्राणि -
beds are unused
काश्चित् वरांगानाः -
some women
परस्परं समाश्लिष्य सुप्ताः -
sleeping having embraced each other

|| Sloka summary||

"There Hanuman saw some women's beds unused, some women were sleeping having embraced another woman."

|| Sloka 11.29||

काश्चिच्च वस्त्रं अन्यस्याः स्वपंत्याः परिधाय च।
आहृत्य च अबलाः सुप्ता निद्रा बलपराजिताः॥11.29||

स॥ काश्चित् अबलाः निद्राबलपराजिताः अन्यस्याः स्वपंत्याः वस्त्रं आहृत्य परिधाया सुप्ताः अबलाः (हनुमान् ददर्श)॥

॥ Sloka meanings||.

काश्चित् निद्राबलपराजिताः -
some women overcome with sleep
अन्यस्याः स्वपंत्याः वस्त्रं आहृत् -
pulled the clothes from another
परिधाया सुप्ताः-
slept covering themselves

|| Sloka summary||

"Some overcome with sleep pulled the clothes from another women and slept covering themselves."||11.29||

|| Sloka 11.30||

तासां उच्च्वासवातेन वस्त्रं माल्यं च गात्रजम्।
नात्यर्धं स्पंदते चित्रं प्राप्य मन्दमिवानलम्॥11.30||

स॥ तासां गात्रजं वस्त्रं माल्यांश्च उछ्छ्वासवातेन मन्दं अनिलं प्राप्य इव नात्यर्थं चित्रं स्पंदते॥

॥ Sloka meanings||

तासां गात्रजं वस्त्रं माल्यांश्च -
clothes on their bodies as well as the garlands
उछ्छ्वासवातेन -
by their exhalations.
मन्दं अनिलं प्राप्य इव -
(moved) as if moved by gentle wind
नात्यर्थं चित्रं स्पंदते -
that scene was lovely

|| Sloka summary||

The clothes on their bodies as well as the garlands moved gently by the wind created by their exhalations.||11.30||

|| Sloka 11.31||

चन्दनस्य च शीतस्य शीथोर्मधुरसस्य च।
विविधस्य च माल्यस्य धूपस्य विविधस्य च॥11.31||
बहुधा मारुतः तत्र गन्धं विविधमुद्वहन्।

स॥ शीतस्य चंदनस्य शीथोः मधुरस्य च विविधस्य माल्यस्य विविधस्य धूपस्य च विविधं गंधं मारुतः बहुधा उद्वहन्॥

॥ Sloka meanings||

शीतस्य चंदनस्य -
of cool sandal
शीथोः मधुरस्य च -
of sweet-smelling wines
विविधस्य माल्यस्य -
of flower garlands of different types
विविधस्य धूपस्य -
of incenses of different types
विविधं गंधं -
of wonderful fragrances
मारुतः बहुधा उद्वहन् -
wind blew all over

|| Sloka summary||

There wind carried the fragrances of cool sandal , of sweet-smelling wines of different types, of flower garlands of different types, of incenses of different types

|| Sloka 11.32||

स्नानानां चन्दनानां च धूपानां चैव मूर्चितः॥11.32||
प्रववौ सुरभिर्गन्धो विमाने पुष्पके तदा।

स॥ तदा पुष्पके विमाने स्नानानाम् चंदनानां च धूपानां चैव सुरभिः गंधः मूर्चितः प्रववौ॥

॥ Sloka meanings||

तदा पुष्पके विमाने -
then on the Pushpaka chariot
स्नानानाम् चंदनानां च धूपानां चैव सुरभिः -
fragrance of cool sandal used after bath, fragrance of incense as well as sweet smelling wines
मूर्चितः प्रववौ -
wafted through.

|| Sloka summary||

"Then on the Pushpaka chariot the fragrance of cool sandal used after bath, fragrance of incense as well as sweet smelling wines wafted through." ||11.32||

|| Sloka 11.33||

श्यामावदाताः तत्रान्याः काश्चित् कृष्णा वराङ्गनाः॥11.33||
काश्चित् काञ्चन वर्णांग्यः प्रमदा राक्षसालये।

स॥ तत्र राक्षसालये अन्याः श्यामावदाताः काश्चित् वरांगनाः कृष्णाः काश्चित् प्रमदाः कांचनवर्णांग्यः ॥

॥ Sloka meanings||

तत्र राक्षसालये -
in the mansion of Rakshasas
अन्याः श्यामावदाताः -
there were Rakshasa women of glowing dark complexion
काश्चित् वरांगनाः कृष्णाः -
some lovely women dark in color
काश्चित् प्रमदाः कांचनवर्णांग्यः -
some of golden complexion

|| Sloka summary||

There in the mansion of Rakshasas there were other Rakshasa women of glowing dark complexion as well as lovely women dark in color as well as some of golden complexion

श्लोकमु 11.34||

तासां निद्रावशत्वाच्च मदनेन विमूर्छितम्॥11.34||
पद्मिनीनां प्रसुप्तानां रूपमासीद्यथैव च।

स॥ निद्रावशत्वाच्च मदनेन च विमूर्छितम् प्रसुप्तानां तासां रूपं यथा प्रसुप्तानां पद्मिनीनां इव आसीत् ॥

॥ Sloka meanings||

निद्रावशत्वाच्च -
overcome with sleep
मदनेन च विमूर्छितम् प्रसुप्तानां-
exhausted due to dalliance and sleeping
तासां रूपं - their charm
यथा प्रसुप्तानां पद्मिनीनां इव आसीत् -
like lotus creepers with closed lotuses.

|| Sloka summary||

"Over come with sleep and exhausted due to dalliance , the women who were sleeping looked like lotus creepers. with petals closed." ||11.34||

|| Sloka 11.35||

एवं सर्वं अशेषेण रावणांतःपुरं कपिः॥11.35||
ददर्श सुमहातेजा न ददर्श जानिकीम्।

स॥ सुमहातेजः कपिः एवं सर्वं रावणांतः पुरं अशेषेण ददर्श । जानकीं च नददर्श॥

॥ Sloka meanings||

सुमहातेजः कपिः - the brilliant Vanara
एवं सर्वं - all of this
रावणांतः पुरं अशेषेण ददर्श-
saw in the inner apartments of Ravana
जानकीं च नददर्श - he did not see Janaki.

|| Sloka summary||

The brilliant Vanara saw all of this in the inner apartments of Ravana . He did not see Janaki.

|| Sloka 11.36,||

निरीक्षमाणश्च तदा ताः स्त्रियः स महाकपिः॥11.36||
जगाम महतीं चिंतां धर्मसाध्वसशंकितः ।

स॥ तथा स्त्रियः निरीक्षमाणः सः महाकपिः धर्मसाध्वसशंकितः महतीं चिंतां जगाम॥

॥ Sloka meanings||

तथा स्त्रियः निरीक्षमाणः -
while seeing the women
सः महाकपिः - the great Vanara
धर्मसाध्वसशंकितः -
with a doubt about having transgressed the moral code
महतीं चिंतां जगाम -
experienced a great concern.

|| Sloka summary||

"Then the great Vanara experienced a great concern with a doubt about having transgressed the moral code while seeing the women." ||11.36||

|| Sloka 11.37||

परदारावरोधस्य प्रसुप्तस्य निरीक्षणम्॥11.37||
इदं खलु ममात्यर्थं धर्मलोपं करिष्यति।

स॥ प्रसुप्तस्य परदारावरोधस्य इदं मम निरीक्षणम् अत्यर्थं धर्मलोपं करिष्यति ॥

॥ Sloka meanings||

प्रसुप्तस्य परदारावरोधस्य -
sleeping wives of other men
इदं मम निरीक्षणम् -
observing them on my part
अत्यर्थं धर्मलोपं करिष्यति -
is very much to transgression of moral code

|| Sloka summary||

'Seeing the sleeping wives of other men is very much a transgression of moral code by me'.||11.37||

|| Sloka 11.38||

न हि मे परदाराणां दृष्ठिर्विषयवर्तिनी॥11.38||
अयं चात्र मयादृष्टः परदार परिग्रहः।

स॥ अत्र मया परदारापरिग्रहः दृष्टश्च मे दृष्टिः परदाराणां विषयवर्तिनी न हि ॥

Rama Tika Says - हि यद्यपि मम दृष्टिः परदाराणां विषयवर्तिनि विषय प्रवर्तिका न, तथापि परदारापरिग्रहः सीटापहारकः अयं रावणो मया दृष्टः एतेन एतत् दर्शन जनित पापस्य परिहारो नदृश्यते इति सूचितम् ।

॥ Sloka meanings||

अत्र मया परदारापरिग्रहः दृष्टश्च-
here I have seen others wives
मे दृष्टिः परदाराणां विषयवर्तिनी न हि -
but I have not seen other's wives with a sensual mind

|| Sloka summary||

"I have seen others wives , but I have not seen other's wives with a sensual mind"||11.38||

Here Hanuma has not seen wives of Ravana with a view to see if Sita is among them. Hence there is no transgression on his part. But in this there is a hint that he has seen Ravana , who carried away Sita , the sinner. Rama Tika says for that there is no remission.

|| Sloka 11.39||

तस्य प्रादुरभूच्चिंता पुनरन्या मनस्विनः ॥11.39||
निश्चितैकान्तचित्तस्य कार्यनिश्चयदर्शिनी।

स॥ ॥ मनस्विनः निश्चितैकांतचित्तस्य तस्य पुनः कार्यनिश्चयदर्शिनी पुनः अन्या चिंता प्रादुरभूत् ॥

॥ Sloka meanings||

मनस्विनः निश्चितैकांतचित्तस्य-
highly sensible, with definite single-minded focus
तस्य कार्यनिश्चयदर्शिनी -
knowing the actions for the task ahead
पुनः अन्या चिंता प्रादुरभूत् -
again thought in another way

|| Sloka summary||

"The highly sensible Vanara, with definite single minded focus, always knowing the actions for the task ahead, again thought in another way" ||11.39||

|| Sloka 11.40||

कामं दृष्टा मयासर्वा विश्वस्ता रावणस्त्रियः॥11.40||
न हि मे मनसः किंचित् वैकृत्यं उपपद्यते।

स॥ विश्वस्ताः सर्वाः रावणस्त्रियः मया कामं दृष्टाः मे मनसः किंचित् वैकृत्यं न उपजायते हि॥

॥ Sloka meanings||

विश्वस्ताः सर्वाः रावणस्त्रियः -
all the loyal wives of Ravana
मया कामं दृष्टाः -
were definitely seen by me
मे मनसः - in my mind
किंचित् वैकृत्यं -
not even a bit of passionate feeling
न उपजायते हि। -
indeed not rise

|| Sloka summary||

'All the loyal wives of Ravana were definitely seen by me. Indeed In my mind not even a bit of passionate feeling
not rise."||11.40||

|| Sloka 11.41||

मनो हि हेतुः सर्वेषां इन्द्रियाणां प्रवर्तने॥11.41||
शुभाशुभा स्ववस्थासु यच्च मे सुव्यवस्थितम्।

स॥ शुभ अशुभाः अवस्थासु सर्वेषाम् इंद्रियाणां प्रवर्तने मनः हेतुः । मे मनः तच्च सुव्यवस्थितम्॥

॥ Sloka meanings||

शुभ अशुभाः अवस्थासु -
at all times for good and bad
सर्वेषाम् इंद्रियाणां प्रवर्तने -
for the actions of the sense organs
मनः हेतुः -
mind is instrumental
मे मनः तच्च सुव्यवस्थितम् -
my mind here is firmly established

|| Sloka summary||

"At all times for good and bad, for the actions of the sense organs mind is instrumental. Here my mind is firmly established".||11.41||

|| Sloka 11.42||

नान्यत्र हि मया शक्या वैदेही परिमार्गितुम्॥11.42||
स्त्रियो हि स्त्रीषु दृश्यंते सदा संपरिमार्गणे।

स॥ वैदेही अन्यत्र परिमार्गितुं मया न शक्या हि सदा संपरिमार्गने स्रियः स्त्रिषु दृश्यंते ॥

॥ Sloka meanings||

वैदेही अन्यत्र परिमार्गितुं -
to search for Vaidehi any other way
मया न शक्या -
not possible for me
सदा संपरिमार्गने -
always during search
स्रियः स्त्रिषु दृश्यंते -
women will be seen among women

||Sloka summary||

"It is not possible for me to search for Vaidehi any other way. During search, one always looks for women among women only"||11.43||

|| Sloka 11.42||

यस्य सत्त्वस्य या योनिः तस्यां तत्परिमार्ग्यते॥11.43||
न शक्या प्रमदा नष्टा मृगीषु परिमार्गितुम्।

स॥ यस्य सत्वस्य या योनिः तत् तास्याम् परिमार्ग्यते नष्टा प्रमदा मृगीषु परिमार्गितुं न शक्या॥

॥ Sloka meanings||

यस्य सत्वस्य या योनिः -
of a creature of a species
तत् तास्याम् परिमार्ग्यते -
search among its own species
नष्टा प्रमदा मृगीषु परिमार्गितुं -
searching for a lost woman in the herd of female deer
न शक्या - is not possible

|| Sloka summary||

"One has to search for a creature among its own species. It is not possible to find a lost woman in the herd of female deer".||11.43||

|| Sloka 11.44||

तदिदं मार्गितं तावच्चुद्धेन मनसा मया॥11.44||
रावणान्तः पुरं सर्वं दृश्यते न च जानकी।

स॥ तत् मया शुद्धेन मनसा इदं सर्वं रावणान्तः पुरं मार्गितुं । जानकी तु नदृश्यते॥

॥ Sloka meanings||

इदं सर्वं रावणान्तः पुरं मार्गितुं-
This Ravana's harem was searched
तत् मया शुद्धेन मनसा - with pure mind by me.
जानकी तु नदृश्यते - Janaki is not seen.

|| Sloka summary||'

"This Ravana's harem was searched with pure mind by me. but Janaki is not seen." ||11.44||

|| Sloka 11.45||

देवगन्धर्वकन्याश्च नागकन्याश्च वीर्यवान्॥11.45||
अवेक्षमाणो हनुमान् नैवापश्यत जानिकीम्।

स॥ देवगन्धर्वकन्याश्च नागकन्याश्च अवेक्षमाणः हनुमान् वीर्यवान् जानकीं नैव अपश्यत

॥ Sloka meanings||

हनुमान् वीर्यवान् -
valiant Hanuman
देवगन्धर्वकन्याश्च नागकन्याश्च अवेक्षमाणः-
while seeing daughters of Devas, Gandharvas, Nagas
जानकीं नैव अपश्यत -
could not see Janaki

|| Sloka summary||

"Valiant Hanuman saw daughters of Devas, Gandharvas. Nagas but the he could not find Janaki." ||11.45||

|| Sloka 11.46||

ता मपश्यन् कपिः तत्र पश्यं श्चान्या वरस्त्रियः ॥11.46||
अपक्रम्य तदा वीरः प्रध्यातुमुपचक्रमे।

स॥वीरः कपिः तत्र तां अपश्यन् अन्याः वरस्त्रियः पश्यश्च तदा अपक्रम्य प्रद्यातुं उपचक्रमे॥

॥ Sloka meanings||

वीरः कपिः तत्र तां अपश्यन् -
valiant Vanara unable of see her
अन्याः वरस्त्रियः पश्यश्च-
seeing other women
तदा अपक्रम्य -
stepping aside
प्रद्यातुं उपचक्रमे -
started thinking

|| Sloka summary||

"The valiant Vanara unable of see her among other women , moved aside and started thinking." ||11.46||

|| Sloka 11.47||

सभूय स्तां परं श्रीमान् मारुतिर्यत्न मास्थितः।
अपानभूमि मुत्सृज्य तद्विचेतुं प्रचक्रमे॥11.47||

स॥ श्रीमान् सः मारुतिः आपानभूमिं उत्सृज्य भूयः परं यत्नं आस्थितः तत् विचेतुं उपचक्रमे॥

॥ Sloka meanings||.

श्रीमान् सः मारुतिः -
Illustrious Maruti
आपानभूमिं उत्सृज्य -
leaving the banquet hall
भूयः परं यत्नं आस्थितः-
once again renewed his effort
तत् विचेतुं उपचक्रमे -
in search of her (Sita) again.

|| Sloka summary||

"Illustrious Maruti leaving the banquet hall once again renewed his effort in search of Sita."||11.47||

This is the last Sloka of the eleventh Sarga of Sundarakanda.

In this Sarga, Hanuman continued search in the inner palaces of Ravana. He sees of hundreds of Ravana's women. They were in different postures after having entertained Ravana. He sees many objects of enjoyment, and objects of feast. But Hanuman's mind is not affected. He is focused in the search for Sita.

But while searching for Sita , having looked at all Ravana's women from close quarters Hanuman gets a doubt whether he crossed the line of Dharma. But in search for Sita he had no choice but to look at those women.

Then Hanuman says

"मनोहि हेतुः सर्वेषां इंद्रियाणां प्रवर्तने।
शुभाशुभः अवस्थासु तच्च मे सुव्यवस्थितं"॥

"It is the vagaries of mind that leads the senses to indulge in good or bad behavior. But my mind is pretty stable."

Here we see Hanuman who has seen women is various erotic poses. Yet he is utterly unaffected by what all he is seeing. This state in which he is unaffected by anything is an essential stage in the search for "Self".

This is the state of "Sthita pragnya". "Sthita pragnya" is one who is unaffected by objects of enjoyment , the good or the bad. That is the state one ought to be in search of "Self" too.

While seeing women, or the items of food , it did not occur to Hanuman that those are objects of enjoyment or objects of a feast to be enjoyed.

His mind is focused on Sita only. Thinking of her all the time, his mind was not affected by all those objects of enjoyment or feasts or drinks. We see Hanuman fully in control of his senses and focused on the search for the wife of Rama. .

Mumukshu, the one in search of "Self", too should be in a similar state.

In Gita , when Arjuna asks about "Sthita pragnya" , Krishna says the following :

"दुखेष्वनुदिग्धमनाः सुखेषु विगतस्पृहः
वीतरागभयक्रोधः स्थितधीः मुनिरुच्यते"॥

"One whose mind remains undisturbed amidst misery, who does not crave for pleasure, and who is free from attachment, fear, and anger, is called "Sthita pragnya", a sage of steady wisdom".

In the search for Sita , Hanuman is indeed like a "Sthita Pragnya"

Thus the Sarga eleven ends.

इत्यार्षे श्रीमद्रामायणे आदिकाव्ये वाल्मीकीये
चतुर्विंशत् सहस्रिकायां संहितायाम्
श्रीमत्सुंदरकांडे एकादशस्सर्गः॥

 

updated 28102022

 

 

 

 

 

 

 

 

||om tat sat||

updated 23/10/2022 0555