Sanskrit Text in Telugu , Kannada, Gujarati, Devanagari, English

|| om tat sat||

Sundarakanda
Sarga 54

"ન વાનરોઽયં " means he is not a Vanara. Then, who is he? - "સ્વયમેવ કાલઃ" means "he is death personified".

This is the dialogue among the people of Lanka. The dialog is about Hanuma. All those who went to battle with Hanuma experienced that.

Namely, the Kinkaras, the guards of Chaitya Prasada, Jambumali, the sons of the ministers, and the five Generals. All of them have seen Hanuma in the battle. Now the people of Lanka too realize that. How this realization came about is the story of this Sarga.

Now fifty -fourth Sarga with Sloka meanings and summary.

||Sloka 54.01||

વીક્ષમાણસ્તતો લંકાં કપિઃ કૃત મનોરથઃ|
વર્થમાન સમુત્સાહઃ કાર્યશેષચિન્તયત્||54.01||

સ|| તતઃ કૃતમનોરથઃ કપિઃ લંકાં વીક્ષમાણઃ વર્ધમાન સમુત્સાહઃ શેષં કાર્યં અચિન્તયત્||

||Sloka meanings||

તતઃ કૃતમનોરથઃ -
then the one who achieved his objectives
કપિઃ લંકાં વીક્ષમાણઃ -
Vanara looking at the city of Lanka
વર્ધમાન સમુત્સાહઃ -
with growing zeal
શેષં કાર્યં અચિન્તયત્ -
thought over the remaining work

||Sloka summary||

"Then having achieved his objectives the Vanara looking at the city of Lanka with growing zeal thought over the remaining work."||54.01||

||Sloka 54.02||

કિન્નુ ખલ્વશિષ્ઠં મે કર્તવ્ય મિહ સાંપ્રતમ્|
યદેષાં રક્ષસાં ભૂયઃ સંતાપજનનં ભવેત્ ||54.02||

સ|| યત્ એષાં રાક્ષસામ્ ભૂયઃ સંતાપ જનનં ભવેત્ કિં નુ કર્તવ્યં મે ઇહ સાંપ્રાતં અવશિષ્ટં||

||Sloka meanings||

યત્ એષાં રાક્ષસામ્ -
now to these Rakshasas
ભૂયઃ સંતાપ જનનં ભવેત્ -
again give more torment
કિં નુ કર્તવ્યં મે - what is my duty
ઇહ સાંપ્રાતં અવશિષ્ટં -
that is presently left over

||Sloka summary||

"Presently the action that is left over as my duty is that action which will give more torment to these Rakshasas." ||54.02||

||Sloka 54.03||

વનં તાવત્ પ્રમથિતં પ્રકૃષ્ટા રાક્ષસા હતાઃ|
બલૈક દેશઃ ક્ષપિતઃ શેષં દુર્ગ વિનાશનમ્||54.03||

સ|| વનં પ્રમથિતં તાવત્ પ્રકૃષ્ટાઃ રાક્ષસાઃ હતાઃ | બલૈક દેશઃ ક્ષપિતઃ | દુર્ગવિનાશનં શેષં||

||Sloka meanings||

વનં પ્રમથિતં તાવત્ -
grove was destroyed
પ્રકૃષ્ટાઃ રાક્ષસાઃ હતાઃ -
powerful Rakshasas were killed
બલૈક દેશઃ ક્ષપિતઃ -
one part of the army is destroyed
દુર્ગવિનાશનં શેષં -
destruction of the citadel is left

||Sloka summary||

"The grove was destroyed. Powerful Rakshasas killed. One part of the army is destroyed." ||54.03||

||Sloka 54.04||

દુર્ગેવિનાશિતે કર્મ ભવેત્સુખપરિશ્રમમ્|
અલ્પયત્નેન કાર્યેઽસ્મિન્ મમસ્યાત્ સફલઃ શ્રમઃ||54.04||

સ|| દુર્ગે વિનાશિતે કર્મ સુખપરિશ્રમમ્ ભવેત્| અસ્મિન્ કાર્યે અલ્પયત્નેન શ્રમઃ સફલઃ સ્યાત્||

||Sloka meanings||

દુર્ગે વિનાશિતે કર્મ - if the citadel is destroyed
કર્ સુખપરિશ્રમમ્ ભવેત્-
that action will be a happy conclusion.
અલ્પયત્ને અસ્મિન્ કાર્યે -
with a little effort in this action
સફલઃ સ્યાત્- success obtained
ન શ્રમઃ - no labor

||Sloka summary||

"If the citadel is destroyed that action will be a happy conclusion. In this action success is there with a little effort." ||54.04||

||Sloka 54.05||

યોહ્યયં મમ લાંગૂલે દીપ્યતે હવ્ય વાહનઃ|
અસ્ય સંતર્પણં ન્યાયં કર્તુમેભિર્ગૃહોત્તમૈઃ||54.05||

સ|| મમલાંગૂલે યઃ અયં હવ્યવાહનઃ દીપ્યતે અસ્ય એભિઃ ગૃહોત્તમૈઃ સન્તર્પણં કર્તું ન્યાયમ્||

Govindaraja Tika says - યઃ અગ્નિઃ અતિ શીતલતયા મમ મહોફકારં કૃતવાન્ અસ્ય ંતર્પણં ન્યાયઃ ઇતિ અર્થઃ||

||Sloka meanings||

મમલાંગૂલે - on my tail
યઃ અયં હવ્યવાહનઃ દીપ્યતે -
this fire that is burning
એભિઃ ગૃહોત્તમૈઃ -
with these best of buildings
અસ્ય સન્તર્પણં કર્તું ન્યાયમ્ -
it is proper to satiate the fire b

||Sloka summary||

"It is proper to satiate the fire burning on this tail with these best mansions".||54.05||

Govindaraja Tika says - નાલાંગૂલમુ શીતલમુગા વુંચિન અગ્નિદેવુનકુ ઉત્તમમૈન ગૃહમુલતો સંતર્પણ ચેયુટ ન્યાયમુ અનિ.

Hanuman remembered that the Fire god was cool for his benefit.
Govindaraja in his commentary elaborates as follows.

ગો ટી|| (અગ્નિઃ) અતિસીતલતયા મમ મહોપકારં કૃતવાન્|
અસ્ય સંતર્પણં ન્યાય્યં ઇત્યર્થઃ||
So Hanuma decides to propiate the god of Fire with his offering. We have always seen Hanuma weighing the pros and cons of his actions. This is one time he is proceeding on his hunch, to do something that will result in more torment,"સંતાપજનનં ભવેત્"

||Sloka 54.06||

તતઃ પ્રદીપ્તલાંગૂલઃ સવિદ્યુદિવ તોયદઃ|
ભવનાગ્રેષુ લંકાયા વિચચાર મહાકપિઃ||54.06||

સ|| તતઃ પ્રદીપ્તલાંગૂલઃ મહાકપિઃ સવિદ્યુત્ તોયદઃ ઇવ લંકાયાઃ ભવનાગ્રેષુ વિચચાર||

||Sloka meanings||

તતઃ પ્રદીપ્તલાંગૂલઃ મહાકપિઃ -
then Hanuman with his glowing tail
સવિદ્યુત્ તોયદઃ ઇવ -
looking like a cloud with lightning,
લંકાયાઃ ભવનાગ્રેષુ વિચચાર -
wandered on the top of the mansions in Lanka

||Sloka summary||

"Then Hanuman with his glowing tail, looking like a cloud with lightning, wandered on the top of the mansions in Lanka."||54.06||

||Sloka 54.07||

ગૃહાદ્ગૃહં રાક્ષસાનાં ઉદ્યાનાનિચ વાનરઃ|
વીક્ષમાણો હ્યસંત્રસ્તઃ પ્રાસાદાંશ્ચ ચચાર સઃ||54.07||

સ|| સઃ વાનરઃ ઉદ્યાનાનિ ચ પ્રાસાદાશ્ચ વીક્ષમાણઃ અસન્ત્રસ્તઃ રાક્ષસાનાં ગૃહાત્ ગૃહં ચચાર||

||Sloka meanings||

સઃ વાનરઃ ઉદ્યાનાનિ - that Vanara
ઉદ્યાનાનિ પ્રાસાદાશ્ચ વીક્ષમાણઃ -
seeing the gardens and mansions
અસન્ત્રસ્તઃ રાક્ષસાનાં - without fear
ગૃહાત્ ગૃહં ચચાર-
moving from one house to the other house

||Sloka summary||

"That Vanara wandered without fear seeing the gardens and mansions , moving from one house to the other house of the Rakshasas."||54.07||

||Sloka 54.08,9||

અવપ્લુત્ય મહાવેગઃ પ્રહસ્તસ્ય નિવેશનમ્|
અગ્નિં તત્ર સ નિક્ષિપ્ય શ્વસનેન સમો બલી||8||
તતોન્યત્પુપ્લુવે વેશ્મ મહાપાર્શ્વસ્ય વીર્યવાન્ ||
મુમોચ હનુમાન્ અગ્નિં કાલાનલશિખોપમમ્||54.09||

સ|| મહાવેગઃ શ્વસનેન સમઃ બલી વીર્યવાન્ સઃ પ્રહસ્તસ્ય નિવેશનં અવપ્લુત્ય તત્ર અગ્નિં નિક્ષિપ્ય તતઃ અન્યત્ મહાપાર્શ્વસ્ય વેશ્મ પુપ્લુવે હનુમાન્ કાલનલશિખોપમમ્ અગ્નિં મુમોચ||

||Sloka meanings||

મહાવેગઃ શ્વસનેન સમઃ -
speedy one who is equal in speed with Vayu
બલી વીર્યવાન્ - mighty and powerful
સઃ પ્રહસ્તસ્ય નિવેશનં અવપ્લુત્ય - j
umped on the mansion of Prahasta
તત્ર અગ્નિં નિક્ષિપ્ય -
setting the same on fire
તતઃ અન્યત્ મહાપાર્શ્વસ્ય વેશ્મ પુપ્લુવે -
then jumped on the mansion of Mahaparsva.
હનુમાન્ કાલનલશિખોપમમ્ -
Hanuman looking like the fire at the time of dissolution
અગ્નિં મુમોચ- lit the fire

||Sloka summary||

"The mighty and speedy Hanuman , who is equals the speed of Vayu, jumped on the mansion of Prahasta , setting the same to fire then jumped on the mansion of Mahaparsva. Hanuman looking like the fire at the time of dissolution set fire to the same." ||54.08,09||

||Sloka 54.10||

વજ્રદંષ્ટ્રસ્ય ચ તથા પુપ્લુવે સ મહાકપિઃ|
શુકસ્ય ચ મહાતેજાઃ સારણસ્ય ચ ધીમતઃ||54.10||

સ|| મહાતેજાઃ સઃ મહાકપિઃ તદા વજ્રદંષ્ટ્રસ્ય શુકસ્ય ધીમતઃ સારણસ્ય ચ પુપ્લુવે||

||Sloka meanings||.

મહાતેજાઃ સઃ મહાકપિઃ -
very brilliant and great Vanara
તદા વજ્રદંષ્ટ્રસ્ય -
then of Vajradamshtra
શુકસ્ય ધીમતઃ સારણસ્ય ચ -
of Suka and of wise Sarana , સારણુનિ યોક્ક ( ગૃહમુલપૈ)
પુપ્લુવે - jumped up

||Sloka summary||

"The very brilliant and great Vanara jumped on the mansions of Vajradamshtra's, Suka's, wise Sarana's houses ( setting fire to the same). " ||54.10||

||Sloka 54.11||

તથા ચેન્દ્રજિતો વેશ્મ દદાહ હરિયૂથપઃ|
જમ્બુમાલેઃ સુમાલેશ્ચ દદાહ ભવનં તતઃ||54.11||

સ|| હરિયૂથપઃ તથા ઇંદ્રજિતઃ વેશ્મ દદાહ|તતઃ જંબુમાલે સુમાલેશ્ચ ભવનમ્ દદાહ||

||Sloka meanings||.

હરિયૂથપઃ -
the best of Vanaras
તથા ઇંદ્રજિતઃ વેશ્મ દદાહ -
then burnt the palace of Indrajit
તતઃ દદાહ ચ - then he burnt
જંબુમાલે સુમાલેશ્ચ ભવનમ્ -
Jambumaali's and Sumali's mansions

||Sloka summary||

"Then the best of Vanaras burnt the palace of Indrajit. Then he burnt Jambumaali's and Sumali's mansions. " ||54.11||

||Sloka 54.12||

રસ્મિકેતોશ્ચ ભવનં સૂર્યશત્રોઃ તથૈવ ચ|
હ્રસ્વકર્ણસ્ય દંષ્ટ્રસ્ય રોમશસ્ય ચ રક્ષસઃ||54.12||

સ|| રસ્મિકેતોશ્ચ ભવનં તથૈવ રક્ષસઃ સૂર્યશત્રોઃ ચ હ્રસ્વકર્ણશ્ચ દંષ્ટ્રશ્ચ રોમશસ્ય ચ(દદાહ)||

||Sloka meanings||

રસ્મિકેતોશ્ચ ભવનં તથૈવ -
then Rasmiketu's palace
રક્ષસઃ સૂર્યશત્રોઃ ચ -
Rakshasas Suryasatru and
હ્રસ્વકર્ણશ્ચ દંષ્ટ્રશ્ચ રોમશસ્ય ચ(દદાહ)-
Hrasvakarna's, DamShtra's, Roma's too ( houses were burnt)

||Sloka summary||

"Then Rasmiketu's palace, similarly the mansions of the Rakshasas Hrasvakarna, DamShtra, Roma were burnt. " ||54.12||

||Sloka 54.13||

યુદ્ધોન્મત્તસ્ય મત્તસ્ય ધ્વજગ્રીવસ્ય રક્ષસઃ|
વિદ્યુજ્જિહ્વસ્ય ઘોરસ્ય તથા હસ્તિમુખસ્ય ચ||54.13||

સ||રક્ષસઃ યુદ્ધોન્મત્તસ્ય મત્તસ્ય ધ્વજગ્રીવસ્ય વિદ્યુજ્જિહ્વસ્ય ઘોરસ્ય તથા હસ્તિમુખસ્ય ચ દદાહ||

||Sloka meanings||.

રક્ષસઃ યુદ્ધોન્મત્તસ્ય મત્તસ્ય -
Rakshasas of Yuddhonmatta and of Matta
ધ્વજગ્રીવસ્ય વિદ્યુજ્જિહ્વસ્ય ઘોરસ્ય -
DhvajagrIva's , Vidyujjihva's Ghora's
તથા હસ્તિમુખસ્ય ચ દદાહ -
similarly Hastimukha's mansions were burnt
||Sloka summary||

"Rakshasas Yuddhonmatta's, Matta's , DhvajagrIva's , Vidyujjihva's Ghora's similarly Hastimukha's mansions were burnt."||54.13||

||Sloka 54.14||

કરાળસ્ય પિશાચસ્ય શોણિતાક્ષસ્ય ચૈવ હિ|
કુંભકર્ણસ્ય ભવનં મકરાક્ષસ્ય ચૈવ હિ||54.14||

સ|| કરાળસ્ય પિશાચસ્ય શોણિતાક્ષસ્ય ચ એવ હિ દદાહ| કુંભકર્ણસ્ય ભવનં મકરાક્ષસ્ય ચ એવ દદાહ||

||Sloka meanings||

કરાળસ્ય પિશાચસ્ય -
Karala's , Pisacha's,
શોણિતાક્ષસ્ય ચ એવ હિ દદાહ -
Sonitaksha's mansions also were burnt.
કુંભકર્ણસ્ય ભવનં -
Kumbhakarna's palace
મકરાક્ષસ્ય ચ એવ દદાહ -
Makarakshasa's palace also was burnt

||Sloka summary||

"Karala's , Pisacha's, Sonitaksha's mansions also were burnt. Kumbhakarna's palace, Makarakshasa's palace also were burnt"||54.14||

||Sloka 54.15||

યજ્ઞશત્રોશ્ચ ભવનં બ્રહ્મશત્રોઃ તથૈવ ચ|
નરાન્તકસ્ય કુંભસ્ય નિકુંભસ્ય દુરાત્મનઃ||54.15||

સ|| યજ્ઞશત્રોઃ ભવનં તથૈવ બ્રહ્મશત્રોઃ ચ નરાન્તકસ્ય કુમ્ભસ્ય દુરાત્મનઃ નિકુંભસ્યચ ભવનં દદાહ||

||Sloka meanings||

યજ્ઞશત્રોઃ ભવનં -
Yagnyasatru's mansion
તથૈવ બ્રહ્મશત્રોઃ ચ નરાન્તકસ્ય કુમ્ભસ્ય -
similarly of Brahmasatru's , of Narantaks's, of Kumbhas'
દુરાત્મનઃ નિકુંભસ્યચ -
wicked Nikumbha's too
ભવનં દદાહ -
palaces were burnt

||Sloka summary||

"Yagnyasatru's mansion, similarly Brahmasatru's , Narantaks's, Kumbha's and the wicked Nikumbha's mansions were also burnt." ||54.15||

||Sloka 54.16||

વર્જયિત્વા મહાતેજા વિભીષણ ગૃહં પ્રતિ|
ક્રમમાણઃ ક્રમેણૈવ દદાહ હરિપુંગવઃ||54.16||

સ|| મહાતેજા વિભીષણ ગૃહં પ્રતિ વર્જયિત્વા ક્રમમાણઃ ક્રમેનૈવ હરિપુંગવઃ દદાહ||

||Sloka meanings||

હરિપુંગવઃ - best of vanaras
મહાતેજા વિભીષણ ગૃહં -
palace of the great Vibhishana
પ્રતિ વર્જયિત્વા -
leaving that one
ક્રમમાણઃ ક્રમેનૈવ દદાહ -
burnt them proceeding in an orderly way

||Sloka summary||

"Leaving the palace of the great Vibhishana proceeding in order the best of Vanara's burnt the mansions."||54.16||

||Sloka 54.17||

તેષુ તેષુ મહાર્હેષુ ભવનેષુ મહાયશાઃ|
ગૃહેષ્વૃદ્ધિમતાં વૃદ્ધિં દદાહ મહાકપિઃ||54.17||

સ|| મહાયશાઃ સઃ મહાકપિઃ રુદ્ધિમતાં મહાર્હેષુ તેષુ તેષુ ગૃહેષુ ઋદ્ધિં દદાહ||

||Sloka meanings||

મહાયશાઃ સઃ મહાકપિઃ -
the glorious and great Vanara
રુદ્ધિમતાં -
of wealth ones
તેષુ તેષુ ગૃહેષુ -
from their homes
મહાર્હેષુ ઋદ્ધિં દદાહ -
valuable and precious wealth was burnt

||Sloka summary||

"The great Vanara burnt the precious and valuable wealth in mansions of wealthy ones ." ||54.17||

||Sloka 54.18||

સર્વેષાં સમતિક્રમ્ય રાક્ષસેંદ્રસ્ય વીર્યવાન્|
અસદાથ લક્ષ્મીવાન્ રાવણસ્ય નિવેશનમ્||54.18||

સ|| વીર્યવાન્ લક્ષ્મીવાન્ સર્વેષાં સમતિક્રમ્ય અથ રાક્ષસેંદ્રસ્ય રાવણસ્ય નિવેશનમ્ અસસાદ||

||Sloka meanings||

વીર્યવાન્ લક્ષ્મીવાન્ -
heroic and illustrious one
સર્વેષાં સમતિક્રમ્ય -
crossing the residences of all
અથ રાક્ષસેંદ્રસ્ય રાવણસ્ય નિવેશનમ્ -
palace of Ravana, the king of Rakshasas.
અસસાદ - reached

||Sloka summary||

"The heroic and illustrious one after crossing the residences of all the Rakshasas reached the palace of Ravana, the king of Rakshasas." ||54.18||

||Sloka 54.19||

તતસ્તસ્મિન્ ગૃહે મુખ્યે નાનારત્ન વિભૂષિતે|
મેરુમંદર સંકાશે સર્વમંગળશોભિતે||54.19||
પ્રદીપ્ત મગ્નિ મુત્સૃજ્ય લાંગુલાગ્રે પ્રતિષ્ટિતમ્|
નનાદ હનુમાન્ વીરો યુગાન્ત જલદો યથા||54.20||

સ|| તતઃ હનુમાન્ નાનારત્ન વિભૂશિતે મેરુમંદર સંકાશે સર્વમંગળ શોભિતે તસ્મિન્ મુખ્યે ગૃહે લાંગૂલાગ્રે પ્રતિષ્ટં પ્રદીપ્તં અગ્નિં ઉત્સૃજ્ય યુગાન્ત જલદે નનાદ||

||Sloka meanings||

તતઃ હનુમાન્ -
then Hanuman
નાનારત્ન વિભૂષિતે -
decorated with different kinds of gems
મેરુમંદર સંકાશે -
resembling mountains Mandara and Meru
સર્વમંગળ શોભિતે -
filled with exquisite auspicious articles
તસ્મિન્ મુખ્યે ગૃહે -
in his main house
લાંગૂલાગ્રે પ્રતિષ્ટં -
sitting on the tip of his tail
પ્રદીપ્તં અગ્નિં ઉત્સૃજ્ય -
with glowing fire lit
યુગાન્ત જલદે નનાદ -
roared like the thundering cloud at the time of dissolution

||Sloka summary||

Then Hanuman set the palace decorated with different kinds of gems , filled with exquisite auspicious articles, a palace that was resembling mountains Mandara and Meru, on fire with tip of his burning tail. Then he roared like the thundering cloud at the time of dissolution. ||54.19,20||

||Sloka 54.21||

શ્વસનેન ચ સંયોગાત્ અતિવેગો મહાબલઃ|
કાલાગ્નિરિવ જજ્વાલ પ્રાવર્ધત હુતાશનઃ ||54.21||

સ|| શ્વસનેન સંયોગાત્ હુતાશનઃ અતિવેગઃ મહાબલઃ પ્રાવર્ધત | કાલાગ્નિઃ ઇવ જજ્વાલ||

||Sloka meanings||

શ્વસનેન સંયોગાત્ -
with the association of wind
હુતાશનઃ અતિવેગઃ - fire rapidly
મહાબલઃ પ્રાવર્ધત -
grew powerfully
કાલાગ્નિઃ ઇવ જજ્વાલ -
glowed like the fire at the time of dissolution.

||Sloka summary||

"The association of wind the fire grew rapidly. It glowed like the fire at the time of dissolution." ||54.21||

||Sloka 54.22||

પ્રદીપ્તમગ્નિં પવનઃ તેષુ વેશ્મ સ્વચારયત્|
અભૂચ્છ્વસન સંયોગાત્ અતિવેગો હુતાશનઃ||54.22||

સ|| પવનઃ પ્રદીપ્તં અગ્નિં તેષુ વેશ્મસુ આચારયત્ | શ્વસનસંયોગાત્ હુતાશનઃ અતિવેગઃ અભૂત્||

||Sloka meanings||

પવનઃ પ્રદીપ્તં અગ્નિં -
glowing fire with the association of wind
તેષુ વેશ્મસુ આચારયત્ -
moved about in those palaces
શ્વસનસંયોગાત્ હુતાશનઃ -
aided by the wind the fire
અતિવેગઃ અભૂત્ -
became more powerful

||Sloka summary||

"The association of wind the fire grew rapidly. It glowed like the fire at the time of dissolution. Aided by the wind the fire spread in the houses." ||54.22||

||Sloka 54.23||

તાનિ કાંચનજાલાનિ મુક્તામણિમયાનિ ચ|
ભવનાન્યવશીર્યન્ત રત્નવન્તિ મહાન્તિ ચ||54.23||

સ|| કાંચનજાલાનિ મુક્તામણિમયાનિ ચ રત્નવંતિ મહન્તિ ચ તાનિ ભવનાનિ અવશીર્યન્ત||

||Sloka meanings||.

કાંચનજાલાનિ મુક્તામણિમયાનિ ચ -
golden mesh work along with studded pearls
રત્નવંતિ મહન્તિ ચ -
gems and the big ones too
તાનિ ભવનાનિ અવશીર્યન્ત -
the palaces came crashing down.

||Sloka summary||

"Association with wind made the fire grow very fast. The golden mesh work along with studded pearls and gems and the big ones and the palaces came crashing down." ||54.23||

||Sloka 54.24||

સંજજ્ઞે તુમુલઃ શબ્દોરાક્ષસાનાં પ્રધાવતાં|
સ્વગૃહ્વસ્ય પરિત્રાણે ભગ્નોત્સાહોર્જિતશ્રિયામ્||54.24||
નૂનમેષોઽગ્નિ રાયાતઃ કપિરૂપેણ હા ઇતિ|

સ||સ્વગૃહસ્ય પરિત્રાણે પ્રધાવતાં ભગ્નોત્સાહોર્જિતશ્રિયાં રાક્ષસાનામ્ નૂનમ્ એષઃ અગ્નિઃ કપિરૂપેણ આયાતઃ ઇતિ તુમુલઃ શબ્દઃ સંજજ્ઞે ||

||Sloka meanings||

સ્વગૃહસ્ય પરિત્રાણે -
to protect their own houses
પ્રધાવતાં રાક્ષસાનામ્ -
Rakshasas running
ભગ્નોત્સાહોર્જિતશ્રિયાં -
disappointed being unable to protect their wealth
નૂનમ્ એષઃ અગ્નિઃ -
surely this fire
કપિરૂપેણ આયાતઃ -
came in the form of a Vanara
ઇતિ તુમુલઃ શબ્દઃ સંજજ્ઞે -
a tumultuous sound arose

||Sloka summary||

"Running to protect their own houses, unable to protect them Rakshasa were saying 'surely the fire has come in the form of the Vanara. A tumultuous sound arose." ||54.24||

||Sloka 54.25,26||

ક્રન્દન્ત્યઃ સહસાપેતુઃ સ્તનન્થયધરાઃ સ્ત્રિયઃ||54.25||
કાશ્ચિદગ્નિ પરીતેભ્યો હર્મ્યેભ્યો મુક્ત મૂર્થજાઃ|
પતન્ત્યો રેજિરેઽભ્રેભ્યઃ સૌદામિન્ય ઇવામ્બરાત્||54.26||

સ||કાશ્ચિત્ સ્ત્રિયઃ સ્તનન્ધરાઃ મુક્તમૂર્ધજાઃ ક્રન્દન્ત્યઃ અગ્નિપરીતેભ્યઃ હર્મ્યેભ્યઃ સહસા પેતુઃ| અંબરાત્ અભ્રેભ્યઃ પતન્યઃ સૌદામિન્યઃ ઇવ||

||Sloka meanings||

કાશ્ચિત્ સ્ત્રિયઃ સ્તનન્ધરાઃ -
some women breast feeding their babies
મુક્તમૂર્ધજાઃ - with hair let loose
ક્રન્દન્ત્યઃ - screaming
અગ્નિપરીતેભ્યઃ હર્મ્યેભ્યઃ -
out of burning mansions
સહસા પેતુઃ - quickly jumped
અંબરાત્ અભ્રેભ્યઃ પતન્યઃ -
falling from the sky and clouds
સૌદામિન્યઃ ઇવ- like the lightening's

||Sloka summary||

"Some women breast feeding their babies, with hair let loose, screaming jumped out of burning mansions. And they looked like the lightnings dropping from the sky and clouds."||54.25,26||

||Sloka 54.28||

વજ્રવિદ્રુમ વૈડૂર્ય મુક્તા રજત સંહિતાન્|
વિચિત્રાન્ભવનાન્ દાતૂન્ સ્યન્દમાનાન્ દદર્શ હ||54.28||

સ|| સઃ વજ્રવિદ્રુમ વૈડૂર્ય મુક્તા રજત સંહિતાન્ વિચિત્રાન્ ભવનાત્ સ્યન્દમાનાન્ ધાતૂન્ દદર્શ||

||Sloka meanings||

વજ્રવિદ્રુમ વૈડૂર્ય -
with diamonds corals and Vaiduryas
મુક્તા રજત સંહિતાન્ વિચિત્રાન્ -
mixed with gold and silver
ભવનાત્ સ્યન્દમાનાન્ ધાતૂન્ -
molten minerals from the palaces building
સઃ દદર્શ- he saw

||Sloka summary||

"He saw pearls and silver mixed with diamonds and colorful corals with gold and silver in the form of molten minerals dropping from the palaces." ||54.28||

||Sloka 54.29,30||

નાગ્નિઃ તૃપ્યતિ કાષ્ઠાનાં તૃણાનાં ચ યથા તથા |
હનુમાન્ રાક્ષસેંદ્રાણાં વધે કિંચિન્ન તૃપ્યતિ||54.29||
ન હનુમાદ્વિશસ્તાનાં રાક્ષસાનાં વસુન્ધરા||54.30||

સ|| યથા અગ્નિઃ કાષ્ટાનાં તૃણાનાં ન તૃપ્યતિ તથા હનુમાન્ રાક્ષસેંદ્રાણાં વધે કિંચિત્ ન તૃપ્યતિ| હનૂમત્ વિશસ્તાનાં રાક્ષસાનાં વસુન્ધરા અપિ ન (તૃપ્ત્યતિ)|

Govindaraja Tikaa says - અગ્નિઃ કાષ્ટૈઃ તૃણૈશ્ચ ન તૃપ્ત્યતિ| હરિયૂથપઃ અગ્નેઃ ન તૃપ્ત્યતિ|અગ્નિ પ્રક્ષેપણેન ન તૃપ્ત્યતિ ઇત્યર્થઃ|એવં વસુંધરા વિશસ્તાનાં રાક્ષસાનાં વિશસ્તૈઃ રાક્ષસૈઃ
ન તૃપ્ત્યતિ યોજ્યં| અનેન રાક્ષસાવકીર્ણા ભૂરભુદિતિ અર્થઃ||

||Sloka meanings||

યથા અગ્નિઃ - like the fire
કાષ્ટાનાં તૃણાનાં ન તૃપ્યતિ -
not satisfied with dry sticks and grass
તથા હનુમાન્ -
similarly Hanuman too
રાક્ષસેંદ્રાણાં વધે -
killing Rakshasas
ન તૃપ્યતિ - not satisfied
હનૂમત્ વિશસ્તાનાં રાક્ષસાનાં -
with the Rakshasas killed by Hanuman
વસુન્ધરા અપિ ન-
earth too was not ( satisfied)

||Sloka summary||

"Like the fire which was not satisfied with dry sticks and grass , Hanuman was not satisfied with the number of dead Rakshasa nor was the earth satisfied with the number of Rakshasas killed".||54.29||

||Sloka 54.31||

ક્વચિત્ કિંશુકસંકાશાઃ ક્વચિચ્છાલ્મલિસન્નિભાઃ|
ક્વચિત્કુંકુમસંકાશાઃ શિખાવહ્નેશ્ચકાશિરે||54.31||

સ|| વહ્નેઃ શિખાઃ ક્વચિત્ કિંશુકસંકાશાઃ ક્વચિત્ શાલ્મલિસન્નિભાઃ ક્વચિત્ કુંકુમ સંકાશાઃ ચકાશિરે||

||Sloka meanings||

વહ્નેઃ શિખાઃ -
flames of the fire
ક્વચિત્ કિંશુકસંકાશાઃ -
some (shone) with brightness of Kimsuka flowers,
ક્વચિત્ શાલ્મલિસન્નિભાઃ -
some (shone) with brightness of Salmali flowers
ક્વચિત્ કુંકુમ સંકાશાઃ -
some (shone) with brightness of Kumukum flowers
ચકાશિરે - shone

||Sloka summary||

"Flames of the fire shone , some (shone) with brightness of Kimsuka flowers; some (shone) with brightness of Salmali flowers; some (shone) with brightness of Kumukum flowers ||54.31||

||Sloka 54.32||

હનૂમતા વેગવતા વાનરેણ મહાત્મના|
લંકાપુરં પ્રદગ્ધં તત્ રુદ્રેણ ત્રિપુરં યથા||54.32||

સ|| વેગવતા વાનરેણ મહાત્મના હનુમતા લંકાપુરં રુદ્રેણ ત્રિપુરં યથા પ્રદગ્ધમ્||

||Sloka meanings||

મહાત્મના હનુમતા -
by great soul Hanuman
વેગવતા વાનરેણ -
by Vanara of great speed
લંકાપુરં - city of Lanka
રુદ્રેણ ત્રિપુરં યથા -
like Rudra burnt Tripura
પ્રદગ્ધમ્ - burnt

||Sloka summary||

"The speedy Vanara by Hanuman the great should burnt the city of Lanka like Rudra burnt down city of Tripura." ||54.32||

||Sloka 54.33||

તતસ્તુ લંકાપુર પર્વતાગ્રે સમુત્થિતો ભીમપરાક્રમોઽગ્નિઃ|
પ્રસાર્યચૂડાવલયં પ્રદીપ્તો હનૂમતા વેગવતા વિસૃષ્ટઃ||54.33||

સ||તત્ઃ વેગવતા હનુમાતા વિશ્રુષ્ટઃ ભીમપરાક્રમઃ અગ્નિઃ ચૂડાવલયં પ્રસાર્ય પ્રદીપ્તઃ લંકાપુરપર્વતાગ્રે સમુત્થિતઃ||

||Sloka meanings||.

તત્ઃ ભીમપરાક્રમઃ વેગવતા હનુમાતા -
by the speedy Hanuman who has fierce valor,
વિશ્રુષ્ટઃ અગ્નિઃ- fire that was lit
ચૂડાવલયં પ્રસાર્ય પ્રદીપ્તઃ -
created glowing circles of fires
લંકાપુરપર્વતાગ્રે સમુત્થિતઃ -
rose to the top of the mountain on which city of Lanka was sitting

||Sloka summary||

"The fire lit by the speedy Hanuman who has fierce valor, created circles of fires which rose to the mountain top on which city of Lanka was sitting". ||54.33||

||Sloka 54.34||

યુગાન્ત કાલાનલતુલ્યવેગઃ સમારુતોઽગ્નિર્વવૃધે દિવિસ્પૃક્|
વિધૂમરશ્મિર્ભવનેષુ સક્તો રક્ષઃ શરીરાજ્યસમર્પિતાર્ચિઃ||54.34||

સ||વિધૂમરસ્મિઃ ભવનેષુ સક્તઃ સમારુતાગ્નિ રક્ષઃ શરીરાજ્યસમર્પિતાર્ચિઃ યુગાન્તકાલાનલતુલ્યવેગઃ વવૃધે||

||Sloka meanings||

વિધૂમરસ્મિઃ ભવનેષુ સક્તઃ -
without smoke from the mansions
સમારુતાગ્નિ - fire fanned by the Vayu
રક્ષઃ શરીરાજ્યસમર્પિતાર્ચિઃ -
burnt the Rakshasa bodies
દિવિસ્પૃક્ - touched the skies
યુગાન્તકાલાનલતુલ્યવેગઃ -
with the speed of the fire at the time of dissolution.
વવૃધે - grew

||Sloka summary||

"The fire without smoke from the mansions, fanned by the wind, fire from the Rakshasa bodies which were offered up to the fire , grew at the speed of the fire at the time of dissolution. " ||54.34||

||Sloka 54.35||

આદિત્યકોટીસદૃશઃ સુતેજા લંકાં સમસ્તાં પરિવાર્ય તિષ્ટન્|
શબ્દૈરનૈકૈ રશનિપ્રરૂઢૈર્ભિન્દન્ નિવાણ્ડં પ્રબભૌ મહાગ્નિઃ||54.35||

સ||આદિત્યકોટિ સદૃશઃ સુતેજાઃ સમસ્તાં લંકાં પરિવાર્ય તિષ્ટન્ મહાગ્નિઃ| અનૈકૈઃ અશનિપ્રરૂઢૈઃ શબ્દૈઃ અણ્ડં ભિન્દન્ ઇવ પ્રબભૌ||

||Sloka meanings||

આદિત્યકોટિ સદૃશઃ -
like crores of Sun
સુતેજાઃ મહાગ્નિઃ -
radiant fire
સમસ્તાં લંકાં પરિવાર્ય તિષ્ટન્ -
surrounding and standing on entire Lanka.
અશનિપ્રરૂઢૈઃ અનૈકૈઃ -
by many sounds produced by Indra's thunderbolt
અણ્ડં ભિન્દન્ ઇવ શબ્દૈઃ -
as through whole universe was breaking
અગ્નિ પ્રબભૌ- fire was glowing

||Sloka summary||

"The radiant fire appeared like crores of Suns, surrounding and standing on entire Lanka. It was glowing with sounds, like the sounds produced by Indra's thunderbolt , as through whole universe was breaking."||54.35||

||Sloka 54.36||

તત્રામ્બરાદગ્નિરતિપ્રવૃદ્ધો રૂક્ષપ્રભઃ કિંશુકપુષ્પચૂડઃ|
નિર્વાણધૂમાકુલરાજયશ્ચ નીલોત્પલાભાઃ પ્રચકાશિરેઽભ્રાઃ||54.36||

સ|| તત્ર રુક્ષપ્રભઃ કિંશુકપુષ્પચૂડઃ અગ્નિઃ અમ્બરાત્ અતિપ્રવૃદ્ધઃ અભ્રાઃ નિર્વાનધૂમાકુલરાજયઃ નીલોત્પલાભાઃ પ્રચકાશિરે||

||Sloka meanings||

તત્ર રૂક્ષપ્રભઃ કિંશુકપુષ્પચૂડઃ અગ્નિઃ -
fire spread with intense brightness of the kimsuka flowers
અમ્બરાત્ અતિપ્રવૃદ્ધઃ -
shooting up to the sky
અભ્રાઃ નિર્વાણધૂમાકુલરાજયઃ -
clouds engulfed by the smoke rising from the subsiding fire
નીલોત્પલાભાઃ પ્રચકાશિરે -
we're shining like blue lotuses

||Sloka summary||

"The fire spread intense brightness like the kimsuka flowers shooting up to the sky. The clouds engulfed by the smoke rising from the subsiding fire was shining like blue lotuses." ||54.36||

||Sloka 54.37||

વજ્રીમહેંદ્રસ્ત્રિદશેશ્વરો વા સાક્ષાદ્યમો વા વરુણોઽનિલો વા|
રુદ્રોઽગ્નિરર્કો ધનદશ્ચ સોમો ન વાનરોઽયં સ્વયમેવ કાલઃ||54.37||

સ|| અયં વાનરઃ ન| વજ્રી ત્રિદશેશ્વરઃ મહેન્દ્રઃ વા સાક્ષાત્ યમઃ વા અનિલો વા રુદ્રઃ અગ્નિઃ અર્કઃ ધનદશ્ચ સોમઃ સ્વયં કાલઃ એવ વા||

||Sloka meanings||

અયં વાનરઃ ન -
he is not a Vanara
વજ્રી ત્રિદશેશ્વરઃ મહેન્દ્રઃ વા -
wielder of thunder bolt, the lord of the gods, Indra, or
સાક્ષાત્ યમઃ વા -
or Yama himself
અનિલો વા રુદ્રઃ અગ્નિઃ -
or wind god or God of fire
અર્કઃ ધનદશ્ચ સોમઃ -
or Sun or Kubera or moon
સ્વયં કાલઃ એવ વા -
or the god of death himself

||Sloka summary||

"This not a Vanara. It is wielder of thunder bolt, the lord of the gods, Indra or Yama himself or wind god, Rudra or fire god, Sun or Kubera or moon or the god of death himself ". ||54.37||.

||Sloka 54.38||

કિંબ્રાહ્મણઃ સર્વ પિતામહસ્ય
સર્વસ્ય ધાતુશ્ચતુરાનનસ્ય|
ઇહાઽગતો વાનર રૂપધારી
રક્ષોપસંહારકરઃ પ્રકોપઃ||54.38||

સ|| સર્વપિતામહસ્ય સર્વસ્ય ધાતુઃ ચતુરાનનસ્ય બ્રહ્મણહ્ રક્ષોપસંહારકરઃ પ્રકોપઃ વાનરરૂપધારી ઇહ આગતઃ ઉપાયાતઃ કિમ્?||

રામ ટીકાલો - સર્વપિતામહત્વાદિ વિશિષ્ટસ્ય બ્રહ્મણઃ રક્ષોપસંહારકરઃ પ્રકોપઃ વાનરરૂપધારી સન્ ઇહાગતઃ કિમ્?

||Sloka meanings||

સર્વપિતામહસ્ય સર્વસ્ય ધાતુઃ -
Grandfather, creator of all beings
ચતુરાનનસ્ય બ્રહ્મણઃ -
or Brahma the supreme four faced god
રક્ષોપસંહારકરઃ પ્રકોપઃ -
enraged with intent of killing all Rakshasas
વાનરરૂપધારી ઉપાયાતઃ -
in the form of a Vanara
ઇહ આગતઃ કિમ્?-
has he come here?

||Sloka summary||

"Or is it Grandfather Brahma the supreme four faced god, enraged and arrived in the form of a Vanara to kill the clan of Rakshasas."||54.38||

||Sloka 54.39||

કિં વૈષ્ણવં વા કપિરૂપમેત્ય
રક્ષો વિનાશાય પરં સુતેજઃ|
અનન્તમવ્યક્ત મચિન્ત્ય મેકમ્
સ્વમાયયા સામ્પ્રત માગતં વા||54.39||

સ|| અનંતં અવ્યક્તં અચિન્ત્યં એકં વૈષ્ણવમ્ પરં સુતેજઃ સામ્પ્રતં રક્ષો વિનાસાય સ્વમાયયા કપિરૂપં એત્ય આગતં કિં વા||

Rama Tika says - સ્વમાયયા રક્ષોવિનાશાય કપિરૂપં એત્ય અચિન્ત્યં ચિન્તયિતું અશક્યં અત એવ અવ્યક્તં પ્રધાનં વૈષ્ણવં મહાવિષ્ણુસંબન્ધિ સુતેજો વાકિમ્?

||Sloka meanings||

અનંતં અવ્યક્તં અચિન્ત્યં -
the infinite , indescribable, unthinkable
એકં વૈષ્ણવમ્ પરં સુતેજઃ -
one Vishnu, the Supreme god of great glory
સામ્પ્રતં રક્ષો વિનાસાય -
to destroy the Rakshasas completely
સ્વમાયયા કપિરૂપં એત્ય -
assuming the form of a Vanara by virtue of his own Maya
આગતં કિં વા- has come here?

||Sloka summary||

"Or else the infinite , indescribable, unthinkable one Vishnu , the Supreme god of great glory assuming the form of a Vanara by virtue of his own Maya come here to destroy the Rakshasas." ||54.39||

||Sloka 54.40||

ઇત્યેવમૂચુર્ભવો વિશિષ્ઠા
રક્ષોગણાસ્તત્ર સમેત્ય સર્વે|
સપ્રાણિ સંઘાં સગૃહાં સવૃક્ષામ્
દગ્ધાં પુરીં તાં સહસા સમીક્ષ્ય||54.40||

સ|| સપ્રાણિ સંઘાં સગૃહં સવૃક્ષાં તાં પુરીં સહસા દગ્ધાં બહવઃ વિશિષ્ટાઃ સર્વે રક્ષોગણાઃ તત્ર સમેત્ય ઇતિ એવં ઊચુઃ||

Tilaka Tikaa says - બહવઃ વિશિષ્ટાઃ પ્રહસ્તાદયઃ ઇત્યર્થઃ|

||Sloka meanings||

સપ્રાણિ સંઘાં -
including all creatures
સગૃહં સવૃક્ષાં -
with all its homes with trees
તાં પુરીં સહસા દગ્ધાં -
that city being bunt down fast
બહવઃ વિશિષ્ટાઃ સર્વે રક્ષોગણાઃ -
many eminent Rakshasas and all Rakshasa groups
તત્ર સમેત્ય ઇતિ એવં ઊચુઃ-
collected together and spoke to each other.

||Sloka summary||

"Seeing that the city with all its homes with trees including all creatures has been burnt , many eminent men and Rakshasa collected together and spoke to each other." ||54.40||

||Sloka 54.41||

તતસ્તુ લંકા સહસા પ્રદગ્ધા
સરાક્ષસા સાશ્વરથા સનાગા|
સપક્ષિસંઘા સમૃગા સવૃક્ષા
રુરોદ દીના તુમુલં સશબ્દમ્||54.41||

સ|| તતઃ સરાક્ષસા સાશ્વરથા સ નાગા સપક્ષિસંઘાઃ સ મૃગા સ વૃક્ષા લંકા સહસા પ્રદગ્ધા દીના તુમુલં સુશબ્દં રુરોદ||

||Sloka meanings||

તતઃ સરાક્ષસા -
then along with Rakshasas
સાશ્વરથા સ નાગા -
with chariots, horses, and elephants
સપક્ષિસંઘાઃ સ મૃગા સ વૃક્ષા -
with flocks of birds, animals and trees
લંકા સહસા પ્રદગ્ધા -
with Lanka being suddenly burnt
દીના તુમુલં સુશબ્દં રુરોદ-
arose a tumultuous piteous sound as they cried

||Sloka summary||

"Then with Lanka suddenly burnt along with Rakshasas, chariots with horses, with elephants with flocks of birds, with animals and trees , there arose a tumultuous piteous sound and they cried." ||54.41||

||Sloka 54.42||

હા તાત હાપુત્ત્રક કાન્ત મિત્ત્ર
હા જીવિતં ભોગયુતં સુપુણ્યમ્|
રક્ષોભિરેવં બહુધા બ્રુવદ્ભિઃ
શબ્દઃ કૃતો ઘોરતરઃ સુભીમઃ||54.42||

સ|| હા તાત હાપુત્ત્રક હા કાન્ત હા મિત્ર ભોગયુતં સુપુણ્યં હા જીવિતં બહુધા બ્રુવદ્ભિઃ રક્ષોભિઃ ઘોરતરઃ સુભીષઃ શબ્દઃ કૃતઃ ||

||Sloka meanings||

હા તાત હાપુત્ત્રક -
Oh Father, Oh Son
હા કાન્ત હા મિત્ર -
o dear, o Friend
ભોગયુતં સુપુણ્યં હા જીવિતં-
that life which is enjoyable
બહુધા બ્રુવદ્ભિઃ -
speaking out in many ways
રક્ષોભિઃ ઘોરતરઃ સુભીષઃ શબ્દઃ કૃતઃ -
by Rakshasas in a terrific way made dreadful noise saying

||Sloka summary||

"Those Rakshasas speaking out in a terrific way made dreadful noise saying "Oh Father, Oh Son, Oh Dear, Oh Friend , that life which is enjoyable and pious has been destroyed"||54.42||.

||Sloka 54.43||

હુતાશનજ્વાલસમાવૃતા સા
હતપ્રવીરા પરિવૃત્ત યોધા|
હનૂમતઃ ક્રોધ બલાભિભૂતા
બભૂવ શાપોપહતેવ લંકા||54.43||

સ|| હુતાશનજ્વાલસમાવૃતા હતપ્રવીરાઃ પરિવૃત્તયોધા હનૂમતઃ ક્રોધબલાભિભૂતા સા લંકા શાપોપહતેવ બભૂવ||

||Sloka meanings||

હુતાશનજ્વાલસમાવૃતા -
engulfed in the flame spread by the fire god
હતપ્રવીરાઃ પરિવૃત્તયોધા -
with its heroes dead, with its retreating troops
હનૂમતઃ ક્રોધબલાભિભૂતા -
with the power of the anger of Hanuman
સા લંકા શાપોપહતેવ બભૂવ -
city of Lanka appeared as if it was cursed

||Sloka summary||

"Engulfed in the flame spread by the fire god, with its heroes dead, with its retreating troops, with the power of the anger of Hanuman, the city of Lanka appeared as if it was cursed."||54.43||

||Sloka 54.44||

સસંભ્રમત્રસ્ત વિષણ્ણ રાક્ષસામ્
સમુજ્જ્વલ જ્જ્વાલહુતાશનાંકિતામ્|
દદર્શ લંકાં હનુમાન્મહામનાઃ
સ્વયંભુકોપોપહતા મિવાવનિમ્||54.44||

સ|| મહાત્મનઃ હનુમાન્ સસંભ્રમત્રસ્તવિષણ્ણરાક્ષસામ્ સમુજ્જ્વલજ્જ્વાલ હુતાશનાંકિતામ્ લંકાં સ્વયમ્ભૂકોપોપહતાં અવનિં ઇવ લંકાં દદર્શ||

||Sloka meanings||

મહાત્મનઃ હનુમાન્ -
Highly sensitive Hanuman
સસંભ્રમત્રસ્તવિષણ્ણરાક્ષસામ્ -
with the Rakshasas perplexed scared and sorrowful
સમુજ્જ્વલજ્જ્વાલ હુતાશનાંકિતામ્ -
that which succumbed to flames of fire god
સ્વયમ્ભૂકોપોપહતાં વનિં ઇવ -
as if it was hit by the anger of Brahma.
લંકાં દદર્શ - saw Lanka

||Sloka summary||

"Highly sensitive Hanuman saw the city of Lanka which succumbed to flames of fire god , with the Rakshasas perplexed scared and sorrowful, looked as if the earth was hit by the anger of Brahma." ||54.44||

||Sloka 54.45||

ભઙ્ક્ત્વા વનં પાદપરત્નસંકુલમ્
હત્વાતુ રક્ષાંસિ મહાન્તિ સંયુગે|
દગ્ધ્વા પુરીં તાં ગૃહરત્ન માલિનીમ્
તસ્થૌ હનુમાન્ પવનાત્મજઃ કપિઃ||54.45||

સ||પવનાત્મજઃ હનુમાન્ પાદપરત્નસંકુલં વનં ભુંક્ત્વા સંયુગે મહન્તિ રક્ષાંસિ હત્વા ગૃહરત્નમાલિનીં તાં પુરીં દગ્ધ્વા તસ્થૌ||

||Sloka meanings||

પાદપરત્નસંકુલં વનં ભુંક્ત્વા -
having destroyed the grove full of excellent trees
સંયુગે મહન્તિ રક્ષાંસિ હત્વા -
having killed many Rakshasas in the battle
ગૃહરત્નમાલિનીં તાં પુરીં દગ્ધ્વા-
burning the city with rows of beautiful houses
પવનાત્મજઃ હનુમાન્ તસ્થૌ-
Hanuman the son of wind god stood there.

||Sloka summary||

"Hanuman the son of wind god having destroyed the grove full of excellent trees, having killed many Rakshasas, burning the city with rows of beautiful houses , stood there." ||54.45||

||Sloka 54.46||

ત્રિકૂટશૃંગાગ્રતલે વિચિત્રે
પ્રતિષ્ટિતો વાનરરાજસિંહઃ|
પ્રદીપ્ત લાંગૂલકૃતાર્ચિમાલી
વ્યરાજતાઽઽદિત્ય ઇવાંશુમાલી||54.46||

સ||વિચિત્રે ત્રિકૂટ શૃંગાગ્રતલે પ્રતિષ્ટિતઃ પ્રદીપ્ત લાંગૂલકૃતાર્ચિમાલી વાનરરાજસિંહઃ અંશુમાલી આદિત્ય ઇવ વ્યરાજત||

||Sloka meanings||

વિચિત્રે ત્રિકૂટ શૃંગાગ્રતલે પ્રતિષ્ટિતઃ -
standing on the wonderful peak of Trikuta
પ્રદીપ્ત લાંગૂલકૃતાર્ચિમાલી -
with a glowing tail looking like a garland
વાનરરાજસિંહઃ -
the lion among the Vanaras
અંશુમાલી આદિત્ય ઇવ -
like the Sun with its brilliant rays.
વ્યરાજત - shone

||Sloka summary||

"On the wonderful peak of Trikuta , with a glowing tail looking like a garland around him , the lion among the Vanaras , shone like the Sun with its brilliant rays." ||54.46||

||Sloka 54.47||

સ રાક્ષસાં સ્તાન્ સુબહૂંશ્ચ હત્વા
વનં ચ ભંક્ત્વા બહુપાદપં તત્|
વિસૃજ્ય રક્ષોભવનેષુ ચાગ્નિમ્
જગામ રામં મનસા મહાત્મા||54.47||

સ|| મહાત્મા સઃ સુબહૂન્ તાન્ રાક્ષસાન્ હત્વા બહુપાદપમ્ તત્ વનં ચ ભંક્ત્વા રક્ષોભવનેષુ અગ્નિં વિશ્રુજ્ય મનસા રામં જગામ||

||Sloka meanings||

મહાત્મા સઃ - the great Vanara
સુબહૂન્ તાન્ રાક્ષસાન્ હત્વા -
having killed many Rakshasas
બહુપાદપમ્ તત્ વનં ચ ભંક્ત્વા -
having destroyed the grove with many trees
રક્ષોભવનેષુ અગ્નિં વિશ્રુજ્ય -
having set fire to many palaces of Rakshasas
મનસા રામં જગામ -
reached Rama in his mind

||Sloka summary||

"The great Vanara having killed many Rakshasas, having destroyed the grove with many trees , having set fire to many palaces of Rakshasas , reached Rama in his mind." ||54.47||

||Sloka 54.48||

તતસ્તુ તં વાનરવીર મુખ્યં
મહાબલં મારુતતુલ્ય વેગમ્|
મહામતિં વાયુસુતં વરિષ્ટં
પ્રતુષ્ટુવુર્દેવગણાશ્ચ સર્વે||54.48||

સ|| તતઃ વાનરવીરમુખ્યં મહાબલં મારુતતુલ્યવેગં મહામતિં વરિષ્ટં તં વાયુસુતં સર્વે દેવગણાઃ પ્રતુષ્ટુવુઃ||

||Sloka meanings||

તતઃ વાનરવીરમુખ્યં -
then the chief of Vanara warriors
મહાબલં મારુતતુલ્યવેગં -
powerful one who has the speed of the wind god
મહામતિં વરિષ્ટં -
very wise, efficient,
તં વાયુસુતં-
that son of Vayu
સર્વે દેવગણાઃ પ્રતુષ્ટુવુઃ-
all the Devas praised

||Sloka summary||

"Then all the Devas praised the mighty, very wise, efficient, chief of Vanara warriors, who has the speed of the wind god, who is the son of wind god." ||54.48||

||Sloka 54.49||

ભઙ્ક્ત્વા વનં મહાતેજા હત્વા રક્ષાંસિ સંયુગે|
દગ્ધ્વા લંકાપુરીં રમ્યાં રરાજ સ મહાકપિઃ||54.49||

સ||મહાતેજઃ મહાકપિઃ વનં ભંક્ત્વા સંયુગે રક્ષાંસિ હત્વા રમ્યાં લંકપુરીમ્ દગ્ધ્વા રરાજ||

||Sloka meanings||

મહાતેજઃ મહાકપિઃ -
the very brilliant and great Vanara
વનં ભંક્ત્વા સંયુગે રક્ષાંસિ હત્વા-
having destroyed the grove,
સંયુગે રક્ષાંસિ હત્વા-
having killed the Rakshasas in the battle
રમ્યાં લંકપુરીમ્ દગ્ધ્વા-
having burnt the beautiful city." ||54.49||
રરાજ -shone

||Sloka summary||

"The very brilliant and great Vanara shone having destroyed the grove, having killed the Rakshasas in the battle, having burnt the beautiful city." ||54.49||

||Sloka 54.50||

તત્રદેવાઃ સગંધર્વાઃ સિદ્ધાશ્ચ પરમર્ષયઃ|
દૃષ્ટ્વા લંકાં પ્રદગ્ધાં તાં વિસ્મયં પરમં ગતાઃ||54.50||

સ||તત્ર સગંધર્વાઃ દેવાઃ સિદ્ધાશ્ચ પરમર્ષયઃ દગ્ધાં તાં લંકાં પુરીં દૃષ્ટ્વા પરમમ્ વિસ્મયમ્ ગતાઃ ||

||Sloka meanings||

તત્ર સગંધર્વાઃ દેવાઃ -
then all the Devas with Gandharvas
સિદ્ધાશ્ચ પરમર્ષયઃ -
Siddhas , great Rishis
દગ્ધાં તાં લંકાં પુરીં દૃષ્ટ્વા -
seeing the city of Lanka burnt
પરમમ્ વિસ્મયમ્ ગતાઃ -
very much wonder struck.

||Sloka summary||

"Then all the Devas with Gandharvas , Siddhas , great Rishis, seeing the city of Lanka burnt were very much wonder struck." ||54.50||

||Sloka 54.51||

તં દૃષ્ટ્વા વાનરશ્રેષ્ઠં હનુમંતં મહાકપિં|
કાલાગ્નિરિતિ સંચિન્ત્ય સર્વભૂતાનિ તત્રસુઃ||54.51||

સ|| વાનરશ્રેષ્ઠં મહાકપિં તં હનુમંતં દૃષ્ટ્વા કાલાગ્નિઃ ઇતિ સંચિત્ય સર્વભૂતાનિ તત્રસુઃ||

||Sloka meanings||

વાનરશ્રેષ્ઠં મહાકપિં -
the best of Vanaras
તં હનુમંતં દૃષ્ટ્વા -
seeing that Hanuman
કાલાગ્નિઃ ઇતિ સંચિત્ય -
thinking him to be the fire at the time of dissolution
સર્વભૂતાનિ તત્રસુઃ -
all the beings were terrified

||Sloka summary||

"Seeing Hanuman the best of Vanaras as if he were the fire at the time of dissolution all the beings were terrified." ||54.51||

દેવાશ્ચ સર્વેમુનિપુંગવાશ્ચ
ગંધર્વવિદ્યાધરનાગયક્ષાઃ|
ભૂતાનિ સર્વાણિ મહાન્તિ તત્ર
જગ્મુઃ પરાં પ્રીતિમતુલ્યરૂપામ્||54.52||

સ||તત્ર સર્વે મુનિપુંગવાશ્ચ ગંધર્વવિદ્યાધરનાગયક્ષાઃ મહંતિ સર્વાણિ ભૂતાનિ અતુલ્યરૂપાં પરાં પ્રીતિં જગ્મુઃ||

||Sloka meanings||

તત્ર સર્વે મુનિપુંગવાશ્ચ -
then all the sages,
ગંધર્વવિદ્યાધરનાગયક્ષાઃ -
Gandharvas, Vidyaadharas, Nagas , Yakshas,
મહંતિ સર્વાણિ ભૂતાનિ -
all the creatures
અતુલ્યરૂપાં પરાં પ્રીતિં જગ્મુઃ -
experienced matchless form of happiness.

||Sloka summary||

Then all the sages, Gandharvas, Vidyaadharas, Nagas , Yakshas, all the creatures experienced matchless form of happiness.

The Sarga ends with the line
ભૂતાનિ સર્વાણિ મહાન્તિ તત્ર
જગ્મુઃ પરાં પ્રીતિમ્ અતુલ્યરૂપામ્||
which means that all the creatures experienced great happiness.

In Balakanda in Sarga 15,
Devas complain to Vishnu that 'સર્વાન્ નો બાધતે વીર્યાત્' (1.15.6).
Which means that "everybody" is being harassed by Ravana.
No wonder that the act of burning down Lanka
killing many Rakshasas gladdened
'સર્વાણિ ભૂતાનિ' -"all beings".

Thus, ends the Sarga fifty-four of Sundarakanda.

ઇત્યાર્ષે શ્રીમદ્રામાયણે આદિકાવ્યે વાલ્મીકીયે
ચતુર્વિંશત્ સહસ્રિકાયાં સંહિતાયામ્
શ્રીમત્સુંદરકાંડે ચતુઃપંચાશસ્સર્ગઃ ||

Thus ends the Sarga fifty-four of Sundarakanda in Ramayana the first poem ever composed in Sanskrit by the first poet sage Valmiki

||ઓમ્ તત્ સત્||