|| om tat sat||

Sundarakanda
Sarga 6
सुंदरकांड.
अथ षष्टस्सर्गः

The story line of sixth Sarga is about the riches. ऋद्धिमतां ऋद्धि, Riches of the rich. Riches of the city of Lanka. Riches of the palaces in Lanka, Riches of the Rakshasa men and women in Lanka. Seeing that palace, Valmiki says, Hanuman thought "लंकाभरणमित्येव". That palace is like a jewel of Lanka! The poet also says Hanuman saw ऋद्धिमतां तॆषां ऋद्धिं -, riches of those rich Rakshasas. Thus searching for Sita and seeing the riches on display Hanuman enters the palace of Ravana,

We now go through the Slokas, elaborating the meanings of words.

||Sloka 6.01||

स निकामं विमानेषु विषण्णः कामरूपधृत्।
विचचार पुनर्लङ्कां लाघवेन समन्वितः॥6.01||

स॥ ( सीतां अदृष्ट्वा) विषण्णः सः कामरूपधृत् हनुमान् पुनः समन्वितः विमानेषु लाघवेन निकामं लङ्कां विचचार ||

Rama TiKa says - लाघवेन अतिवेगेन समन्वितः कपिः हनुमान् विमानेषु सप्तभूमिका प्रसादेषु विचरन् सन् निकामं यथेछ्चं विचचार।

||Sloka meanings||

विषण्णः सः कामरूपधृत् -
he who was sad, who can assume any form
हनुमान् पुनः समन्वितः -
hanuman again endowed with strength
लङ्कां विमानेषु लाघवेन -
with speed among the mansions of Lanka
निकामं लङ्कां विचचार -
went about searching without any obstructions.

||Sloka summary||

"Hanuman endowed with strength who can take any form, sad because he was unable to see Sita, again started moving speedily among the tall mansions of Lanka." ||6.01||

||Sloka 6.02||

अससादाथ लक्ष्मीवान् राक्षसेन्द्र निवेशनम्।
प्राकारेणार्कवर्णेन भास्वरेणाभिसंवृतम्॥2||

स॥ अथ लक्ष्मीवान् ( अतिवीर्यसंपन्नः) भास्वरेण अर्कवर्णेन प्राकारेण संवृतं राक्षसेन्द्र निवेशनम् अससाद ||

Rama Tika says - लक्ष्मीवान् अति वीर्य संपत्तिविशिष्ठो हनुमान् प्राकारेणाभि संवृतं राक्षसेन्द्र निवासं अससाद॥

॥Sloka meanings||

अथ लक्ष्मीवान् -
then Hanuman endowed with riches
भास्वरेण अर्कवर्णेन प्राकारेण संवृतं-
enclosed by red colored boundary wall dazzling like middays Sun
राक्षसेन्द्र निवेशनम् अससाद -
reached the residence of the king of rakshasas

||Sloka summary||

"Then that Vanara reached the residence of the king of the Rakshasas which is enclosed by a boundary wall which is red in color and dazzling like the mid-day Sun".||6.02||

Here लक्ष्मीवान्, is taken to mean one with riches of great valor.

||Sloka 6.03||

रक्षितं राक्षसैर्घोरैः सिंहैरिवमहद्वनम्।
समीक्षमाणो भवनं चकाशे कपिकुञ्जरः॥6.03||

स॥सिंहैः रक्षितं महावनमिव भीमैः राक्षसैः रक्षितम् भवनम् समीक्षमाणो कपिकुञ्जरः चकाशे॥

॥Sloka meanings||

सिंहैः रक्षितं महावनमिव -
like a forest protected by lions
भीमैः राक्षसैः रक्षितम् भवनम् -
the palace protected by fearful Rakshasas
समीक्षमाणो कपिकुञ्जरः चकाशे -
Hanuma who was seeing was surprised

||Sloka summary||

"The best among Vanaras looked surprised while searching that palace which was protected by fierce Rakshasas like a forest is protected by lions." ||6.03||

||Sloka 6.04||

रूप्यकोपहितैश्चित्रैः तोरणैर्हेमभूषितैः।
विचित्राभिश्च कक्षाभिः द्वारैश्चरुचिरैर्वृतम् ||6.04||

स॥ विचित्राभिः कक्ष्याभिः रुचिरैः द्वारैश्च रूप्यकोपहितैः चित्रैः हेमभूषितैः तोरणैः वृतं ( भवनं ददर्श)||

Tilaka Tika says - रूप्यकेण रजतेन उपहितैः लिखितैः चित्रैः हेमभूषितैः तोरणैः बहिः द्वारैश्च रुचिरैः द्वारैः अन्तर्द्वारैः कक्ष्याभिः च।

॥Sloka meanings||

विचित्राभिः कक्ष्याभिः - with colorful apartments
रुचिरैः द्वारैश्च - beautiful entrances
रूप्यकोपहितैः चित्रैः हेमभूषितैः तोरणैः -
with archways inlaid with silver and decorated with gold
वृतं (भवनं ददर्श) -
surrounded ( palace complex he saw)

||Sloka summary||

"(Hanuman saw) Colorful apartments with beautiful entrances , (They were) surrounded by arches inlaid with silver, decorated with gold." ||6.04||

||Sloka 6.05||

गजास्थितैर्महामात्रैः शूरैश्चविगतश्रमैः।
उपस्थितं असंहार्यैः हरयै स्यंदनयायिभिः॥6.05||

स॥ (हनुमान्) गजस्थितैः महामात्रैः हयैः स्यंदनयायिभिः उपस्थितं विगतश्रमैः असंहार्यैः वीरैश्च ( ददर्श)||

गजस्थितैः - (those) sitting on the elephants
हयैः स्यंदनयायिभिः उपस्थितं-
(those) sitting on the chariots drawn by horses
असंहार्यैः विगतश्रमैः वीरैश्च-
undefeated unwearied warriors
( He saw).

||Sloka summary||

"He saw undefeated unwearied warriors ready sitting on the elephants, sitting on the chariots drawn by horses ." ||6.05||

||Sloka 6.06||

सिंहव्याघ्रतनुत्राणैः दांतकाञ्चनराजतैः।
घोषवद्भिः विचित्रैश्च सदा विचरितं रथैः॥6.06||

स॥ सिंह व्याघ्र तनुत्राणैः दान्तकाञ्चन राजतैः विचित्रैः घोषवद्भिः रथैः सदा विचरितं ( तं भवनं ददर्श) ||

Rama Tika says - सिंहव्याघ्राः सिंहव्याघ्र चर्म निर्मितानि तनुत्राणानि वर्माणी एषु तैः दान्तकांचन राजतीः दान्तादिमयीः प्रतिमाः संधारयद्भिरिति शेषः- घोषवद्भिः चित्रैः रथैः सदा विचरितं - घोषवत्त्वं किंकिणीभिः।

||Sloka meanings||

सिंह व्याघ्र तनुत्राणैः -
Covered with skins of lions and tigers
दान्तकाञ्चन राजतैः -
encrusted with images of ivory gold and silver
विचित्रैः घोषवद्भिः -
making wonderful sounds
रथैः सदा विचरितं -
the chariots were always moving about

||Sloka summary||

"Covered with skins of lions and tigers, encrusted with images of ivory gold and silver and making wonderful sounds, the chariots were always moving about." ||6.06||

||Sloka 6.07||

बहुरत्न समाकीर्णं परार्ध्यासनभाजनम्।
महारथसमावासम् महारथमहास्वनम्॥6.07||

स॥ परार्थ्यासन भाजनम् बहुरत्न समाकीर्णं महारथ समावासम् महारथ महास्वनम् (भवनम् ददर्श)||

||Sloka meanings||

बहुरत्न समाकीर्णं -
(decorated) with many precious gems
परार्थ्यासन भाजनम् -
with excellent seats and vessels
महारथ समावासम् -
a place for great charioteers
महारथ महास्वनम् -
filled with sounds of great charioteers

||Sloka summary||

"A staging place for chariots, decorated with precious gems, with excellent seats and vessels, the place for great Charioteers, was filled with sounds of great charioteers" ||6.07||.

Tilaka Tika says - महारथानाम् 'एकोदशसहस्राणि योधयेद्यस्तु धन्विनां। शस्त्रशास्त्रप्रवीणश्च स महारथ उच्यते', इत्युक्त लक्षण महारथानां महासनं सदा वासस्थानम्।

॥Sloka 6.08||

दृश्यैश्च परमोदारैः तैः तैश्च मृगपक्षिभिः।
विविधैर्बहुसाहस्रैः परिपूर्णं समंततः॥6.08||

स॥ परमोदारैः दृश्यैः विविधैः बहु साहस्रैः तैश्च मृगपक्षिभिः तैः परिपूर्णं समन्ततः ( भवनम् ददर्श) ||

||Sloka meanings||

परमोदारैः दृश्यैः -
pleasing and beautiful to look at
विविधैः बहु साहस्रैः -
thousands of many different
मृगपक्षिभिः - birds and animals
तैः परिपूर्णं समन्ततः -
fully filled by them
( भवनम् ददर्श - he saw the palace)

||Sloka summary||

"(The palace was) Filled with thousands beautiful and pleasing beasts and birds of different kinds." ||6.08||

||Sloka 6.09||

विनीतैरंतपालैश्च रक्षोभिश्च सुरक्षितम्।
मुख्याभिश्च वरस्त्रीभिः परिपूर्णं समंततः॥6.09||

स॥ विनीतैः अन्तपालैः च रक्षोभिः सुरक्षितं मुख्याभिः वरस्त्रीभिः परिपूर्णं समंततः (भवनम् ददर्श)||

||Sloka meanings||

विनीतैः अन्तपालैः च - well trained and disciplined
रक्षोभिश्च सुरक्षितम् - protected by the Rakshasas
मुख्याभिः वरस्त्रीभिः - important desirable ladies
परिपूर्णं समंततः - filled with fully
(भवनम् ददर्श - palace was seen)

||Sloka summary||

"Protected by disciplined Rakshasa palace guards, the palace was full of important noble women." ||6.09||

||Sloka 6.10||

मुदित प्रमदारत्नं राक्षसेन्द्र निवेशनम्।
वराभरण संह्राद्रैः समुद्रस्स्वननिस्स्वनम्॥6.10||

स॥ राक्षसेन्द्र निवेशनं मुदित प्रमदारत्नं वराभरण संह्राद्रैः समुद्रस्स्वनन्निस्वनम् ||

Rama Tika says - मुदितानि प्रमाद रत्नानि श्रेष्ठ प्रमदा यस्मिन् तत् राक्षसेन्द्रनिवेशनं प्रवेशो यस्मिन् वराभरण उत्तम भूषणनिःश्वनैः समुद्र सदृशः निस्वनो यस्मिन् तत्।

॥Sloka meanings||

राक्षसेन्द्र निवेशनम् - Palace of the king of Rakshasas
वराभरणसंहाद्रैः - by the jingling of ornaments
मुदित प्रमदारत्नं - of joyous best of women
समुद्रस्स्वननिस्स्वनम् - sounds of the sea

||Sloka summary||

"The palace of the Rakshasa king, reverberated with jingling sounds of ornaments and accessories of joyful women. Those sounds were like the sounds of the sea." ||6.11||

||Sloka 6.11||

तद्राजगुणसंपन्नं मुख्यैश्चागरुचंदनैः।
महाजनैः समाकीर्णं सिंहैरिव महद्वनम्॥6.11||

स॥ तत् (भवनं) अगरुचन्दनैः राजगुणसंपन्नं मुख्यैः महाजनैः समाकीर्णं भवनं सिंहैः समाकीर्णं महत् वनमिव (अस्ति)||

||Sloka meanings||

अगरुचन्दनैः - filled with various fragrances
राजगुणसंपन्नं - endowed with Royal traits
मुख्यैः महाजनैः समाकीर्णं -
filled with important and eminent people
सिंहैः समाकीर्णं महत् वनमिव (अस्ति) -
like a forest filled with lions

||Sloka summary||

"That palace, filled with various fragrances, full of eminent Rakshasas and great people endowed with royal traits looked like a great forest infested with lions." ||6.11||

||Sloka 6.12||

भेरीमृदङ्गाभिरुतं शंखघोषनिनादितम्।
नित्यार्चितं पर्वहुतं पूजितं राक्षसैस्सदा॥6.12||

स॥ (तत् भवनं) भेरीमृदङ्गाभिरुतं शंखघोषनिनादितं (अस्ति) नित्यार्चितं पर्वहुतं राक्षसैः सदा पूजितं (अपि च)||

||Sloka meanings||

भेरीमृदङ्गाभिरुतं -
with sounds of trumpets
शंखघोषनिनादितं -
echoing with sounds of conches
नित्यार्चितं पर्वहुतं -
with daily worship as well as sacrifices on festival days
राक्षसैः सदा पूजितं -
always worshipped by the Rakshasas

||Sloka summary||

"That palace was filled with sounds of trumpets, echoed with sounds of conches and percussion instruments. With daily worship as well as sacrifices on festival days, the Rakshasas were always performing worship." ||6.12||

||Sloka 6.13||

समुद्रमिव गम्भीरं समुद्रमिव निस्स्वनम्।
महात्मनोमहद्वेश्म महारत्न परिछ्छदम्॥6.13||
महारत्न समाकीर्णं ददर्श स महाकपिः।

स॥ समुद्रमिव गम्भीरं निस्स्वनम् समुद्रमिव महारत्नपरिच्छदम् महारत्न समाकीर्णं महात्मनस्य महत् वेश्म तत् महकपिः ददर्श॥

॥Sloka meanings||

समुद्रमिव गम्भीरं -
deep like ocean,
निस्स्वनम् समुद्रमिव -
silent like an ocean
महारत्नपरिच्छदम् महारत्न समाकीर्णं -
the ceiling studded with precious gems, full of precious gems
महात्मनस्य महत् वेश्म -
the great palace of the great man
तत् महकपिः ददर्श -
the great Vanara saw

||Sloka summary||

"Hanuman saw the great man's great palace full of precious gems and a ceiling studded with precious gems, which is deep like an ocean also silent like an ocean." ||6.13||

Tilaka Tika says, - समुद्रमिव गम्भीरं महारत्नानि महारत्नमयाः परिच्छदाः अलंकारादयो यस्मिन्

Govindaraja says - समुद्रमिव निःश्वनम् निःशब्दं।रावणभीत्या जनकोलहलरहितं इत्यर्थः अत एव निःशब्दं; Silent like an ocean refers to people being silent being afraid of Ravana.

||Sloka 6.14, 15||

विराजमानं वपुषागजाश्वरथसंकुलम्॥6.14||
लंकाभरणमित्येव सोऽमन्यत महाकपिः।
चचार हनुमांस्तत्र रावणस्य समीपतः॥6.15||

स॥ एवं गजाश्वरथ संकुलं विराजमानं ( भवनं) वपुषा लंकाभरणं इति सः महाकपिः अमन्यत॥ तत्र हनुमतः रावणस्य( भवनं) समीपतः चचार॥

॥Sloka meanings||

एवं गजाश्वरथ संकुलं -
full of elephants and chariots
विराजमानं ( भवनं) -
looking brilliant (that palace)
वपुषा लंकाभरणं इति -
jewel of Lanka in appearance
सः महाकपिः अमन्यत -
the great Vanara thought
तत्र हनुमतः रावणस्य( भवनं) समीपतः चचार -
then he moved about near the palace of Ravana

||Sloka summary||

"Hanuman thought that palace, bright in appearance being full of elephants horses and chariots, is the very jewel of Lanka. Then Hanuman moved about near Ravana's palace," ||6.14,15||

||Sloka 6.16||

गृहाद्गृहं राक्षसानां उद्यानानि च वानरः।
वीक्षमाणो ह्यसंत्रस्तः प्रासादांश्च चचार सः॥6.16||

स॥गृहात् गृहं राक्षसानां च उद्यानानि प्राशादांश्च वीक्षमाणः असंत्रस्तः हनुमान् चचार॥

॥Sloka meanings||

गृहात् गृहं राक्षसानां च -
from one house of the Rakshasas to another
उद्यानानि प्राशादांश्च वीक्षमाणः -
observing the gardens and the mansions.
असंत्रस्तः हनुमान् चचार -
Hanuman moved about undaunted

||Sloka summary||

"Hanuman moved about unobtrusively from house to house observing the gardens and the mansions." ||6.16||

||Sloka 6.17||

अवप्लुत्य महावेगः प्रहस्तस्य निवेशनम्।
ततोऽन्यत् पुप्लुवे वेश्म महापार्श्वस्य वीर्यवान्॥6.17||

स॥ महावीर्यः महावेगः प्रहस्तस्य निवेशनम् अवप्लुत्य महापार्श्वस्य (भवनं) ततः अन्यत् ( भवनं) पुप्लुवे॥

॥Sloka meanings||

महावीर्यः महावेगः -
Courageous and quick Hanuman
प्रहस्तस्य निवेशनम् अवप्लुत्य -
sprang from Prahasta's house
ततः महापार्श्वस्य अन्यत् पुप्लुवे -
then jumped into Mahaparsva's house and others

||Sloka summary||

"Courageous and quick Hanuman sprang from Prahasta's house to Mahaparsva's house and then jumped to other houses." ||6.17||

||Sloka 6.18||

अथ मेघ प्रतीकाशं कुंभकर्णनिवेशनम्।
विभीषणस्य च तथापुप्लुवे स महाकपिः॥6.18||

स॥ अथ सः महाकपिः मेघप्रतीकाशं कुंभकर्णस्य निवेशनं तदा विभीषणस्य( भवनं) पुप्लुवे॥

॥Sloka meanings||

अथ सः महाकपिः - then the great Vanara
मेघप्रतीकाशं कुंभकर्णस्य निवेशनं -
from Kumbhakarna's house resembling a great cloud
तदा विभीषणस्य( भवनं) पुप्लुवे -
jumped into Vibhishana's hose

||Sloka summary||

"Then the great Vanara moved from Kumbhakarna's house resembling a great cloud to Vibhishana's house." ||6.18||

||Sloka 6.19||

महोदरस्य च गृहं विरूपाक्षस्य चैव हि।
विद्युज्जिह्वस्य भवनं विद्युन्मालेस्तधैवच ||6.19||
वज्रदंष्ट्रस्य च तथा पुप्लुवे स महाकपिः।

स॥ सः महाकपिः महोदरस्य गृहं च विरूपाक्षस्य च एव हि विद्युज्जिह्वस्य तथैव च विद्युमालेः तथैव वज्रदंष्ट्रस्य भवनं पुप्लुवे॥

॥Sloka meanings||

सः महाकपिः महोदरस्य गृहं -
that great Vanara (jumped) from Mahodara's
विरूपाक्षस्य च - to Virupaksha's too
एव हिविद्युज्जिह्वस्य तथैव च विद्युमालेः -
similarly Vidydjjihva's as well as Vidyumala's
तथैव वज्रदंष्ट्रस्य भवनं पुप्लुवे -
Similarly he jumped into Vajradamshtra's house too

||Sloka summary||

"The great Vanara jumped from Mahodara's mansion to Virupaksha's, and jumped like that from Vidyujjihva's and Vidyumala's and then to Vajradamshtra's mansion." ||6.19||

||Sloka 6.20||

शुकस्य च महातेजाः सारणस्य च धीमतः॥6.20||
तथा चेन्द्रजितोवेश्म जगाम हरियूधपः।

स॥ महातेजाः हरियूथपः शुकस्य धीमतः सारणस्य तथा इंद्रजितः वेश्म जगाम॥

॥Sloka meanings||

महातेजाः हरियूथपः - महातेजोवंतुडैन आ वानरोत्तमुडु
शुकस्य धीमतः सारणस्य- धीमंतुलैन शुकुडु, सारणुडु
तथा इंद्रजितः वेश्म जगाम - अलागे इंद्रजित्तु भवनमुलकु वॆळ्ळॆनु

॥Sloka summary||

"The powerful Vanara then went by the house of Suka, the intelligent Sarana and similarly Indrajit's mansion too." ||6.20||

||Sloka 6.21,22||

जंबुमाले स्सुमालेश्च जगाम हरिसत्तमः॥6.21||
रश्मि केतोश्च भवनं सूर्य शत्रोस्तथैवच |
वज्रकायस्य च तथा पुप्लुवे स महाकपिः ||6.22||

स॥ हरिसत्तमः जम्बुमालेः सुमालेः च जगाम॥ सः महाकपिः रश्मिकेतोः तथैव च सूर्यशत्रोः च तथा वज्रकायस्य भवनं पुप्लुवे॥

॥Sloka meanings||

हरिसत्तमः जम्बुमालेः -
The best of Vanara's (went) from Jambumali's
सुमालेः च जगाम -
went to Sumali's house
सः महाकपिः रश्मिकेतोः -
that great Vanara from Rasmiketu's
तथैव च सूर्यशत्रोः च -
similarly Surya satro's
तथा वज्रकायस्य भवनं पुप्लुवे -
and jumped into Vajrakaya's house as well

||Sloka summary||

"The best of Vanara's then jumped from Jambumali's to Sumali's house. Similarly, that great Vanara jumped from Rasmiketu's to SuryaSatru's, and then to Vajrakaya's mansion." ||6.21,22||

||Sloka 6.23||

धूम्राक्षस्य च संपातेः भवनं मारुतात्मजः।
विद्युद्रूपस्य भीमस्य घनस्य विघनस्य च॥6.23||
शुकनासस्य वक्रस्य शठस्य विकटस्य च।

स॥ धूम्राक्षस्य तथा संपातेः भवनं तथैव विद्युद्रूपस्य भीमस्य घनस्य विघनस्य च॥ तथा शुकनासस्य वक्रस्य विकटस्य च ( भवनं पुप्लुवे)||

||Sloka meanings||

धूम्राक्षस्य तथा संपातेः भवनं -
Dhumraksha as well as Samapati's houses
तथैव विद्युद्रूपस्य भीमस्य -
similarly Vidyudrupa's , Bhima's
घनस्य विघनस्य च -
similarly Ghana's and Vighana's
तथा शुकनासस्य वक्रस्य विकटस्य च -
as also Sukanasa , Vakra as well as Vikata's

||Sloka summary||

"Then in search of Sita the great Vanara jumped over the houses of Dhumraksha, Sampati, Vidyudrupa, Bhima, Ghana, and Vighana. Similarly, he jumped over the houses of the Rakshasas Sukanasa, Vakra, Vikata." ||6.23||

|| Slokas 6.24,25||

ब्रह्मकर्णस्य दंष्ट्रस्य रोमशस्य च रक्षसः॥6.24||
युद्धोन्मत्तस्य मत्तस्य ध्वजग्रीवस्य नादिनः।
विद्युज्जिह्वेन्द्रजिह्वानां तथा हस्तिमुखस्य च॥6.25||

स॥ ब्रह्मकर्णस्य दंष्ट्रस्य रोमशस्य च (भवनं पुप्लुवे)|| युद्धोन्मत्तस्य मत्तस्य ध्वजग्रीवस्य नादिनः (भवनं च) विदुज्जिह्वस्य इन्द्रजिह्वस्य तथा हस्तिमुखस्य (भनं पुप्लुवे)||

||Sloka meanings||

ब्रह्मकर्णस्य दंष्ट्रस्य रोमशस्य च -
similarly Brahmakarna, Damshtra's, Romasa's
युद्धोन्मत्तस्य मत्तस्य ध्वजग्रीवस्य नादिनः -
Yuddhonmatta's, Matta's, Dhvajagriva's
विदुज्जिह्वस्य इन्द्रजिह्वस्य तथा हस्तिमुखस्य -
Vidyujjihva's, Indrajihva's, and Hastimukha's

||Sloka summary||

"Then the great Vanara jumped over the houses of Brahmakarna, Damshtra, and Romasa. Then he jumped over the houses of Yuddhonmatta, Matta, Dhvajagriva, Nadina, Vidyujjihva, Indrajihva similarly Hastimukha too." ||6.24,25||

||Sloka 6.26||

कराळस्य पिशाचस्य शोणिताक्षस्य चैव हि।
क्रममाणं क्रमेणैव हनुमान्मारुतात्मजः॥6.26||

स॥हनुमाम्मारुतात्मजः कराळस्य पिशाचस्य शोणिताक्षस्य च (भवनं अपि) क्रममाणं क्रमेनैव (पुप्लुवे)||

||Sloka meanings||

हनुमाम्मारुतात्मजः -
Hanuman , son of Vayu
कराळस्य पिशाचस्य शोणिताक्षस्य च -
Karala's, Pisacha's, Sonitaksha's (houses)
क्रममाणं क्रमेनैव -
in an orderly way ( as he advanced in his search)

||Sloka summary||

"Similarly, Hanuman jumped over the houses of Karala, Pisacha, and Sonitaksha in an orderly manner as he advanced in his search." ||6.26||

||Sloka 6.27||

तेषु तेषु महार्हेषु भवनेषु महायशाः।
तेषां वृद्धिमतां वृद्धिं ददर्श स महाकपिः॥6.27||

स॥ महायशाः महार्हेषु तेषु भवनेषु ऋद्धिमतां तेषां ऋद्धिं सः महाकपिः ददर्श॥

॥Sloka meanings||

महायशाः महार्हेषु तेषु भवनेषु -
Illustrious Hanuman in those lofty palaces
ऋद्धिमतां तेषां ऋद्धिं -
riches of the rich ones
सः महाकपिः ददर्श -
the great Vanara saw

॥Sloka summary॥

"The great Vanara saw the wealth of the wealthy in their lofty mansions." ||6.27||

||Sloka 6.28||

सर्वेषां समतिक्रम्य भवनानि समंततः |
अससादाथ लक्ष्मीवान् राक्षसेन्द्रनिवेशनम्॥ 6.28||

स॥ सः लक्ष्मीवान् सर्वेषां भवनानि समन्ततः राक्षसेन्द्र निवेशनं आससाद॥

॥Sloka meanings||

सः लक्ष्मीवान् -
that illustrious one
सर्वेषां भवनानि समन्ततः -
crossing all others houses
राक्षसेन्द्र निवेशनं आससाद -
reached the palace of the king of Rakshasas

||Sloka summary||

"That Vanara rich in capabilities then passing all the mansions reached the residence of the King of Rakshasas." ||6.28||

Here saying, "अससादाथ लक्ष्मीवान् राक्षसेन्द्रनिवेशनम्", poet says Hanuman, owner of riches, reaches the palace of the king of Rakshasa. So far in this Sarga, as well as earlier too, the description of Lanka and its riches were such to amaze Hanuman into saying superlatives like, "लंकाभरणं इत्येव"; "स्वर्गोऽयं देवलोकोऽयं"; and so on about Lanka. Thus while describing the riches of Lanka, Valmiki addresses Hanuman, who entered Lanka in form similar to that of cat, as लक्ष्मीवान् - one full of riches. We will elaborate on this apparent incongruence at the end of this Sarga.

||Sloka 6.29||

रावणस्योपशायिन्यो ददर्श हरिसत्तमः।
विचरन् हरिशार्दूलो राक्षसीर्विकृतेक्षणः॥6.29||
शूलमुद्गरहस्ताश्च शक्तितोमरधारिणीः।

स॥। हरिशार्दूलः हरिसत्तमः विचरन् रावणस्य उपशायिन्यः विकृतेक्षणाः शूलमुद्गरहस्ताश्च शक्तितोमर धारिणः राक्षसीः ददर्श ||

||Sloka meanings||

हरिशार्दूलः हरिसत्तमः विचरन् -
the tiger among Vanaras moving about in his search
राक्षसीः रावणस्य उपशायिन्यः -
Rakshasa women protecting Ravana's inner quarters
विकृतेक्षणाः शूलमुद्गरहस्ताश्च -
those who have hideous eyes, holding tridents and hammers in their hands
शक्तितोमर धारिणः राक्षसीः ददर्श -
carrying powerful javelins and iron cudgels

||Sloka summary||

"The best of Vanara wandering about Ravana's palace saw Rakshasa women protecting Ravana's inner quarters; Rakshasa women with hideous eyes carrying tridents and hammers, as well as powerful javelins and iron cudgels as arms." ||6.29||

||Sloka 6.30||

ददर्श विविधान् गुल्मान् तस्य रक्षःपतेर्गृहे॥6.30||
राक्षासांश्च महाकायान् नाना प्रहरणोद्यतान्।

स॥ तस्य रक्षः पते गृहे विविधान् गुल्मान् महाकायान् नानाप्रहरोद्यतान् राक्षसांश्च ददर्श॥

॥Sloka meanings||

तस्य रक्षः पते गृहे -
in the palace of the King of Rakshasas
नानाप्रहरोद्यतान् -
ready with many types of arms
गुल्मान् महाकायान् राक्षसांश्च -
army troops, Rakshasas with large bodies
ददर्श - he saw

||Sloka summary||

"In palace of the king of Rakshasas, Hanuman saw different regiments of army troops ready with different kinds of weapons and large bodied Rakshasas." ||6.30||

||Sloka 6.31-32||

रक्तान् श्वेतान् सितांश्छैव हरींश्चापि महाजवान्॥6.31||
कुलीनान् रूपसंपन्नान् गजान्परगजारुजान्।
निष्टितान् गजशिक्षयां ऐरावतसमान्युधि॥6.32||

स॥ सः तस्मिन् गृहे रक्ताम् श्वेतान् सितांश्चैव महाजवान् हरींश्चापि ( ददर्श)॥ कुलीनान् रूपसंपन्नान् परगजारुजान् गजान् निष्टितान् गजशिक्षयां ऐरावतसमान् युधि (ददर्श)॥

॥श्लोकार्थमुलु॥

रक्तान् श्वेतान् सितांश्छैव -
of red white and brown colors
महाजवान् हरींश्चापि -
horses which can travel fast (he saw)
कुलीनान् रूपसंपन्नान् परगजारुजान् गजान् -
well bred, good looking, Elephants which can trouble enemy elephants,
निष्टितान् गजशिक्षयां -
trained by those, who are well trained training elephants
ऐरावतसमान् युधि -
equal to Airavata in battle

॥Sloka summary॥

"He saw well bred horses of red, white and cream colors which can travel fast. He saw good looking elephants not inferior to enemy's which are well trained and equal to Airavata in battle, which were unassailable in the battle." ||6.31,32||

॥Sloka 6.33॥

निहंतॄन्परशैन्यानां गृहे तस्मिन् ददर्श सः।
क्षरतश्च यथामेघान् स्रवतश्च यथा गिरीन्॥6.33||
मेघस्तनित निर्घोषान् दुर्धर्षान् समरे परैः।

स॥ परशैन्यानां निहन्तॄन् क्षरतः यथा मेघान् स्रवतः च यथा गिरीन्, समरे परैः दुर्धर्षान् गजान् तस्मिन् गृहे ददर्श ||

||Sloka meanings||

निहंतॄन्परशैन्यानां -
those which can destroy enemies in the battle
क्षरतः स्रवतः यथा मेघान् च यथा गिरीन् -
shedding rut like the clouds pouring water on the mountains
मेघस्तनित निर्घोषान् -
trumpeting like a group of clouds
समरे परैः दुर्धर्षान् गजान् -
unassailable by enemies in the war
तस्मिन् गृहे ददर्श -
saw in his house

||Sloka summary||

"He saw elephants in Ravana's palace which were unassailable in the battle and which were shedding rut like the clouds pouring water on the mountains, trumpeting like a group of clouds, unassailable by enemies in the war. " ||6.33||.

||Sloka 6.34,35||

सहस्रं वाहिनीस्तत्र जांबूनदपरिष्कृताः॥6.34||
हेमजालपरिच्चन्नाः तरुणादित्यसन्निभाः।
ददर्श राक्षसेंद्रस्य रावणस्य निवेशने॥6.35||

स॥ तत्र राक्षसेंद्रस्य रावणस्य निवेशने जाम्बूनदपरिष्कृताः हेमजालपरिछ्चन्नाः तरुणादित्यसन्निभाः सहस्रं वाहिनीं ददर्श॥

॥Sloka meanings||

तत्र राक्षसेंद्रस्य रावणस्य निवेशने -
there in that palace of the Rakshasa king, Ravana
जाम्बूनदपरिष्कृताः -
bedecked with gold
हेमजालपरिछ्चन्नाः -
with armor of gold
तरुणादित्यसन्निभाः -
shining like the rising Sun
सहस्रं वाहिनीं ददर्श -
saw thousands of soldiers

||Sloka summary||

"In the house of king of Rakshasas, Ravana, Hanuman saw thousands of troops bedecked with gold, fully protected with armor of gold, shining like the rising Sun." ||6.34,35||.

||Sloka 6.36,37||

शिबिका विविधाकाराः सकपिर्मारुतात्मजः।
लतागृहाणि चित्राणि चित्रशालागृहाणिच॥6.36||
क्रीडागृहाणि चान्यानि दारुपर्वतकानपि।
कामस्य गृहकं रम्यं दिवागृहकमेवच ||6.37||
ददर्श राक्षसेन्द्रस्य रावणस्य निवेशने।

स॥ सः कपिः मारुतात्मजः राक्षसेन्द्रस्य रावणस्य निवेशने विविधाकाराः शिबिकाः चित्राणि लतागृहाणि क्रीडागृहाणि दारुपर्वतकानपि कामस्य गृहकम् रम्यं दिवागृहकमेव च ददर्श॥

॥Sloka meanings||

सः कपिः मारुतात्मजः - Hanuman, son of Vayu
राक्षसेन्द्रस्य रावणस्य निवेशने -
in that palace of Ravana, the king of Rakshasa
विविधाकाराः शिबिकाः -
several forms of Palanquins
चित्राणि लतागृहाणि क्रीडागृहाणि दारुपर्वतकानपि -
variety of colorful houses of creepers, play houses, hillocks made of wood,
कामस्य गृहकम् -
places for love making
रम्यं दिवागृहकमेव च ददर्श -
wonderful houses for day time activities too
ददर्श - he saw

||Sloka summary||

"The great Vanara who is the son of Vayu, the wind god, saw in the palace of the king of Rakshasas different types of palanquins, sporting chambers, hillocks made of wood, charming houses for love making, chambers for the daytime activities also." ||6.336,37||.

Rama Tilaka says - चित्राणि लता गृहाणि विचित्र शाला रूप वेश्मानि च दारुनिर्मिताः पर्वताः येषु तानि क्रीडा गृहानिच, कामस्य गृहकं रतिवेश्म, दिवा गृहकं दिवस विहार गृहं च रावणस्य निवेशने ददर्श।

॥Sloka 6.38,39||

स मन्दरग्रिप्रख्यं मयूरस्थानसंकुलम्॥6.38||
ध्वजयष्टिभि राकीर्णं ददर्श भवनोत्तमम्।
अनेकरत्नसंकीर्णं निधिजालं समंततः॥6.39||
धीरनिष्टितकर्मांतं गृहं भूतपतेरिव।

स॥ सः मन्दरगिरिप्रख्यं मयूरस्थान संकुलम् ध्वजयष्टिभिः आकीर्णन् धीरनिष्ठित कर्मान्तम् भूतपतेः गृहमिव भवनोत्तमम् समन्ततः अनेकरत्न संकीर्णम् निधिजालम् ददर्श ||

||Sloka meanings||

मन्दरगिरिप्रख्यं -
comparable to Mount Mandara,
मयूरस्थान संकुलम् -
places crowded with peacocks
ध्वजयष्टिभिः आकीर्णन् -
filled with Flagstaffs which are fixed
धीरनिष्ठित कर्मान्तम् -
built by skilled craftsman with great care
भूतपतेः गृहमिव -
like, the palace of the king of all creatures
भवनोत्तमम् समन्ततः अनेकरत्न संकीर्णम् निधिजालम् -
magnificent mansion full of gems everywhere, with treasure troves

||Sloka summary||

"Comparable to mount Mandara, it was full of Peacocks. It was full of flag posts. It was built by skilled craftsman with great care, resembling the house of the Lord of all creatures. He saw a magnificent mansion which was full of gems and treasure troves." ||6.38,39||.

||Sloka 6.40||

अर्चिर्भिश्चापि रत्नानां तेजसा रावणस्य च॥6.40||
विरराजाथ तद्वेश्म रश्मिमानिव रश्मिभिः।

स॥ तत् वेश्म रत्नानाम् अर्चिर्भिश्चापि रावणस्य तेजसा च अथ रश्मिभिः रश्मिमानिव विरराज ||

Rama Tilaka says, - रत्नानां अर्चिभिः रावणस्य तेजसा च उपलक्षितं तत् वेश्म रश्मिभिः किरणैः रश्मिमाम् सूर्य इव विरराज।- The meanings are in synch with this elaboration.

||Sloka meanings||

तत् वेश्म रत्नानाम् अर्चिर्भिश्चापि -
though full of gems with wonderful hues,
रश्मिभिः रश्मिमानिव -
like the shine of the rays of Sun god
रावणस्य तेजसा विरराज च -
shone with Ravana's luster

||Sloka summary||

"That palace though full of gems with wonderful hues, shone with the brilliance of Ravana like the Sun god with his rays of sunshine." ||6.40||.

||Sloka 6.41||

जांबूनदमयान्येन शयनान् आसनानिच॥6.41||
भाजनानि च मुख्यानि ददर्श हरियूथपः।

स॥ हरियूथपः जाम्बूनदमयान्येव शयनानि आसनानि च मुख्यानि भाजनानि ददर्श॥

॥Sloka meanings||

जाम्बूनदमयान्येव शयनानि आसनानि -
the beds, and seats made of gold
मुख्यानि भाजनानि च ददर्श -
as well as many important vessels made of gold.

||Sloka summary||

"There the great Vanara saw the beds, and seats made of gold , as well as many important vessels." ||6.41||.

||Sloka 6.42||

मध्वासवकृतक्लेदं मणिभाजनसंकुलम्॥6.42||
मनोरम मसंबाधं कुबेरभवनं यथा।

स॥ मध्वासकृतक्लेदं मणिभाजनसंकुलं मनोरमम् असम्भाधम् कुबेर भवनं यथा

॥Sloka meanings||

मध्वासकृतक्लेदं -
drenched with liquor and other drinks
मणिभाजनसंकुलं -
with gem encrusted vessels scattered all over.
मनोरमम् असम्भाधम् -
spacious and very delightful palace
कुबेर भवनं यथा -
like the palace of Kubera

||Sloka summary||

"Hanuman saw the spacious and very delightful palace, which is like that of Kubera, which is drenched with liquor and other drinks, with gem encrusted vessels scattered all over." ||6.42||.

||Sloka 6.43||

नूपुराणां च घोषेण काञ्चीनां निनदेन च॥6.43||
मृदङ्गतलघोषैश्च घोषवद्भिर्विनादितम्।

स॥ नूपुराणां काञ्चीनाम् निनदेन घोषवद्भिः मृदङ्गतलघोषैश्च विनादितम्॥

॥Sloka meanings||

नूपुराणां काञ्चीनाम् घोषवद्भिः निनदेन-
sounds of golden anklets of women
मृदङ्गतलघोषैश्च विनादितम् -
filled with sounds of drums
( Hanuma entered that palace)

||Sloka summary||

"Hanuman then entered the house which was resonating with sounds of golden anklets of women and the drums".||4.43||

||Sloka 6.44||

प्रासादसंघातयुतं स्त्रीरत्नशतसंकुलम्॥
सुव्यूढकक्ष्यं हनुमान् प्रविवेश महागृहम्॥6.44||

स॥ प्रासादसंघातयुतम् स्त्रीरत्नशतसंकुलम् सुव्यूढकक्ष्यं महागृहं हनुमान् प्राविवेश॥

॥Sloka meanings||

प्रासादसंघातयुतम् -
with rows of mansions
स्त्रीरत्नशतसंकुलम् -
with hundreds of exquisite women
सुव्यूढकक्ष्यं महागृहं -
lofty palace with well laid apartments
हनुमान् प्राविवेश -
Hanuma entered

||Sloka summary||

"Hanuma entered the palace which had rows of mansions with lofty palaces and well laid apartments full of exquisite women." ||6.44||.

With this description of palace complex of Rakshasa king, the Sarga six comes to an end.

There are a few points to be noted in this Sarga. Specifically in the Sloka 29, Valmiki addressed Hanuma as 'लक्ष्मीवान्', a person rolling in riches

While entering Lanka, Hanuman entered in a form that is - "वृषदंशकमात्रः" (2.49) to look inconspicuous. Meaning that Hanuman entered Lanka in a form equal to that of a small cat !

That Hanuman, with his form reduced to that of a small cat, entered Lanka. Lanka was looking like- दिवि दॆवपुरीं यथा (2.18) - like the city of gods. Apart from the obvious incongruity of the surroundings, which are described in superlative terms of riches, and Hanuma in a reduced form equal to a cat, one would wonder why Valmiki keeps referring to Hanuman as the one "rolling in riches".

What are those riches of Hanuman ?

Hanuman's riches become obvious when we look at his achievements.

Endowed with धृतिर् दृष्टिः मतिर् दाक्ष्यं - "fortitude, vision, intelligence and dexterity" (1.189), Hanuman leaped over the ocean and reached Lanka overcoming all the obstacles. Having those qualities "fortitude, vision, intelligence and dexterity", with which he overcomes all the obstacles, is indeed a wealth.

In the spiritual lore, the ability to perceive the gross body as different from the Self is the great trait. Hanuman standing on the Trikuta mountain looked at the beautiful city of Lanka, which was "built in his mind" ( "मनसेव कृतां", ) by Vishwakarma, without concern. That is like being able to perceive the gross body ( Lanka) as being different from the "Self". That ability of Hanuma , in knowing that Self is different from Gross body, is a richness.

In the search for "Self" one has to kill the ego. Hanuman kills the Ogress Lankini who represented that ego and then entered Lanka. That is also richness of Hanuman.

The mind continues to create an image of "Self" as being part of the gross body complex. To overcome that imagery requires a capability. Killing of Lankini is a demonstration of that capability. That capability is also a richness of Hanuman.

In the search for Sita, Hanuman sees many wonderful things which did amaze him. But Hanuman continued in his search and reached the palace of Ravana. Not being distracted by physical and enticing distractions and focus on his search for "Self" is another richness of Hanuman.

To be able to look inwards in search of "Self" is also a richness of Hanuman.

Knowing the ways of the mind , controlling that mind in search of Self is indeed a rich capability.

These are all the riches of Hanuman.

Thus calling "वृषदंशकमात्रः, cat sized Hanuman as,- "लक्ष्मीवान् -"rolling in riches" is entirely appropriate .

But the poet is also making an important point. That is that the external riches are not the real riches. The internal riches are the real riches. Calling Hanuman "लक्ष्मीवान् " is only to make that point.

Thus the Sarga six of Sundarakanda comes to an end.

इत्यार्षे श्रीमद्रामायणे आदिकाव्ये वाल्मीकीये
चतुर्विंशत् सहस्रिकायां संहितायाम्
श्रीमत्सुंदरकांडे षष्ठस्सर्गः॥

॥ om tat sat||

 

 

 

|| om tat sat||